Orakel
18-07-04, 21:40
Telefoonbotje, jodenbotje en weduwnaarspijn
Zijn er plekken waar je je als kind vaker aan bezeert dan als volwassene? Ja, het puntje van je elleboog. Daar bestaan allerlei woorden voor.
Door Ewoud Sanders
Wie zich stoot aan het puntje van zijn of haar elleboog ervaart een pijn die je nooit vergeet: alsof er een stroomstoot door je onderarm trekt; een korte, hevige, tintelende pijn die je pink en de onderkant van je handpalm verdooft.
Wij noemden dat gevoelige puntje vroeger: tinteldoos. Dat woord heb ik van mijn moeder. Mijn vrouw noemt dat het elektriciteitsknobbel. Maar er zijn meer woorden voor: telefoonbeentje, telefoonbotje, telegrambotje en weduwnaarsbotje. En in de Zaanstreek noemde men dit plekje aan het eind van de 19de eeuw jodenbeentje.
Al die woorden doen vermoeden dat je een botje in je elleboog raakt - en zo staat het bijvoorbeeld ook in de Grote Van Dale - maar in feite gaat het om een zenuw: de nervus ulnaris of elleboogszenuw. Die ligt zo dicht aan de oppervlakte dat je hem gemakkelijk kunt bezeren of beknellen, wat nog weleens gebeurt bij mensen die in coma liggen. De typische pijn wordt weduwnaarspijn genoemd, een woord dat in 1854 voor het eerst is opgetekend.
Waarom weduwnaarspijn? Wat heeft een weduwnaar met pijn in je elleboog te maken? Over die vraag hebben in het verleden twee geleerden zich gebogen. In 1879 kwam de Leidse hoogleraar P.J. Cosijn tot de conclusie dat weduwnaarspijn een 'in scherts gevormde verbastering' moest zijn van weeuwtepijn. Weeuwte is Middelnederlands voor 'pijn', en de oorspronkelijke betekenis was dus 'pijn-pijn'.
Dat vond A. Beets, zoon van de beroemde Nicolaas Beets en redacteur van het Woordenboek der Nederlandsche Taal, nogal onwaarschijnlijk. Waarom zou nu juist pijn in je elleboog 'pijn-pijn' worden genoemd? Volgens hem lag het veel eenvoudiger. Dit volkswoord, schreef hij in 1890 in een tijdschrift, kent hetzelfde gewicht toe aan twee soorten pijn: de hevige maar korte pijn van een elleboogstoot en de hevige maar korte rouw van een weduwnaar.
Om zijn gelijk aan te tonen nam Beets een paar grote, internationale spreekwoordenboeken door. Hij vond elf voorbeelden, uit onder meer Denemarken, Duitsland, Italië, Noorwegen, Spanje en Zweden. Het is een cynisch lijstje. Zo zeiden de Noren: ,,Een elleboogstoot en een weduwnaarstraan doen smart zolang ze duren, maar zijn gauw gedaan.'' De Denen zeiden: ,,Zijne vrouw te missen, dat is een elleboogstoot, maar zijn liefje te missen, dat is hellepijn.'' En een Spaans spreekwoord luidt: ,,Rouw van een echtgenoot en pijn aan den arm: smarten wel hevig maar duren niet lang.''
,,Eerlijksheidshalve'' zocht Beets ook naar voorbeelden waarin de pijn van een vrouw om het verlies van haar man wordt vergeleken met het stoten van je elleboog. Hij vond er slechts twee. Niet in de Germaanse talen, maar alleen in het Italiaans. Toch had Beets zeker gelijk: weduwnaarspijn heeft alles met de 19de-eeuwse opvatting over kort rouwen te maken en niks met het Middelnederlandse weeuwte.
Waarom dit botje - door sommigen ook wel stroombotje, stroomknobbeltje of tinkeltonnetje genoemd - in de Zaanstreek vroeger jodenbotje werd genoemd is niet bekend, maar een Zwitserse correspondent meldde: ,,Hier in Franstalig Zwitserland wordt dit plekje le petit juif genoemd! ("Se cogner le petit juif"). Sommige mensen hier gebruiken de uitdrukking met enige gêne, maar ja, het heet nu eenmaal zo.' Kennelijk is dit benoemingsmotief dus internationaal
nrc.nl
Zijn er plekken waar je je als kind vaker aan bezeert dan als volwassene? Ja, het puntje van je elleboog. Daar bestaan allerlei woorden voor.
Door Ewoud Sanders
Wie zich stoot aan het puntje van zijn of haar elleboog ervaart een pijn die je nooit vergeet: alsof er een stroomstoot door je onderarm trekt; een korte, hevige, tintelende pijn die je pink en de onderkant van je handpalm verdooft.
Wij noemden dat gevoelige puntje vroeger: tinteldoos. Dat woord heb ik van mijn moeder. Mijn vrouw noemt dat het elektriciteitsknobbel. Maar er zijn meer woorden voor: telefoonbeentje, telefoonbotje, telegrambotje en weduwnaarsbotje. En in de Zaanstreek noemde men dit plekje aan het eind van de 19de eeuw jodenbeentje.
Al die woorden doen vermoeden dat je een botje in je elleboog raakt - en zo staat het bijvoorbeeld ook in de Grote Van Dale - maar in feite gaat het om een zenuw: de nervus ulnaris of elleboogszenuw. Die ligt zo dicht aan de oppervlakte dat je hem gemakkelijk kunt bezeren of beknellen, wat nog weleens gebeurt bij mensen die in coma liggen. De typische pijn wordt weduwnaarspijn genoemd, een woord dat in 1854 voor het eerst is opgetekend.
Waarom weduwnaarspijn? Wat heeft een weduwnaar met pijn in je elleboog te maken? Over die vraag hebben in het verleden twee geleerden zich gebogen. In 1879 kwam de Leidse hoogleraar P.J. Cosijn tot de conclusie dat weduwnaarspijn een 'in scherts gevormde verbastering' moest zijn van weeuwtepijn. Weeuwte is Middelnederlands voor 'pijn', en de oorspronkelijke betekenis was dus 'pijn-pijn'.
Dat vond A. Beets, zoon van de beroemde Nicolaas Beets en redacteur van het Woordenboek der Nederlandsche Taal, nogal onwaarschijnlijk. Waarom zou nu juist pijn in je elleboog 'pijn-pijn' worden genoemd? Volgens hem lag het veel eenvoudiger. Dit volkswoord, schreef hij in 1890 in een tijdschrift, kent hetzelfde gewicht toe aan twee soorten pijn: de hevige maar korte pijn van een elleboogstoot en de hevige maar korte rouw van een weduwnaar.
Om zijn gelijk aan te tonen nam Beets een paar grote, internationale spreekwoordenboeken door. Hij vond elf voorbeelden, uit onder meer Denemarken, Duitsland, Italië, Noorwegen, Spanje en Zweden. Het is een cynisch lijstje. Zo zeiden de Noren: ,,Een elleboogstoot en een weduwnaarstraan doen smart zolang ze duren, maar zijn gauw gedaan.'' De Denen zeiden: ,,Zijne vrouw te missen, dat is een elleboogstoot, maar zijn liefje te missen, dat is hellepijn.'' En een Spaans spreekwoord luidt: ,,Rouw van een echtgenoot en pijn aan den arm: smarten wel hevig maar duren niet lang.''
,,Eerlijksheidshalve'' zocht Beets ook naar voorbeelden waarin de pijn van een vrouw om het verlies van haar man wordt vergeleken met het stoten van je elleboog. Hij vond er slechts twee. Niet in de Germaanse talen, maar alleen in het Italiaans. Toch had Beets zeker gelijk: weduwnaarspijn heeft alles met de 19de-eeuwse opvatting over kort rouwen te maken en niks met het Middelnederlandse weeuwte.
Waarom dit botje - door sommigen ook wel stroombotje, stroomknobbeltje of tinkeltonnetje genoemd - in de Zaanstreek vroeger jodenbotje werd genoemd is niet bekend, maar een Zwitserse correspondent meldde: ,,Hier in Franstalig Zwitserland wordt dit plekje le petit juif genoemd! ("Se cogner le petit juif"). Sommige mensen hier gebruiken de uitdrukking met enige gêne, maar ja, het heet nu eenmaal zo.' Kennelijk is dit benoemingsmotief dus internationaal
nrc.nl