Tijdens Wereldoorlog II dienden zo'n 150.000 joodse soldaten in de Duitse Wehrmacht

[Marsipulami]

Bij de Wehrmacht zat je veilig

Hitlers joodse soldaten: daders of slachtoffers?

Tijdens de Tweede Wereldoorlog dienden zo'n 150.000 joodse soldaten in de Duitse Wehrmacht. Ze vochten aan het Oostfront, raakten gewond of werden krijgsgevangen genomen en verdrongen hun joodse wortels om te overleven. Die lang vergeten groep van oorlogsveteranen krijgt vandaag steeds meer aandacht in Duitsland. Zijn ze daders of slachtoffers? Vier overlevenden vertellen hun verhaal. ,,Elke dag kon de leugen aan het licht komen. Bij jodengrappen mocht je niet rood worden.''



OOIT sierde het gezicht van Werner Goldberg de cover van een nazi-krant, waarin de Wehrmachtsoldaat gepresenteerd werd als ,,de ideale Duitse soldaat''. ,,Niemand wist was dat ik, een krachtige blonde jongeman met blauwe ogen, joods bloed bezat. Mijn vader was joods. Daarmee was ik voor de nazi's automatisch een Mischling van de eerste graad, een Halbjude '', vertelt Goldberg, in zijn statige woning in West-Berlijn.

Vanaf 1938 werd in Duitsland de algemene dienstplicht ingevoerd, ook voor Mischlinge als Werner Goldberg. Volgens het Reichswehrgesetz uit 1936 mochten zij wel nog het leger in, maar ze mochten geen officier worden. ,,Ik was vanwege mijn joodse bloed van school getrapt en mocht vanwege mijn padvinderverleden ook niet de Hitlerjugend in'', vertelt Goldberg. ,,Maar de Wehrmacht had alle Duitsers nodig.'' En dus werd hij toch opgeroepen. Het is de bittere ironie van de geschiedenis dat zij die door de Endlösung bedreigd werden, er soms zelf, als radartjes in de oorlogsmachinerie, aan hebben meegewerkt.

En niet alleen als radartjes. De historica Anita Kugler schreef dit jaar een biografie over een omstreden joodse SS-officier, die in Litouwen een concentratiekamp leidde. Daar zagen sommige joodse arbeiders in deze Eleke Scherwitz een beschermer. Na de Tweede Wereldoorlog bekende hij joods te zijn en werkte in Zuid-Duitsland met slachtoffers van het nationaal-socialisme. Tot hem de moord op drie gevangenen ten laste werd gelegd. Vanwege zijn joodse achtergrond kreeg hij een zwaardere straf en moest hij zes jaar achter de tralies.

Door een toevallige ontmoeting met een joodse soldaat stootte de Amerikaanse historicus Bryan Mark Rigg op het tot dan toe onbekende historische fenomeen van de joodse Wehrmachtsoldaten. Hij schreef daarover een boek, Hitler's Jewish Soldiers , dat insloeg als een bom. Uit zijn boek bleek dat de groep die hij beschrijft, zo'n 150.000 man telde. Onder hen bevinden zich enkele bekende Duitsers, zoals de voormalige bondskanselier Helmut Schmidt en Egon Bahr, de architect van Willy Brandts Ostpolitik.

Hoe komt het dat er zo lang niet over het bestaan van die groep is gepraat? Het komt erop neer dat de historici niet zochten en de ooggetuigen niet praatten. Volgens Rigg, die militaire geschiedenis doceert aan de universiteit van Virginia, waren de joodse soldaten na de oorlog vooral bezig met de verwerking van de verschrikkingen die ze hadden meegemaakt en hadden ze pas op het einde van hun leven de behoefte hun verhaal te vertellen. Bovendien dachten velen, onder wie Helmut Schmidt, dat ze met hun gespleten identiteit absolute uitzonderingen waren. Voor de nazi's waren ze joden en de joden zagen hen als knechten van de nazi's.

In 1935, met de afkondiging van de Neurenberger Wetten, probeerden de nazi's alle joden en Mischlinge uit het leger, de luchtmacht en de marine te bannen. Maar duizenden soldaten met joods bloed wilden per se in dienst blijven, desnoods met valse papieren of uitzonderingsregels. Volgens Rigg heeft Hitler een aantal van hen persoonlijk de hand boven het hoofd gehouden: generaals, jachtvliegers en onderzeebootcommandanten. Van de dienstdoende soldaten verzwegen sommigen hun afkomst, anderen wisten niet eens dat ze joods waren. Voor velen was de Wehrmacht gewoon de veiligste plek om de oorlog door te komen.

Jodenpiemel

Een aantal overlevenden woont nog steeds in Berlijn. Helmuth Kopp (81) zit in een rolstoel in zijn bejaardenflatje in Spandau, een buitenwijk van Berlijn, en vertelt zijn verhaal zonder wroeging. Dat geldt trouwens voor de meeste ex-soldaten: je huid redden betekende Hitler dienen. Praktische overwegingen wonnen het veelal van de moraal.

Zo ook bij Kopp: ,,In 1933 kwam ik na de dood van mijn joodse moeder in het weeshuis terecht. De rest van mijn familie vluchtte naar Palestina en ik bleef alleen achter.'' Dat Kopp in het jüdische Heim besneden was, was bij de oproep voor de militaire keuring in 1939 natuurlijk een probleem. Kopp, net 18 jaar geworden, beweerde dat hij Vollarier was. ,,Ik moest me uitkleden en toen zagen de zeven artsen mijn besneden lid. Ik loog, als Mischling ersten Grades , dat dat door een zwaar ongeluk kwam, en ze geloofden mij. Maar bij het douchen maakten ze altijd grapjes over 'korporaal Kopp met zijn jodenpiemel'. Dan lachte ik maar wat mee.''

Zijn collega Werner Goldberg (85) zag in de Wehrmacht een bepaalde bescherming: ,,Als je in het leger zat, was het niet meer mogelijk dat je een Berufsverbot kreeg.'' De oud-soldaten Kopp, Goldberg en ook Karl-Joachim (Kajo) Reutlinger vinden ook dat ze in eerste instantie joodse Duitsers, en geen Duitse joden waren. ,,Pas Hitler zelf heeft ons tot joden gemaakt'', roept Reutlinger in zijn chique villa in Berlijn-Wilmersdorf misnoegd uit. Ook de voormalige bondskanselier Helmut Schmidt deelt die mening. Goldberg gaat nog een stap verder: hij typeert zichzelf niet als een joodse, maar als een Duitse soldaat. Hij vindt de titel van Bryan Mark Riggs boek, Hitlers Jewish Soldiers , niet correct: ,,De benaming klopt niet. 'Racistisch vervolgden in de Wehrmacht' zou een betere titel zijn'', zucht Goldberg.

Veel joodse soldaten waren niet praktiserend in hun geloof. Reutlinger en Goldberg, bijvoorbeeld, waren christelijk gedoopt en opgevoed. Ze hadden geen wroeging om in het leger dienst te nemen. Want tot Hitlers machtsovername voelden ze zich volledig in de Duitse maatschappij geïntegreerd. Reutlinger was net als Goldberg in de padvinderij actief geweest en mocht daarom de Hitlerjugend niet in.

In 1933 werd Reutlinger van school gegooid. Hij ging werken als bode. Toen hij vijftien was, brak de oorlog uit en hij meldde zich vrijwillig bij de Luftwaffe. De latere Bild Zeitung -journalist Reutlinger zou in 1942 worden bevorderd tot officier bij de Luftwaffe in Dresden. Daar moest hij bewijzen dat hij van niet-joodse afstamming was, en dat kon hij natuurlijk niet. Exit Luftwaffe. Reutlinger diende zijn ontslag in, maar behield zijn uniform en liep daarmee rond in Berlijn. ,,Iedereen groette mij, maar de hogere officieren groette ik niet terug.''

Ook Werner Goldberg moest eerder dan verwacht het Duitse leger verlaten. ,,Ik heb alle Duitse generaals met leren kleding verzorgd. Ze stonden allemaal bij mij voor de spiegel'', glundert Goldberg niet zonder trots. Na een leergang in de textielindustrie moest hij in 1938 in dienst. Eerst kwam hij als grenadier bij de infanterie in Potsdam terecht. Tijdens de veldtocht tegen Polen was ook Goldberg van de partij. ,,Maar'', zo verzekert hij plechtig, ,,ik heb nog nooit op een Pool geschoten.''

In 1940 moest hij toch het leger verlaten. Net zoals op het gymnasium werd zijn joodse familie hem fataal. Goldbergs vader was door zijn joodse naam in moeilijkheden gekomen en moest dwangarbeid verrichten. Zijn zoon wond zich daarover vreselijk op en toen hij bij de verantwoordelijke generaal op het matje werd geroepen, slaagde hij erin zijn vader weer vrij te krijgen. Maar daarna moest hij wel uit het leger vertrekken.

Na zijn ontslag liep hij nog acht weken door Berlijn in zijn oude soldatenuniform. Iedereen bracht op straat braaf de Hitlergroet voor de half joodse korporaal. In Potsdam kon hij weer terecht bij zijn oude baas, die intussen duizenden officiersjassen voor de Wehrmacht maakte. Dat deed hij zo goed dat zijn baas door de vingers zag dat zijn beste kleermaker van joodse afkomst was.

De voormalige legerchauffeur Fritz Steinwasser was, net als Reutlinger, volgens nazi-maatstaven maar voor een kwart van joodse afkomst. Bij Steinwasser werd dat nog door de vingers gezien, Reutlinger had minder geluk. Vanaf 1944 moest Reutlinger zware dwangarbeid in Hessen verrichten. Dat geeft aan dat de Duitse 'rassenzuivering' ondanks alle bureaucratie ook heel willekeurige elementen bevatte. Sommigen werden opgepakt en in de gevangenis gegooid, anderen hadden betere contacten en konden zich met list en geluk door de oorlog heen slaan.

[Marsipulami]

Verdomming

Hoe ervoeren de soldaten hun dienstneming in de Wehrmacht? Korporaal Kopp had het niet zozeer moeilijk met het heulen met de vijand, wel met het ,,veroordeeld zijn tot verdomming''. Hij moest van school af, en dat was het moment dat Kopp tegen zichzelf zei: ,,Nu stop je met de omgang met de joden.'' Op zich was dat opmerkelijk, want hij had intussen in het weeshuis Hebreeuws geleerd en een fijne tijd gehad in de joodse gemeente van Berlijn, die in 1937 nog 177.000 zielen telde. Maar op straat zag hij om de honderd meter posters van de nazi-krant Der Stürmer, en hij begreep ,,dat dat niet lang meer goed zou gaan''.

Toen hij bij de volkstelling in 1939 moest aangeven of hij joods was, vulde Kopp 'arische grootouders' in. Dat was de tweede leugen, nadat hij zich ook al bij de Wehrmacht als Vollarier had gepresenteerd. Zo kreeg hij met valse papieren een nieuwe identiteit. ,,Ik had geen andere keus dan een muur op te trekken en alle eretekens te weigeren'', zegt de ex-soldaat 65 jaar later. Gewetensproblemen heeft hij niet, het ging om het naakte overleven. Niet het geweten, maar de angst maakte het leven ondraaglijk. Kopp: ,,Elke dag kon de leugen aan het daglicht komen, bij jodengrappen mocht je niet rood worden, bij jodendeportaties moest je je rol blijven spelen.''

Voor Fritz Steinwasser was dat dilemma met de gespleten identiteit niet zo aanwezig. ,,Met het joodse geloof had ik niks te maken. Omdat mijn grootvader joods was, was ik voor de nazi's een Vierteljude . Maar ik voelde me ook geen ariër.''

Steinwasser vernam pas in 1933 dat hij joods bloed had, hij was christelijk opgevoed. Toch werd hij door de nazi's van school getrapt. Een ander probleem in zijn puberteit waren de meisjes, die tegen hem zeiden: ,,We vinden je best leuk, maar we kunnen toch niet met een jood verkering hebben.'' Dat beschadigde het toch al broze zelfbewustzijn van Steinwasser. Tot er toch een meisje kwam, iemand die hem trouw bleef en een dochter schonk.

In 1938 moest hij naar de Arbeitseinsatz en direct daarna wachtte de Wehrmacht op hem. Zijn vader, die in de Eerste Wereldoorlog invalide geraakt was en met het IJzeren Kruis was beloond, was pacifist en had hem opgedragen om zich niet te veel op de voorgrond te dringen. Het was beter om gezond te blijven dan een decoratie te krijgen. ,,Het was mijn enige doel om überhaupt weer naar huis te komen'', zegt Steinwasser zachtjes in zijn flatje in Oost-Berlijn. Deserteren was voor hem nooit een optie. Het ging niet om een dubbelleven, maar om het overleven. Daarom hield hij zich ook stil toen hij getuige was van moordpartijen van de SS in Rusland. Bij thuiskomst bleek dat zijn joodse opa naar Theresienstadt was gedeporteerd. Zijn vader werd als oorlogsveteraan door de nazi's ongemoeid gelaten.

Grillig lot

Ook de grootmoeder van Kajo Reutlinger was in Theresiënstadt omgekomen. Toen Kajo bij de Luftwaffe ontslagen werd, kwam de angst voor de Gestapo weer op. Hij vreesde dat hij elk ogenblik afgehaald kon worden. En jawel, op een bepaalde dag werd hij van bed gelicht, op transport naar de Arbeitseinsatz in Hessen.

Op weg daarheen werd het konvooi continu door Britse jachtvliegtuigen bestookt. Toch kwam het konvooi heelhuids aan in Hessen, waar Reutlinger tot de capitulatie 600 meter onder de grond kolen kon scheppen. Net voor de Duitse overgave ging het hele kamp op dodenmars naar Buchenwald. Korporaal Reutlinger ontsnapte de dans door tot het einde van de oorlog bij een boer onder te duiken. Door alle gevangenschap en vluchtperikelen heeft Kajo Reutlinger nog jarenlang nachtmerries gehad.

Werner Goldberg bevond zich naar eigen zeggen de hele oorlog in de Grauzone . Velen wisten van zijn joodse achtergrond, maar toch kwam hij er altijd mee weg. Anno 2004 zegt de voormalige kledingmaker dat hij zich heeft laten gebruiken, maar zich van de misdaden van de nazi's verre hield. In 1944 sukkelde hij onder de tram. Hij verbleef tot de Duitse capitulatie in het ziekenhuis. Daar verheugde hij zich op elke bom die op Berlijn viel.

Het lot van de joodse soldaten tijdens de wereldoorlog is grillig. Korporaal Kopp reisde met zijn infanteriecompagnie door Oost-Europa. Met zwaar geschut trokken ze door Oostenrijk, Hongarije en Roemenië naar Oekraïne. Onderweg, zo beweert Kopp trots, zou hij zijn kameraden nog gehinderd hebben bij het aftuigen van een groep joodse vluchtelingen.

Bij Kiev en Charkov vonden de Duitsers in 1944 hun eindstation. Ze zaten in de val en moesten zich overgeven. Kopp bleef twee jaar krijgsgevangen en woog in 1946 maar 43 kilogram. Voor de Russen heeft hij geen enkel goed woord over. Hij beweert dat ze op krijgsgevangenen schoten en zich aan massaverkrachtingen te buiten gingen, ,,omdat ze nooit vakantie hadden''.

Ook de nu 85-jarige Fritz Steinwasser maakte het einde van de oorlog in krijgsgevangenschap mee. Pas in 1948, na 3,5 jaar, kwam de sterk vermagerde korporaal uit Oost-Pruisen terug. Hij beweert niet zoveel Russen gedood te hebben als zijn collega Kopp, die zonder blikken of blozen verklaart hoeveel Ivans hij neergemaaid heeft. Opnieuw dient zich de vraag aan of de joodse soldaten nu daders of slachtoffers waren.

Unieke levensweg

Wat gebeurde er met die Wehrmachtsoldaten na de Tweede Wereldoorlog? Fritz Steinwasser werkte eerst in de Oost-Duitse provincie en kwam als vakbondsfunctionaris naar Oost-Berlijn. Daarna werkte hij voor de DDR-staatsradio en het Oost-Berlijnse stadsbestuur. Tijdens zijn jarenlang krijgsgevangenschap ging zijn vrouw er met een Russische professor vandoor, naar West-Duitsland. Zijn dochter zag hij pas in 1989 terug.

De uniformenmaker Werner Goldberg bouwde een lange carrière op. Hij werd burgemeester in de West-Berlijnse wijk Wilmersdorf en was de lokale oprichter van de CDU. Daarop was hij achtereenvolgens theaterintendant, televisiechef en tentoonstellingsmaker.

Kajo Reutlinger schreef naast zijn werk voor verschillende geallieerde kranten en de Sender Freies Berlin boeken over zijn reporterschap in het naoorlogse Berlijn.

Ex-korporaal Kopp werkte in West-Berlijn als automonteur en heeft zowel de joodse als de evangelische godsdienst resoluut afgezworen: ,,Ik geloof niet meer in een God. Daarvoor heb ik als kind te veel meegemaakt.''

Onlangs maakte de regisseur Heike Mundzeck een filmdocumentaire (Die Soldaten mit dem halben Stern) over een aantal van de door Rigg opgespoorde joodse soldaten. Beetje bij beetje raken meet details bekend over die vergeten groep oorlogsveteranen, die een voor een zeggen dat ze soldaat zijn geweest om te overleven. ,,Ik wilde niet naar het concentratiekamp'' is een veelgehoorde reden voor hun keuze om in dienst van de Wehrmacht naar het front te trekken.

Die frontervaring weerhield de joodse soldaten ervan om na de oorlog over hun situatie te spreken. Ze probeerden een normaal bestaan op te bouwen en het pijnlijke verleden te vergeten. En als ze al over hun persoonlijke geschiedenis overschouwden, dachten ze een unieke levensweg te hebben bewandeld. Toen Rigg bij zijn research de nazi-jager Simon Wiesenthal om tips vroeg, zei die veelzeggend: ,,Onderzoek dat maar niet. De joden hebben al genoeg problemen.''

Bryan Mark Rigg, Hitler's Jewish Soldiers. University Press of Kansas Anita Kugler, Scherwitz. Der Jüdische SS-Offizier , Kiepenheuer & Witsch, Keulen 2004


13/11/2004 Rob Savelberg, foto's Philipp Ebeling

©Copyright De Standaard

[Marsipulami]

Toch verassend dat 60 jaar na de oorlog nog altijd een aantal taboes overeind blijven staan omtrent de jodenvervolging. Het Europese schuldcomplex tgo de holocaust begint langzaam aan minder zwaar te drukken. Dat is een goede zaak voor zowel Joden als Palestijnen, maar een slechte zaak voor Israël.

[Marsipulami]

*kuch*

[Marsipulami]

*ahum*

[Al Sawt]

Ik mis de naam van Edward Milch! Van alle Duitse officieren van Joodse religie, was hij het hoogste. Hij was een van de grondlegger van de Luftwaffe.

[Tomas]

Geplaatst door Al Sawt
Ik mis de naam van Edward Milch! Van alle Duitse officieren van Joodse religie, was hij het hoogste. Hij was een van de grondlegger van de Luftwaffe.

De nazi's definieerde joods-zijn niet als religie, maar als ras. Ze hadden zelfs hele schema's opgesteld waaruit je kon afleiden of je jood was. Had je een halfjoodse moeder dan was je b.v. jood, een halfjoodse vader dan was je vrijgesteld van de jodenster.

[Marsipulami]

Geplaatst door Tomas
De nazi's definieerde joods-zijn niet als religie, maar als ras. Ze hadden zelfs hele schema's opgesteld waaruit je kon afleiden of je jood was. Had je een halfjoodse moeder dan was je b.v. jood, een halfjoodse vader dan was je vrijgesteld van de jodenster.

Ik had nog nooit gehoord van het feit dat er zoveel joden waren die hebben meegevochten met de Nazi's. De beeldvorming rond WOII is blijkbaar aardig wat bijgekleurd van alle kanten.

[Tomas]

Geplaatst door Marsipulami
Ik had nog nooit gehoord van het feit dat er zoveel joden waren die hebben meegevochten met de Nazi's. De beeldvorming rond WOII is blijkbaar aardig wat bijgekleurd van alle kanten.

Wat houdt joods eigenlijk in volgens jouw definitie en hoe verhoud zich dat tot de diverse definities die in dit artikel worden gehanteerd?

[Marsipulami]

Geplaatst door Tomas
Wat houdt joods eigenlijk in volgens jouw definitie en hoe verhoud zich dat tot de diverse definities die in dit artikel worden gehanteerd?

Nou, ik heb er me nooit in verdiept. Maar ik had wel begrepen dat zoals jij zegt dat het jood-zijn voor de nazi's met afkomst te maken had en niet met levensbeschouwelijke overtuiging. Hitler heeft Joden vervolgt en geen joden.

Volgens mij persoonlijk is het jood-zijn een religie aanhangen en zijn Joden in niets verschillend van Belgen, Hollanders en aboriginals.

De huidige staat Israël hanteert de nazi-definitie van Jood-zijn en gaat niet uit van een religieuze overtuiging.