‘We moeten van onze religieallergie af.’

[Marsipulami]

Interview Religiewetenschapper Ernst van den Hemel over religieallergie
‘God afzweren is een rite de passage geworden’


Ernst van den Hemel: ‘Als je leeft in een maatschappij waarin religie conflict uitlokt, dan is kennis daarover noodzakelijk. Leerlingen van vandaag zijn de politici en de diplomaten van morgen, religiekunde zou een standaardvak in het curriculum moeten zijn.’* Jimmy Kets

God is niet dood, wel lijkt onze seculiere maatschappij in stervensnood. Volgens de Nederlandse religiewetenschapper Ernst van den Hemel wordt het tijd om gelovige burgers weer ruimte te geven in onze samenleving. ‘We moeten van onze religieallergie af.’

Van onze correspondente ‘Waar is God?’
Hilde Van den Eynde


‘We dachten van de pastoors af te zijn, maar we hebben van de jarenzestig*idealen onze nieuwe pastoor gemaakt'

Ernst van den Hemel weet nog goed waar hij op 11 september 2001 was. Het was zijn eerste dag als student aan de universiteit van Amsterdam. Hij liep over de Dam, een stapel maagdelijke cursussen onder de arm, toen hij het gerucht opving dat Irak de VS zou hebben aangevallen. In de etalage van een televisiewinkel zag hij vervolgens hoe het tweede vliegtuig zich in de WTC-torens boorde. Dat zijn latere loopbaan rond religie zou draaien, wist de aankomend student geschiedenis toen nog niet. Dat de wereld zich op een kantelpunt van die geschiedenis bevond, was wél meteen zonneklaar.

Niet lang na 9/11 verklaarde de Duitse filosoof Jürgen Habermas de seculiere maatschappij failliet. Volgens hem leven we sindsdien in een postseculier tijdperk?’

‘In de VS en Rusland, beide toch hoogontwikkelde maatschappijen, is religie altijd een factor van belang gebleven. Zelfs communistisch China wordt opnieuw een religieus pluriforme maatschappij, nu de overheid er expliciet de vijf officiële godsdiensten promoot. En dan hebben we het nog niet gehad over Afrika en Zuid-Amerika.’

Wereldwijd groeit het aantal gelovigen, in plaats van af te nemen?

‘Alle wereldreligies nemen in omvang toe. Je ziet religie ook in Europa op allerlei manieren weer opveren, óók aan christelijke kant. Kijk naar het succes van de Pinksterbeweging: dat nuanceert het beeld van kerkelijke krimp.’

Dat religie weer een plaats opeist in Europa, is toch een nederlaag voor onze op rationele gronden gebouwde seculiere maatschappij?

‘Het overgrote deel van de Europese moslims is een toonbeeld van tolerantie, zelfrelativering en geduld’

‘Welnee. Religie ouderwets en achterlijk vinden, en secularisme modern en vooruitstrevend, is een verregaande versimpeling van de realiteit. Ze volgt uit het lineaire beeld dat wij van de geschiedenis hebben. Naarmate een maatschappij zich verder ontwikkelt, neemt de invloed van religie af, is ons idee. We leggen de geschiedenis langs een meetlat. Die begint bij een “barbaarse” prehistorie waarin mensen natuurreligies aanhangen, waarna ze via de “duistere” middeleeuwen bij de verlichting en de secularisatie uitkomen – het ideale eindpunt in onze ogen. Andere culturen moeten precies dezelfde evolutie doormaken, vinden we, anders kunnen ze nooit vrij worden zoals wij.’

‘Langs die westerse meetlat gelegd, worden religies achterlijk en middeleeuws gevonden. In werkelijkheid creëert de moderne, seculiere maatschappij juist nieuwe vormen van religiositeit. Een saillant voorbeeld is het moslimfundamentalisme. Daar is niks middeleeuws aan: het is een moderne, hedendaagse ontwikkeling.’

Terwijl de rest van de wereld God aanbidt, verafgoden wij de secularisatie?

‘Ja, althans een geculturaliseerde versie daarvan. De verwezenlijkingen van de jaren 60 zijn we tot norm gaan verheffen. Wil je vandaag laten zien dat je vrij bent, dan moet je een jeans dragen, seksueel promiscue zijn en kritiek op religie hebben. God afzweren is een rite de passage geworden. En als je je als buitenlander wilt integreren, hoor je hetzelfde te doen, zo is het idee. Want wie in God gelooft, kan niet vrij zijn. In dat dogma zijn wij met z’n allen gaan geloven. Dat een vrouw er bijvoorbeeld zélf voor kan kiezen om zich in naam van een godsdienst te bedekken, dat wil er bij ons niet in.’

Bikini verplicht

We praten op het binnenplein van het Meertens Instituut in Amsterdam, waar religiewetenschapper Van den Hemel zich beroepshalve buigt over vragen als: waarom verkoopt de Mattheuspassie van Bach elk jaar uit, terwijl het land steeds verder ontkerkelijkt? Vanop straat klinkt rumoer door: het Meertens Instituut ligt pal op de Wallen, het rodelichtjesdistrict van Amsterdam waar pooiers en dealers de dienst uitmaken.

Waarom voelen autochtone Europeanen die het geloof de rug hebben toegekeerd, zich zo bedreigd door de instroom van mensen die wél nog geloven?

‘Interessant dat u “nog” zegt. Ik denk dat veel van die emotie voortkomt uit het beeld dat we van onszelf hebben: wij westerlingen zijn “af”, tolerant en klaar met alle grote problemen. Als je aan dat narratief morrelt, kan je flink wat irritatie verwachten.’

‘We hebben uit de jaren 60 een allergie voor religie geërfd. Als je in die tijd de kerk bekritiseerde, maakte je deel uit van een progressieve tegencultuur. Die is vandaag de norm geworden. Zaken als feminisme, homorechten, religiekritiek zijn wezenskenmerken van het Westen geworden. Die verworvenheden moeten wij nu beschermen tegen bedreiging van buitenaf, vinden veel mensen. Dat homoacceptatie ook onder autochtonen nog weleens te wensen overlaat, dat we niet “af” zijn, wordt gemakshalve vergeten.’

Veel verworvenheden uit de jaren zestig waren toch een bevrijding?

‘Tuurlijk wel. Alleen zijn ze vandaag een dwingende norm geworden. Wanneer politieagenten vrouwen gaan verplichten om op het strand hun boerkini uit te trekken, een kledingstuk dat niet zoveel verschilt van een wetsuit of een nonnenhabijt, dan zie je hoe we ons idee van seksuele bevrijding uit de jaren zestig van een recht in een plicht hebben veranderd. We dachten van de pastoors af te zijn, maar we hebben van de jarenzestigidealen onze nieuwe pastoor gemaakt.’

Conservatieve politici benadrukken graag de ‘joods-christelijke wortels’ van Europa. Hoe seculier is een maatschappij nog als ze zich op een religieuze erfenis moet beroepen?

‘Populistische bewegingen werven aanhang met het beeld van het bloedarme Westen dat zich schaamt voor zijn erfgoed, dat geen religieuze energie meer heeft en onder de voet dreigt te worden gelopen door een vitalistische islamitische cultuur. Denk aan Pegida in Duitsland, of het Front National in Frankrijk. Maar klassieke liberale en christelijke partijen hanteren een vergelijkbaar discours, ook in Nederland en Vlaanderen.’

‘Conservatief rechts benadrukt die joods-christelijke wortels graag om het onderscheid te maken tussen de oorspronkelijke, autochtone, witte bevolking en nieuwkomers uit islamitische landen. Het joods-christelijke erfgoed waarop het zich beroept, valt nauwelijks nog als religie te herkennen. Moet je zien wat er allemaal onder geschaard wordt: homorechten, vrouwenrechten, dierenrechten, ja zelfs de secularisering en de ontkerkelijking. Opmerkelijk in het nieuwe politieke landschap is dat conservatieve politici progressieve waarden zijn gaan omarmen. Ze promoten verwezenlijkingen als de seksuele emancipatie en de bescherming van homoseksuelen, in de jaren zestig door links bevochten op rechts, nu als joods-christelijk erfgoed. Bij de motieven daarvoor kan je vragen hebben.’

Het joods-christelijke erfgoed wordt selectief gehanteerd?

‘Er ontstaan verrassende nieuwe politieke allianties, die voorheen ondenkbaar waren. Liberale politici kunnen opeens prima door één deur met hun conservatief-christelijke collega’s, dierenrechtenactivisten slaan de handen in elkaar met conservatief rechts, bien étonnés de se trouver ensemble, als ze zo een verbod op ritueel slachten binnen kunnen halen. Wat vroeger diametraal tegenover elkaar stond, trekt nu gezamenlijk ter strijde tegen de gemeenschappelijke vijand: de islam.’

Mag een seculiere maatschappij dan geen dierenrechten boven religieuze rechten stellen, zoals nu in Vlaanderen gebeurt met het aanstaande verbod op onverdoofd slachten?

‘Zelf eet ik ook liever geen vlees, maar er zijn gelegenheidsargumenten waar je niet aan mee moet willen werken. Ik vind het zó cynisch: mede uit naam van “de joods-christelijke cultuur” de rituele slacht verbieden, terwijl het jodendom net als de islam onverdoofd slachten voorstaat. Hier speelt vooral een anti-islamagenda. Waarom zou je wél de rituele slacht aanpakken, maar niet het leed dat de vleesindustrie veroorzaakt? Ik ben voor dierenrechten, maar dan wel als onderdeel van een bredere agenda. Zo’n selectief slachtverbod over de rug van minderheden doorvoeren: dat vind ik politiek problematisch.’

Wat hoort de koers van een seculiere samenleving dan te zijn, als ze met religieuze eisen geconfronteerd wordt?

‘De Engelse filosoof John Locke zei al in de zeventiende eeuw: wat toegestaan is in de maatschappij, is ook toegestaan in religie, en wat voor de ene religie is toegestaan, moet ook voor de andere religie toegestaan worden. Denk aan de commotie over de oproep tot het gebed. Gelijke behandeling van religies zou betekenen dat als een christen geluid mag maken, een moslim dat ook mag. Religies zijn immers voor de wet gelijk. Toch ligt dat heel gevoelig. Mensen zouden cultureel gewend zijn aan klokkengelui, terwijl de oproep tot gebed hun cultureel vreemd is. Dat is een zorgelijke ontwikkeling. Het wordt tegenwoordig billijk gevonden als een overheid zegt: we nemen de eigen cultuur in bescherming en we gaan niet uit naam van gelijkheid alles maar toestaan. Dat standpunt omarmen liberale politici steeds vaker, terwijl de liberalen in alle eerstejaarshandboeken van politieke wetenschappers toch bekendstaan als pleitbezorgers van scheiding tussen kerk en staat.’

‘Dat de échte burger de autochtone burger is, die zijn wortels heeft in de joods-christelijke cultuur, is in de ogen van veel conservatieven nu belangrijker dan juridische gelijkheid. Maar door culturele saamhorigheid boven juridische gelijkheid te stellen, komen we op een zeephelling terecht en gaan we grondrechten tussen haakjes zetten. Daartoe moeten we ons niet willen laten verleiden, enkel om een opgeklopte culturele angst te bezweren.’

Heeft de Fransman Michel Houellebecq ongelijk, als hij in zijn boek ‘Soumission’ waarschuwt voor een onderwerping van het Westen aan de islam?

‘In de praktijk zie je dat het overgrote deel van de Europese moslimbevolking bijzonder weinig religieuze rechten voor zichzelf opeist en een toonbeeld is van tolerantie, zelfrelativering en geduld. Vaker niet dan wel maken moslims gebruik van hun grondwettelijke recht om religieuze rechten af te dwingen. Als de gemiddelde moslim zich écht kwaad zou maken en grondwettelijke gelijkheid zou eisen, dan zou je de poppen aan het dansen hebben.’

Nietzsche verklaarde God dood. Vandaag lijkt eerder de seculiere maatschappij in doodsnood te verkeren?

‘Er is een diepgaande herschrijving van de rol van religie in de maatschappij gaande. Religie is níet verdwenen, het wordt steeds salonfähiger om over cultuur en godsdienstigheid te spreken. Conservatief rechts heeft wat dat betreft goed op de tijdgeest ingespeeld. Het wordt tijd dat progressieve stemmen een groter aandeel in het debat krijgen, want tot dusver bepaalt vooral conservatief rechts het speelveld van religies. Op links heerst een verkramping, terwijl de vraag niet is óf er over religie gesproken moet worden in de 21ste eeuw, wel hóe je moet omgaan met een multireligieuze maatschappij.’


.../...

[Marsipulami]

.../...


John Kerry, de vorige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, zei ooit dat als hij opnieuw zou kunnen kiezen, hij religiewetenschappen zou gaan studeren in plaats van politicologie.

‘Terecht. Als je leeft in een maatschappij waarin religie conflict uitlokt, is kennis daarover noodzakelijk. In opinieprogramma’s wordt vandaag de grootst mogelijke onzin over “de islam” en “de joods-christelijke cultuur” uitgekraamd, zonder dat daartegen noemenswaardig tegengas komt. Leerlingen van vandaag zijn de politici en de diplomaten van morgen, religiekunde zou een standaardvak in het curriculum moeten zijn. De overheid zou moeten aangeven: dit en dit hoor je te weten over religies in de hedendaagse maatschappij. Dat zijn dan niet de geloofspunten uit de catechismus, hé.’

‘Veel mensen zijn bang voor indoctrinatie. Ze denken dat religieonderwijs een risico op bekering inhoudt, dat je kinderen van hun individualiteit en verstand probeert te beroven door ze in sprookjes te laten geloven. Maar zónder religieuze voorkennis zie je dat mensen zonder enig begrip voor wat moslims heilig vinden, in het wilde weg gaan schieten op alles wat met “de islam” te maken heeft. Dat is een recept voor maatschappelijke ontwrichting. Kijk, je kan vinden dat religieuze mensen tegen een stootje moeten kunnen, en natuurlijk moet je niet elke gevoeligheid zomaar uit de weg gaan. Maar religiekritiek werkt het best als je weet wélke aspecten van een religie je aan het bekritiseren bent.’

Weten we te weinig over de islam?

‘Er zijn twee clichés waar ik onderhand echt moe van word. Cliché 1: de islam is de bron van alle kwaad, hij steunt op gewelddadige Koranteksten en heeft bijgevolg geen plaats in het Westen. Wat een groteske platitude! De overgrote meerderheid van Europese moslims heeft allang een vorm van moslim-zijn gevonden die probleemloos valt in te passen in onze maatschappij. Cliché 2: de islam heeft niks met geweld te maken. Denk aan wat de voormalige Amerikaanse president Obama zei over Islamitische Staat: IS is niet islamitisch en geen staat. Dan heb je toch wel een heel rooskleurig beeld van wat religie is en wat staten doen. Terwijl het mij een evidentie lijkt dat islam, zoals christendom, seculariteit en nationalisme, for better or for worse, onderdeel is van onze leefwereld en dus ook van onze conflicten en identiteiten.’

‘Als ik college geef over islamitische mystiek en voorlees uit de poëzie van Jalal Roemi (een dertiende-eeuwse Perzische soefidichter, nvdr), dan krijg ik telkens weer reactie van studenten die zeggen: goh, we wisten niet dat de islam ook mooi kon zijn. Kijk: dat studenten die hun weg naar de universiteit hebben weten te vinden, impliciet geloven dat de islam een religie is waarin anderhalf miljard mensen elke ochtend wakker worden en denken: laat ik weer eens iets lelijks aanhangen, dat tekent hoezeer het armoedige maatschappelijke debat doorgedrongen is in het denken. Dat moeten we ons allemaal aanrekenen, want het gaat ons allemaal problemen opleveren.’

Hoort religieonderwijs thuis op school?

‘In Nederland vinden veel onderwijsdeskundigen van niet. Zij menen dat religie in onze ontkerkelijkte samenleving achterhaald is en kan worden genegeerd in het onderwijs. Dat ben ik volstrekt niet met ze eens. Je hoeft de krant maar open te slaan om te zien dat religie een factor van betekenis is in de 21ste eeuw. Ze lokt maatschappelijke conflicten uit, maar verschaft mensen evengoed identiteit. Kinderen hebben kennis van religie nodig, net als van Engels en wiskunde, om de wereld om hen heen te kunnen begrijpen.’

‘Dat standpunt is me op behoorlijk wat seculiere allergie komen te staan. Mensen zeiden: we onderwijzen kinderen toch ook geen sprookjes? Kijk, als je weet dat 84 procent van de wereldbevolking religieus is, dan lijkt het me geen slecht idee om in het onderwijs aan die sprookjes enige aandacht te besteden.’

In Vlaanderen brak een rel uit over de vraag of een gemeentehuis een kerststal mag zetten. En in Brussel ontstond beroering toen moslims op straat wilden bidden. Hoe realistisch is het godsdienst uit de openbare ruimte te blijven weren?

‘Ik geloof niet in een neutrale openbare ruimte. Het idee dat religie achter de voordeur moet blijven, dat de publieke ruimte gespeend moet blijven van religieuze identiteit, is niet leefbaar. De straat was ook niet neutraal voor men zich zorgen ging maken over de islam. Kijk om je heen: overal zie je kerken, die nota bene onderhouden worden door de overheid.’

Moet het Westen op zoek naar een nieuw, verbindend Verhaal? En mag religie daarin een plaats krijgen?

‘Probleem is juist dat conservatief rechts zo’n nieuw verhaal al bijna twintig jaar succesvol in de markt zet. In dat verhaal speelt de zogenaamde superieure westerse cultuur, met haar joods-christelijke en seculiere dimensies, een centrale rol. Daar is nog geen efficiënt antwoord op gevonden. Een soort “civiele religie”, naar het model van de VS waarbij geloof in de grondwet een grote rol speelt, zou hier van pas komen.’

‘In Nederland is onlangs een nieuwe politieke partij opgericht, Artikel 1, die het gelijkheidsprincipe – het eerste artikel van de Nederlandse grondwet – als basis heeft. Over gelijkheid wordt niet gemarchandeerd, is haar baseline. Racistische stereotypen, zoals Zwarte Piet, moeten niet langer worden toegestaan, ook niet in naam van de traditie. Een radicaal uitgangspunt, waar ik wel affiniteit mee voel, omdat het weerwerk biedt aan de uitverkoop van juridische gelijkheid aan culturele ongelijkheid.’

Krijg je bij moslims de handen op elkaar voor een verbindend verhaal dat gelijkheid centraal stelt? De religieuze islamitische wet, de sharia, bepleit bepaald geen gelijkheid tussen man en vrouw, of tussen homo- en heteroseksualiteit?

‘Niet bij alle moslims ongetwijfeld, maar atheïsten, christenen en joden zijn ook over links en rechts van het politieke spectrum verdeeld. Overigens ben ik bang dat in Nederland, net als in Vlaanderen, een boel witte, atheïstische mannen het op zich genomen heeft om uit te leggen hoe moslims over allerlei zaken denken. Terwijl moslims best in staat zijn om zelf voor hun mening uit te komen – denk aan de demonstraties na de aanslagen in Europa. Not in my name, dit is niet mijn islam. Het wordt tijd dat breder wordt gehoord wat de islam van onze medeburgers wel is.’

‘God afzweren is een rite de passage geworden’ - De Standaard

[The_Grand_Wazoo]

Waarom?

[super ick]

Opdat een drammerige minderheid haar wil op kan leggen aan een meerderheid die lekker leeft zonder godsbeeld en waarbij het ontbreken van dat godsbeeld er niet in kan bij gelovigen.

[Al Sawt]

Opdat een drammerige minderheid haar wil op kan leggen aan een meerderheid die lekker leeft zonder godsbeeld en waarbij het ontbreken van dat godsbeeld er niet in kan bij gelovigen.

Als jij bang bent dat een zeer kleine minderheid (laag opgeleid en onderdeel van sociale klasse) haar wil op kan leggen.

Dan vraag ik mij twee dingen af:
1) Heeft meerderheid geen ruggengraat om haar identiteit door een minderheid te verkwanselen.
2) Of is SuperleugenaarDick zo intolerant dat hij heilig gelooft in dit soort theorie met anti-semitisch strekking.

Wat zal het zijn?

[knuppeltje]

Maagdelijke cursussen?

[super ick]

Wie heeft jet hier over een laagopgeleid deel van de sociale klasse?

Aha alZoutdeonbeschofte trekt weer eens conclusies.

Wil je meepraten en weet je niet precies waar het over gaat? Stel dan eerst eens een vraag. Oja, en je toontje een beetje aanpassen en dat schelden achterwege laten. Dat doe je in de echte wereld ook niet. Gewoon normaal blijven doen als volwassenen onder elkaar. We zijn het niet met elkaar eens, dat is alles.de wereld vergaat er niet van.

[nacht]

religiekunde zou een standaardvak in het curriculum moeten zijn. De overheid zou moeten aangeven: dit en dit hoor je te weten over religies in de hedendaagse maatschappij.

helemaal mee eens. er is in de westerse wereld een groot gebrek aan kennis over religie. dat is vooral dankzij christenen die 2000 jaar lang mensen dom hebben gehouden. ook van moslims hoeven we geen beterschap te verwachten.

bijna niemand die hier de oorsprong kent van religie: waar de christelijke mythen vandaan komen; over de grote gelijkenis tussen jezus en maria met die van oudere mythologische figuren uit egypte en india; over de astrotheologische oorsprong van bijbelse verhalen; over de heidense invloeden in islam; etc..

over de wortels van de 2 grootste religies wordt consequent geen informatie gegeven op school, in de samenleving of in de media. alleen via controversiële auteurs en obscure boeken en documentaires kan je daar info over vergaren die je niet in de boekwinkel kan kopen, noch op tv zal zien.

we worden dom gehouden.

[Bart.NL]

we worden dom gehouden.

Gelukkig hebben we Wikipedia.

[super ick]

helemaal mee eens. er is in de westerse wereld een groot gebrek aan kennis over religie. dat is vooral dankzij christenen die 2000 jaar lang mensen dom hebben gehouden. ook van moslims hoeven we geen beterschap te verwachten.

bijna niemand die hier de oorsprong kent van religie: waar de christelijke mythen vandaan komen; over de grote gelijkenis tussen jezus en maria met die van oudere mythologische figuren uit egypte en india; over de astrotheologische oorsprong van bijbelse verhalen; over de heidense invloeden in islam; etc..

over de wortels van de 2 grootste religies wordt consequent geen informatie gegeven op school, in de samenleving of in de media. alleen via controversiële auteurs en obscure boeken en documentaires kan je daar info over vergaren die je niet in de boekwinkel kan kopen, noch op tv zal zien.

we worden dom gehouden.

Er is voldoende over te vinden.

IK vraag mij af of er wel een taak weggelegd is voor de scholen. Als het nu gaat om de grote lijnen van religie. Gewoon een stukje begripsvorming zodat je de ander beter begrijpt. Daar is niets mis mee.