Marsipulami
25-06-04, 10:59
Hoe Sigmund Freud onaantastbaar werd
'Freud heeft heel veel aangekaart, maar wetenschappelijk moeten we hem niet hoog aanslaan'
Het Vlaams Blok bedient zich van het 'zondebokmechanisme', oordeelt de rechter in Vlaanderen. Maar wat betekent dat eigenlijk? Dr. Gerald Russelman schreef een fascinerend boek over 'antifascistische psychologie'. Hij verbaast zich over de weidse verspreiding van wetenschappelijk dubieuze concepten.
Henk Rijkers
"Ja, ik weet veel van Freud", zucht dr. Gerald Russelman. "Maar eigenlijk koop ik daar weinig voor. Freud heeft heel veel aangekaart, maar wetenschappelijk moeten we hem niet hoog aanslaan." We spreken met Russelman in de kantine van de Vrije Universiteit in Amsterdam, waaraan hij lange tijd verbonden was. Hij is van huis uit natuurwetenschapper, maar promoveerde in de psychologie. De titel van zijn proefschrift luidt veelbetekenend: Van James Watt tot Sigmund Freud. Toen al verbaasde Russelman zich over het succes van de primitieve stoommachine in de psychologie.
Nagelbijten
"Het computermodel begint nu de stoommachine uit ons denken te verdringen", zegt de 69-jarige, maar jeugdig ogende Russelman. "Laatst hoorde ik een kinderpsycholoog tijdens een lezing zeggen dat bij een kind op tweejarige leeftijd het geweten wordt geïnstalleerd. Het viel me nog mee dat hij niet gedownload zei." In de negentiende eeuw raakten mensen ervan onder de indruk hoe je met onder druk gebrachte stoom alles leek te kunnen doen. Daardoor kwam het idee op dat je ook de menselijke psyche als een drukvat zou kunnen opvatten. Die druk zou via de zenuwen onze ledematen en psyche in beweging brengen. En inderdaad, als de ziel onder te grote druk komt te staan, gaan we ijsberen, nagelbijten of andere nutteloze activiteiten ontplooien.
Zenuwenergie
Iemand die daar wel iets in zag, was Charles Darwin. Hij stelde dat emoties veroorzaakt worden, niet zozeer om te communiceren (dat is als het ware een later bijproduct), maar doordat er een teveel aan 'zenuwenergie' moet worden afgevoerd. Freud pikte dat idee op en legde het ten grondslag aan zijn psychologische theorieën. Hij meende dat psychische druk ontstaat door 'verdringing'.
Inmiddels weten we dat zenuwbanen elektrische signalen geleiden, maar dat niet de stroomspanning de spier aanstuurt, maar het aantal prikkels per seconde. Daarmee valt de basis onder de psychologische 'druktheorie' weg. Freud heeft zich daar echter weinig van aangetrokken.
Ventiel
Gerald Russelman is zowel een groot kenner van Freud als van de wetenschapsgeschiedenis. In zijn nieuwe boekje Honderd jaar antifascistische psychologie laat hij zien hoe de begrippen van Freud in het publieke debat terecht konden komen, zonder dat iemand zich afvraagt of die wel juist zijn. Zelfs rechters niet. Zo beticht het recente 'Vlaams Blok-arrest' deze partij ervan dat zij "op openlijke en systematische wijze het zondebokmechanisme hanteert". Dit is een freudiaanse term, en een die zich heeft verbonden met een zekere visie op de maatschappij. Met de politiek dus. Volgens die theorie leidt autoriteit tot frustratie, frustratie tot agressie en zoekt agressie een bliksemafleider. Of in de terminologie van de stoommachine: een ventiel om stoom af te blazen.
Boekomslag
Verbittering
Afgezien van de onwetenschappelijkheid van het 'zondebokmechanisme', hoe komt die term zo politiek geladen? Aan die vraag besteedt Russelman het grootste deel van zijn onthullende boek. Freud ontwikkelde zijn ideeën vanuit zijn eigen ervaringen. Hij was een atheïstische jood die religie, moraal, en in het bijzonder de Wet van het Oude Testament demoniseerde. Als wetenschapper voelde hij zich miskend. Hij meende - goeddeels ten onrechte - dat het christelijk antisemitisme hem tegenwerkte. Freud bejubelde het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Wanneer deze echter ontaardt in een zinloze slachting en een nederlaag voor Oostenrijk, ontwikkelt Freud de sombere theorie van de doodsdrift. In het spoor van Nietzsche herleidt hij oorlog als een vrijkomen van door moraal en cultuur geblokkeerde energie. Oorlog ontstaat niet door escalatie, maar doordat de doodsdrift van individuen zich door maatschappelijke oorzaken op anderen gaat richten. Die visie komt van pas, als je de schuld aan één partij wil geven. De tijd is Freud welgezind. Het Verdrag van Versailles (1919) legt de schuld voor de oorlog vierkant bij de Duitsers en eist loodzware herstelbetalingen. De verbittering die hieruit voortkomt, bereidt de weg voor Hitler.
Zelfonderzoek
In de jaren tussen de beide wereldoorlogen verspreidt de Freudiaanse psychoanalyse zich razendsnel. Er ontstaan verschillende scholen. De psychoanalyse dringt diep de filosofie (Frankfurter Schule) en de sociologie binnen.
Al deze stromingen hebben gemeen dat ze heftig gekant zijn tegen het fascisme en nazisme. Tegelijkertijd zijn ze er zozeer door geobsedeerd, dat hun psychologie een uiterst eenzijdig en armoedig karakter krijgt. Bovendien lijkt de holocaust van de joden in de Tweede Wereldoorlog het zondebokmechanisme te 'bewijzen'. Russelman: "Haat moet je niet willen verklaren met een simplistisch mechanisme. Het is veel vruchtbaarder te zoeken naar de echte oorzaken, hoeveel zelfonderzoek en pijn dat misschien ook kost."
Onaantastbaar
Omdat de psychoanalyse voor en tijdens de oorlog zo verbonden is geraakt met de bestrijding van het nazisme, geniet het na de Tweede Wereldoorlog een politiek gefundeerd prestige. Russelman: "In het proces van Neurenberg pasten de overwinnaars deze concepten klakkeloos toe, en gaven ze daarmee status. Deze ideeën hebben in de naoorlogse decennia onaantastbaar geheerst. Maar in de wetenschap zijn ze allang onderuitgehaald. Hun verstrengeling met politiek zorgt er echter voor dat een vrije discussie over hun merites nauwelijks mogelijk is. Protest ertegen komt nog steeds over als een poging het fascisme te rehabiliteren."
'Honderd jaar antifascistische psychologie' (138 pp., pb.) is uitgegeven in eigen beheer. Te bestellen voor € 14,- via de website www.gherusselman.nl, waarop ook enkele artikelen van Russelman te lezen zijn. Verder is zijn boek te koop bij de VU-boekhandel en boekhandel Athenaeum, Spui 14-16 in Amsterdam.
'Freud heeft heel veel aangekaart, maar wetenschappelijk moeten we hem niet hoog aanslaan'
Het Vlaams Blok bedient zich van het 'zondebokmechanisme', oordeelt de rechter in Vlaanderen. Maar wat betekent dat eigenlijk? Dr. Gerald Russelman schreef een fascinerend boek over 'antifascistische psychologie'. Hij verbaast zich over de weidse verspreiding van wetenschappelijk dubieuze concepten.
Henk Rijkers
"Ja, ik weet veel van Freud", zucht dr. Gerald Russelman. "Maar eigenlijk koop ik daar weinig voor. Freud heeft heel veel aangekaart, maar wetenschappelijk moeten we hem niet hoog aanslaan." We spreken met Russelman in de kantine van de Vrije Universiteit in Amsterdam, waaraan hij lange tijd verbonden was. Hij is van huis uit natuurwetenschapper, maar promoveerde in de psychologie. De titel van zijn proefschrift luidt veelbetekenend: Van James Watt tot Sigmund Freud. Toen al verbaasde Russelman zich over het succes van de primitieve stoommachine in de psychologie.
Nagelbijten
"Het computermodel begint nu de stoommachine uit ons denken te verdringen", zegt de 69-jarige, maar jeugdig ogende Russelman. "Laatst hoorde ik een kinderpsycholoog tijdens een lezing zeggen dat bij een kind op tweejarige leeftijd het geweten wordt geïnstalleerd. Het viel me nog mee dat hij niet gedownload zei." In de negentiende eeuw raakten mensen ervan onder de indruk hoe je met onder druk gebrachte stoom alles leek te kunnen doen. Daardoor kwam het idee op dat je ook de menselijke psyche als een drukvat zou kunnen opvatten. Die druk zou via de zenuwen onze ledematen en psyche in beweging brengen. En inderdaad, als de ziel onder te grote druk komt te staan, gaan we ijsberen, nagelbijten of andere nutteloze activiteiten ontplooien.
Zenuwenergie
Iemand die daar wel iets in zag, was Charles Darwin. Hij stelde dat emoties veroorzaakt worden, niet zozeer om te communiceren (dat is als het ware een later bijproduct), maar doordat er een teveel aan 'zenuwenergie' moet worden afgevoerd. Freud pikte dat idee op en legde het ten grondslag aan zijn psychologische theorieën. Hij meende dat psychische druk ontstaat door 'verdringing'.
Inmiddels weten we dat zenuwbanen elektrische signalen geleiden, maar dat niet de stroomspanning de spier aanstuurt, maar het aantal prikkels per seconde. Daarmee valt de basis onder de psychologische 'druktheorie' weg. Freud heeft zich daar echter weinig van aangetrokken.
Ventiel
Gerald Russelman is zowel een groot kenner van Freud als van de wetenschapsgeschiedenis. In zijn nieuwe boekje Honderd jaar antifascistische psychologie laat hij zien hoe de begrippen van Freud in het publieke debat terecht konden komen, zonder dat iemand zich afvraagt of die wel juist zijn. Zelfs rechters niet. Zo beticht het recente 'Vlaams Blok-arrest' deze partij ervan dat zij "op openlijke en systematische wijze het zondebokmechanisme hanteert". Dit is een freudiaanse term, en een die zich heeft verbonden met een zekere visie op de maatschappij. Met de politiek dus. Volgens die theorie leidt autoriteit tot frustratie, frustratie tot agressie en zoekt agressie een bliksemafleider. Of in de terminologie van de stoommachine: een ventiel om stoom af te blazen.
Boekomslag
Verbittering
Afgezien van de onwetenschappelijkheid van het 'zondebokmechanisme', hoe komt die term zo politiek geladen? Aan die vraag besteedt Russelman het grootste deel van zijn onthullende boek. Freud ontwikkelde zijn ideeën vanuit zijn eigen ervaringen. Hij was een atheïstische jood die religie, moraal, en in het bijzonder de Wet van het Oude Testament demoniseerde. Als wetenschapper voelde hij zich miskend. Hij meende - goeddeels ten onrechte - dat het christelijk antisemitisme hem tegenwerkte. Freud bejubelde het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Wanneer deze echter ontaardt in een zinloze slachting en een nederlaag voor Oostenrijk, ontwikkelt Freud de sombere theorie van de doodsdrift. In het spoor van Nietzsche herleidt hij oorlog als een vrijkomen van door moraal en cultuur geblokkeerde energie. Oorlog ontstaat niet door escalatie, maar doordat de doodsdrift van individuen zich door maatschappelijke oorzaken op anderen gaat richten. Die visie komt van pas, als je de schuld aan één partij wil geven. De tijd is Freud welgezind. Het Verdrag van Versailles (1919) legt de schuld voor de oorlog vierkant bij de Duitsers en eist loodzware herstelbetalingen. De verbittering die hieruit voortkomt, bereidt de weg voor Hitler.
Zelfonderzoek
In de jaren tussen de beide wereldoorlogen verspreidt de Freudiaanse psychoanalyse zich razendsnel. Er ontstaan verschillende scholen. De psychoanalyse dringt diep de filosofie (Frankfurter Schule) en de sociologie binnen.
Al deze stromingen hebben gemeen dat ze heftig gekant zijn tegen het fascisme en nazisme. Tegelijkertijd zijn ze er zozeer door geobsedeerd, dat hun psychologie een uiterst eenzijdig en armoedig karakter krijgt. Bovendien lijkt de holocaust van de joden in de Tweede Wereldoorlog het zondebokmechanisme te 'bewijzen'. Russelman: "Haat moet je niet willen verklaren met een simplistisch mechanisme. Het is veel vruchtbaarder te zoeken naar de echte oorzaken, hoeveel zelfonderzoek en pijn dat misschien ook kost."
Onaantastbaar
Omdat de psychoanalyse voor en tijdens de oorlog zo verbonden is geraakt met de bestrijding van het nazisme, geniet het na de Tweede Wereldoorlog een politiek gefundeerd prestige. Russelman: "In het proces van Neurenberg pasten de overwinnaars deze concepten klakkeloos toe, en gaven ze daarmee status. Deze ideeën hebben in de naoorlogse decennia onaantastbaar geheerst. Maar in de wetenschap zijn ze allang onderuitgehaald. Hun verstrengeling met politiek zorgt er echter voor dat een vrije discussie over hun merites nauwelijks mogelijk is. Protest ertegen komt nog steeds over als een poging het fascisme te rehabiliteren."
'Honderd jaar antifascistische psychologie' (138 pp., pb.) is uitgegeven in eigen beheer. Te bestellen voor € 14,- via de website www.gherusselman.nl, waarop ook enkele artikelen van Russelman te lezen zijn. Verder is zijn boek te koop bij de VU-boekhandel en boekhandel Athenaeum, Spui 14-16 in Amsterdam.