Marsipulami
25-07-04, 18:40
Marseille, brug naar de moslimwereld
door Lode Delputte
Marseille is jarenlang verpauperd omdat het stief-moederlijk werd behandeld door Parijs. Gelukkig hebben de grote migrantengemeenschappen en samenlevingsproblemen meer inkt, véél meer inkt, dan bloed doen vloeien. In de Zuid-Franse grootstad zijn interculturaliteit en kosmopolitisme in vele harten doorgedrongen. 'Deze stad werkt als een spons. Ze neemt met verbluffend gemak nieuwkomers op en vermengt tradities en gebruiken.'
Zes uur hst'en vanuit Brussel en je staat er. Marseille, een mediterrane versie van de Belgische hoofdstad, de meest kosmopolitische metropool uit het Middellandse-Zeegebied. Met tientallen nationaliteiten en evenveel religies is de stad een broeierige smeltkroes, 2.600 jaar oud, maar met 30 procent van de bevolking onder de 25 jaar de jongste stad van Frankrijk. Van de 800.000 inwoners intra muros heeft bijna een kwart zijn wortels in het oosten en zuiden van het Middellandse-Zeebekken of verder: de Maghreb, de Levant, Italië, Corsica of de Comoren, Franse kolonialen en pieds-noirs ook, die na de onafhankelijkheidsoorlogen, met name de Algerijnse, naar Europa terugkeerden.
"In de loop van zijn geschiedenis heeft Marseille migratiegolf na migratiegolf verwerkt", zegt historicus Jean Contrucci in een aan Marseille gewijd gesprek in het blad Le Point. "Deze stad werkt als een spons. Ze neemt met verbluffend gemak nieuwkomers op en vermengt tradities en gebruiken. Die geaardheid is sinds jaar en dag nauw met haar havenfunctie verbonden."
Maar hoe graag Marseille zichzelf ook als een open en verdraagzame stad voorstelt, de problemen zijn niet min - en zijn dat nooit geweest. In het begin van de twintigste eeuw, toen ze 25 procent van de stadsbevolking uitmaakten, waren er heuse pogroms tegen de Italianen.
Toen in de jaren 1918-'20 duizenden Armeniërs arriveerden, op de vlucht voor de genocide in Turkije, vergastte de socialistische en protestantse burgemeester Siméon Flaissières hen op openlijke haatbetuigingen, gelardeerd met porties racisme en eugenisme. De 600.000 pieds-noirs, Franse kolonialen uit Algerije, die in 1962 in Marseille strandden, werden ronduit vijandig bejegend. Jaren deden ze erover om zich aanvaard te weten.
Ook vandaag zijn de problemen legio. Vele buurten, vooral in het noorden van de stad, zijn achtergesteld. De jeugdwerkloosheid ligt hoog, de misdaadcijfers evenzeer. In meerdere moslimgemeenschappen vond het integrisme een rijke voedingsbodem, het extreem-rechtse Front National rijft probleemloos 25 procent van de stemmen binnen.
"Maar ook in Marseille worden initiatieven genomen waar we inspiratie uit kunnen putten", zegt Belgisch federaal minister van Sociale Integratie en Grootstedenbeleid Marie Arena (PS). Arena, zelf dochter van Siciliaanse inwijkelingen en dus van kindsbeen vertrouwd met de migratieproblematiek, noemt Marseille "vergelijkbaar met Brussel op het stuk van culturele en maatschappelijke diversiteit".
In de aanloop naar een aantal interculturele projecten die ze straks ook in België wil opzetten - en waartoe de Commissie voor de Interculturele Dialoog is opgericht - bracht de minister deze week een kort werkbezoek aan Marseille. Daarbij ontmoette ze onder anderen de gezaghebbende, in Frankrijk erg bekende moefti (moslimdignitaris of 'wijze' die advies verstrekt aan wie daarom vraagt, niet te verwarren met een imam) Soheib Bencheikh, "iemand die een evolutiegerichte kijk op de islam aanlevert", aldus Arena, "wars van de behoudsgezinde tendensen. Ik wil proberen om de progressieve ideeën van iemand als Bencheikh ook bij ons verspreid te krijgen."
Om antwoorden te vinden op de samenlevingsproblemen die zich in onze geglobaliseerde grootsteden voordoen, pleit Bencheikh onder meer voor een hechtere band tussen burgerzin en spiritualiteit. Dat laatste hoeft niet per se religieus ingevuld te worden. Ook de erg Franse en sacrosancte laïcité (de humanistisch geïnspireerde religieuze neutraliteit die garant staat voor de scheiding tussen kerk en staat) heeft een spirituele dimensie. Al zijn religies dan nog zo'n zaak van het individu, hun weerslag op de maatschappij valt niet te ontkennen.
"Marseille is cultureel de meest gediversifieerde stad van het Middellandse-Zeegebied", onderstreept Bencheikh. "Voor Europa is ze bij uitstek de brug naar de Arabische en moslimwereld, de brug naar de andere. De grondslag van mijn filosofie is dat die andere mij als persoon kan verrijken. Van wie op ons lijkt, leren we stukken minder. Juist dat laatste is het grote probleem, de grote uitdaging voor de moslimwereld: er is te weinig andersheid, we lijken te sterk op elkaar."
Volgens de in 1961 in het Saoedische Jeddah geboren Algerijn Bencheikh, doctor in de religieuze wetenschappen en opgeleid aan de Al-Azhar-universiteit in Caïro zowel als aan de Brusselse ULB, "nodigt het samenleven met andere overtuigingen ons uit om onszelf ter discussie te stellen. Voor de islam, die niet aan dat samenleven gewend is, betekent dat zichzelf vernieuwen."
De problemen die zich rond de islam voordoen - islamofobie versus integrisme - moeten vanuit de godsdienst zelf worden opgelost, vindt de moefti, niet vanuit de politiek. "De islamitische theologie zit in een crisis. Zoals de katholieke kerk in de negentiende eeuw in obscurantistisch vaarwater terechtkwam en pas als gevolg van de gunstige sociaal-economische ontwikkelingen in Europa tot Vaticaan II en de modernisering kwam, zo zal ook de islam een nieuwe adem vinden. Ik ben alleszins optimistisch."
Moslims, zegt Bencheikh, moeten inzien dat de koran "een tekst is, en dus per definitie voor individuele lezingen vatbaar is. Ik heb de koran nooit een persconferentie zien geven waarop hij vertelde hoe hij precies gelezen wilde worden. Maar nogmaals, het is niet aan de politiek om de islam te hervormen, dat komt de islam zelf toe. Aan de politici kan ik alleen zeggen dat ze de islam zullen krijgen die ze verdienen. Islamofobe angsten bespelen uit electorale overwegingen is gevaarlijk. Hoe legitiem de angst ook is voor een religie in wier naam de wreedste misdaden worden begaan, de spiraal van de angst moet doorbroken worden." In kringen van het Front National (FN) en ver daarbuiten werden de voorbije jaren, ook wegens de internationale politieke context, gretig culturalistische argumenten aangevoerd: dat migrantenjongeren zich aan delinquentie overleveren of weinig burgerzin aan de dag leggen, zou aan hun moslimachtergrond liggen, veeleer dan aan hun sociaal-economische achterstelling.
Bencheikh: "Gevaarlijke onzin. Een van de problemen van de moslimgemeenschap in Marseille is dat er maar weinig maatschappelijke diversiteit van uitgaat. In deze stad is de islam proletarisch. Ga naar New York en je zult zien dat moslims in alle bevolkingslagen voorkomen en als geheel beter in de maatschappij verankerd zijn. Hier niet. Bij ons zijn er wel veel moslimzakenlui en aan de uniefs heb je veel moslim-onderzoekers, maar velen onder hen beschouwen hun eigen achtergrond als archaïsch. De opwaartse mobiliteit doet velen het getto verlaten. Wie achterblijft en geen deugdelijke onderwijs- en opleidingskansen geniet, vlucht zo makkelijk in een utopische en radicale islam." Voor goede verstaanders: moslims die het maken, zouden een voortrekkersrol moeten opnemen in plaats van de deur achter zich dicht te slaan.
Ondanks permanente spanningen komt het in Marseille vrijwel nooit tot uitbarstingen. De taferelen die zich op gezette tijden in de Parijse banlieue voordoen, met nachtelijke onrust, brandende auto's en groots politievertoon, blijven er beperkt. Maar de stad beschikt dan ook over een uniek platform: Marseille-Espérance, een los samenwerkingsverband van de religieuze leiders van de zeven belangrijkste religies in de stad.
Marseille-Espérance werd tijdens de eerste Golfoorlog in het leven geroepen op initiatief van het socialistische stadsbestuur, dat zelf voortging op het in de jaren tachtig door de communistische burgemeester Gaston Deferre opgezette interreligieuze overleg. (Merkwaardig detail: op Deferres begrafenis waren het acht allochtone jongeren van acht verschillende godsdiensten of oorsprong die de lijkkist droegen.) Bedoeling was via een soort religieus early warning-systeem crises te vermijden.
"In de veertien jaar dat Marseille-Espérance bestaat, is het zelden tot intercommunautaire ontsporingen gekomen, precies omdat de religieuze leiders op elk crisismoment (een uitgebrande synagoge, spanningen in het Midden-Oosten of rond Irak, 11 september 2001 enzovoort, LD) met een krachtige boodschap uitpakken, die wijd en zijd door de plaatselijke media wordt overgenomen en aanslaat bij de bevolking."
Volgens Jean-François Mattei, de Franse ex-minister die vandaag als verbindingsman tussen stad en religieuze gemeenschappen dienst doet, maakt het optreden van de geestelijken "de recuperatie van gebeurtenissen door hetzij integristen, hetzij rechts-extremisten" onmogelijk. Een alledaags zicht is het anders niet, de modieuze minister Arena voor een college van spirituele hoogwaardigheidsbekleders: de plaatsvervanger van de kardinaal van Marseille, de imam van de grootste moskee van de stad, de grootrabijn van Marseille, de vertegenwoordigers van de Armeense, orthodoxe en protestantse christenen, de Grote Eerbiedwaardige zoals de titel van de boeddhistische representant luidt. Zeven stemmen die principieel en steevast uit één mond spreken. Het beste bewijs dat de aanpak werkt, is de Boom van de Hoop, een enkele jaren geleden opgericht monument waarop de inwoners van Marseille zelf hun naam kunnen laten aanbrengen - iets wat al 300.000 mensen hebben gedaan. Jaarlijks verspreidt Marseille-Espérance ook een kalender waarop alle feestdagen van alle religies (alles samen erg veel dagen, dus) zijn opgenomen. Mattei: "Zodat ik weet dat mijn buur niet zomaar wat lawaai maakt, maar een feest viert dat belangrijk voor hem is en mijn respect verdient." Hoewel de kosmopolitische traditie van Marseille veel diepere wortels heeft dan die van pakweg Brussel, is Arena het idee niet ongelegen: "Een vergelijkbaar Belgisch platform van de Hoop moet kunnen. Uit de discussies die ik met de deelnemers aan de bij ons gevoerde interculturele dialoog had, blijkt dat zij vragende partij zijn. Dat elke religie of wereldbeschouwelijke overtuiging met de andere in dialoog treedt en dat naar buiten toe laat blijken, stelt religies en overtuigingen in staat te evolueren."
Toch niet een beetje symbolisch, al die zaken? Want wat heeft de achtergestelde jongere in de banlieue aan boodschappen en een boom? Volgens imam Ghoul Moulay, een medestander van moefti Bencheikh, "is het nu eenmaal bij de symbolen dat je moet beginnen. Met symbolen alleen kun je niets aanvangen als er ook niet op het terrein gewerkt wordt, akkoord, maar voor de zichtbaarheid zijn ze cruciaal. Ze helpen westerlingen hun angst te overstijgen en moslims hun gevoel van vernedering."
Maandag: Marseille en het tweedekansonderwijs voor achtergestelde jongeren
Marseille verspreidt jaarlijks een kalender met alle feestdagen van alle religies. 'Zodat ik weet dat mijn buur niet zomaar wat lawaai maakt, maar een feest viert dat belangrijk voor hem is en mijn respect verdient'
door Lode Delputte
Marseille is jarenlang verpauperd omdat het stief-moederlijk werd behandeld door Parijs. Gelukkig hebben de grote migrantengemeenschappen en samenlevingsproblemen meer inkt, véél meer inkt, dan bloed doen vloeien. In de Zuid-Franse grootstad zijn interculturaliteit en kosmopolitisme in vele harten doorgedrongen. 'Deze stad werkt als een spons. Ze neemt met verbluffend gemak nieuwkomers op en vermengt tradities en gebruiken.'
Zes uur hst'en vanuit Brussel en je staat er. Marseille, een mediterrane versie van de Belgische hoofdstad, de meest kosmopolitische metropool uit het Middellandse-Zeegebied. Met tientallen nationaliteiten en evenveel religies is de stad een broeierige smeltkroes, 2.600 jaar oud, maar met 30 procent van de bevolking onder de 25 jaar de jongste stad van Frankrijk. Van de 800.000 inwoners intra muros heeft bijna een kwart zijn wortels in het oosten en zuiden van het Middellandse-Zeebekken of verder: de Maghreb, de Levant, Italië, Corsica of de Comoren, Franse kolonialen en pieds-noirs ook, die na de onafhankelijkheidsoorlogen, met name de Algerijnse, naar Europa terugkeerden.
"In de loop van zijn geschiedenis heeft Marseille migratiegolf na migratiegolf verwerkt", zegt historicus Jean Contrucci in een aan Marseille gewijd gesprek in het blad Le Point. "Deze stad werkt als een spons. Ze neemt met verbluffend gemak nieuwkomers op en vermengt tradities en gebruiken. Die geaardheid is sinds jaar en dag nauw met haar havenfunctie verbonden."
Maar hoe graag Marseille zichzelf ook als een open en verdraagzame stad voorstelt, de problemen zijn niet min - en zijn dat nooit geweest. In het begin van de twintigste eeuw, toen ze 25 procent van de stadsbevolking uitmaakten, waren er heuse pogroms tegen de Italianen.
Toen in de jaren 1918-'20 duizenden Armeniërs arriveerden, op de vlucht voor de genocide in Turkije, vergastte de socialistische en protestantse burgemeester Siméon Flaissières hen op openlijke haatbetuigingen, gelardeerd met porties racisme en eugenisme. De 600.000 pieds-noirs, Franse kolonialen uit Algerije, die in 1962 in Marseille strandden, werden ronduit vijandig bejegend. Jaren deden ze erover om zich aanvaard te weten.
Ook vandaag zijn de problemen legio. Vele buurten, vooral in het noorden van de stad, zijn achtergesteld. De jeugdwerkloosheid ligt hoog, de misdaadcijfers evenzeer. In meerdere moslimgemeenschappen vond het integrisme een rijke voedingsbodem, het extreem-rechtse Front National rijft probleemloos 25 procent van de stemmen binnen.
"Maar ook in Marseille worden initiatieven genomen waar we inspiratie uit kunnen putten", zegt Belgisch federaal minister van Sociale Integratie en Grootstedenbeleid Marie Arena (PS). Arena, zelf dochter van Siciliaanse inwijkelingen en dus van kindsbeen vertrouwd met de migratieproblematiek, noemt Marseille "vergelijkbaar met Brussel op het stuk van culturele en maatschappelijke diversiteit".
In de aanloop naar een aantal interculturele projecten die ze straks ook in België wil opzetten - en waartoe de Commissie voor de Interculturele Dialoog is opgericht - bracht de minister deze week een kort werkbezoek aan Marseille. Daarbij ontmoette ze onder anderen de gezaghebbende, in Frankrijk erg bekende moefti (moslimdignitaris of 'wijze' die advies verstrekt aan wie daarom vraagt, niet te verwarren met een imam) Soheib Bencheikh, "iemand die een evolutiegerichte kijk op de islam aanlevert", aldus Arena, "wars van de behoudsgezinde tendensen. Ik wil proberen om de progressieve ideeën van iemand als Bencheikh ook bij ons verspreid te krijgen."
Om antwoorden te vinden op de samenlevingsproblemen die zich in onze geglobaliseerde grootsteden voordoen, pleit Bencheikh onder meer voor een hechtere band tussen burgerzin en spiritualiteit. Dat laatste hoeft niet per se religieus ingevuld te worden. Ook de erg Franse en sacrosancte laïcité (de humanistisch geïnspireerde religieuze neutraliteit die garant staat voor de scheiding tussen kerk en staat) heeft een spirituele dimensie. Al zijn religies dan nog zo'n zaak van het individu, hun weerslag op de maatschappij valt niet te ontkennen.
"Marseille is cultureel de meest gediversifieerde stad van het Middellandse-Zeegebied", onderstreept Bencheikh. "Voor Europa is ze bij uitstek de brug naar de Arabische en moslimwereld, de brug naar de andere. De grondslag van mijn filosofie is dat die andere mij als persoon kan verrijken. Van wie op ons lijkt, leren we stukken minder. Juist dat laatste is het grote probleem, de grote uitdaging voor de moslimwereld: er is te weinig andersheid, we lijken te sterk op elkaar."
Volgens de in 1961 in het Saoedische Jeddah geboren Algerijn Bencheikh, doctor in de religieuze wetenschappen en opgeleid aan de Al-Azhar-universiteit in Caïro zowel als aan de Brusselse ULB, "nodigt het samenleven met andere overtuigingen ons uit om onszelf ter discussie te stellen. Voor de islam, die niet aan dat samenleven gewend is, betekent dat zichzelf vernieuwen."
De problemen die zich rond de islam voordoen - islamofobie versus integrisme - moeten vanuit de godsdienst zelf worden opgelost, vindt de moefti, niet vanuit de politiek. "De islamitische theologie zit in een crisis. Zoals de katholieke kerk in de negentiende eeuw in obscurantistisch vaarwater terechtkwam en pas als gevolg van de gunstige sociaal-economische ontwikkelingen in Europa tot Vaticaan II en de modernisering kwam, zo zal ook de islam een nieuwe adem vinden. Ik ben alleszins optimistisch."
Moslims, zegt Bencheikh, moeten inzien dat de koran "een tekst is, en dus per definitie voor individuele lezingen vatbaar is. Ik heb de koran nooit een persconferentie zien geven waarop hij vertelde hoe hij precies gelezen wilde worden. Maar nogmaals, het is niet aan de politiek om de islam te hervormen, dat komt de islam zelf toe. Aan de politici kan ik alleen zeggen dat ze de islam zullen krijgen die ze verdienen. Islamofobe angsten bespelen uit electorale overwegingen is gevaarlijk. Hoe legitiem de angst ook is voor een religie in wier naam de wreedste misdaden worden begaan, de spiraal van de angst moet doorbroken worden." In kringen van het Front National (FN) en ver daarbuiten werden de voorbije jaren, ook wegens de internationale politieke context, gretig culturalistische argumenten aangevoerd: dat migrantenjongeren zich aan delinquentie overleveren of weinig burgerzin aan de dag leggen, zou aan hun moslimachtergrond liggen, veeleer dan aan hun sociaal-economische achterstelling.
Bencheikh: "Gevaarlijke onzin. Een van de problemen van de moslimgemeenschap in Marseille is dat er maar weinig maatschappelijke diversiteit van uitgaat. In deze stad is de islam proletarisch. Ga naar New York en je zult zien dat moslims in alle bevolkingslagen voorkomen en als geheel beter in de maatschappij verankerd zijn. Hier niet. Bij ons zijn er wel veel moslimzakenlui en aan de uniefs heb je veel moslim-onderzoekers, maar velen onder hen beschouwen hun eigen achtergrond als archaïsch. De opwaartse mobiliteit doet velen het getto verlaten. Wie achterblijft en geen deugdelijke onderwijs- en opleidingskansen geniet, vlucht zo makkelijk in een utopische en radicale islam." Voor goede verstaanders: moslims die het maken, zouden een voortrekkersrol moeten opnemen in plaats van de deur achter zich dicht te slaan.
Ondanks permanente spanningen komt het in Marseille vrijwel nooit tot uitbarstingen. De taferelen die zich op gezette tijden in de Parijse banlieue voordoen, met nachtelijke onrust, brandende auto's en groots politievertoon, blijven er beperkt. Maar de stad beschikt dan ook over een uniek platform: Marseille-Espérance, een los samenwerkingsverband van de religieuze leiders van de zeven belangrijkste religies in de stad.
Marseille-Espérance werd tijdens de eerste Golfoorlog in het leven geroepen op initiatief van het socialistische stadsbestuur, dat zelf voortging op het in de jaren tachtig door de communistische burgemeester Gaston Deferre opgezette interreligieuze overleg. (Merkwaardig detail: op Deferres begrafenis waren het acht allochtone jongeren van acht verschillende godsdiensten of oorsprong die de lijkkist droegen.) Bedoeling was via een soort religieus early warning-systeem crises te vermijden.
"In de veertien jaar dat Marseille-Espérance bestaat, is het zelden tot intercommunautaire ontsporingen gekomen, precies omdat de religieuze leiders op elk crisismoment (een uitgebrande synagoge, spanningen in het Midden-Oosten of rond Irak, 11 september 2001 enzovoort, LD) met een krachtige boodschap uitpakken, die wijd en zijd door de plaatselijke media wordt overgenomen en aanslaat bij de bevolking."
Volgens Jean-François Mattei, de Franse ex-minister die vandaag als verbindingsman tussen stad en religieuze gemeenschappen dienst doet, maakt het optreden van de geestelijken "de recuperatie van gebeurtenissen door hetzij integristen, hetzij rechts-extremisten" onmogelijk. Een alledaags zicht is het anders niet, de modieuze minister Arena voor een college van spirituele hoogwaardigheidsbekleders: de plaatsvervanger van de kardinaal van Marseille, de imam van de grootste moskee van de stad, de grootrabijn van Marseille, de vertegenwoordigers van de Armeense, orthodoxe en protestantse christenen, de Grote Eerbiedwaardige zoals de titel van de boeddhistische representant luidt. Zeven stemmen die principieel en steevast uit één mond spreken. Het beste bewijs dat de aanpak werkt, is de Boom van de Hoop, een enkele jaren geleden opgericht monument waarop de inwoners van Marseille zelf hun naam kunnen laten aanbrengen - iets wat al 300.000 mensen hebben gedaan. Jaarlijks verspreidt Marseille-Espérance ook een kalender waarop alle feestdagen van alle religies (alles samen erg veel dagen, dus) zijn opgenomen. Mattei: "Zodat ik weet dat mijn buur niet zomaar wat lawaai maakt, maar een feest viert dat belangrijk voor hem is en mijn respect verdient." Hoewel de kosmopolitische traditie van Marseille veel diepere wortels heeft dan die van pakweg Brussel, is Arena het idee niet ongelegen: "Een vergelijkbaar Belgisch platform van de Hoop moet kunnen. Uit de discussies die ik met de deelnemers aan de bij ons gevoerde interculturele dialoog had, blijkt dat zij vragende partij zijn. Dat elke religie of wereldbeschouwelijke overtuiging met de andere in dialoog treedt en dat naar buiten toe laat blijken, stelt religies en overtuigingen in staat te evolueren."
Toch niet een beetje symbolisch, al die zaken? Want wat heeft de achtergestelde jongere in de banlieue aan boodschappen en een boom? Volgens imam Ghoul Moulay, een medestander van moefti Bencheikh, "is het nu eenmaal bij de symbolen dat je moet beginnen. Met symbolen alleen kun je niets aanvangen als er ook niet op het terrein gewerkt wordt, akkoord, maar voor de zichtbaarheid zijn ze cruciaal. Ze helpen westerlingen hun angst te overstijgen en moslims hun gevoel van vernedering."
Maandag: Marseille en het tweedekansonderwijs voor achtergestelde jongeren
Marseille verspreidt jaarlijks een kalender met alle feestdagen van alle religies. 'Zodat ik weet dat mijn buur niet zomaar wat lawaai maakt, maar een feest viert dat belangrijk voor hem is en mijn respect verdient'