Marsipulami
02-10-04, 18:09
De joodse geschiedenis door Klaas Smelik. Een andere invalshoek
Herleefde Tijd. Een joodse geschiedenis
De Belgische hoogleraar Klaas Smelik schreef een overzicht van de joodse geschiedenis. Extra aandacht heeft hij voor de Belgische joden, een onderwerp dat in Nederlandse overzichtswerken ontbreekt. Cokky van Liempt (Trouw) sprak met de schrijver in zijn woonplaats Antwerpen. "Tijdens de Tweede Wereldoorlog was je als jood hier beter af dan in het 'gastvrije' Nederland."
Over joodse geschiedenis zijn boekenkasten volgeschreven. Toch voegde Klaas Smelik (1950), sinds jaren negentig hoogleraar Oude Testament en judaïca in Brussel en Leuven, daar recent nog een slordige 360 pagina's aan toe. Met goede redenen, vindt hij, want "een handzaam Nederlandstalig totaaloverzicht dat niet alles wat joods is a priori geweldig noemt en waarin bovendien aandacht wordt besteed aan de geschiedenis van de Belgische joden, bestond nog niet."
Het gesprek over zijn nieuwe boek vindt plaats in zijn Antwerpse woning, een oud herenhuis in een van de weinige wijken waar het Vlaams Blok nog geen voet aan de grond heeft. Langs de wanden van de huiskamer torenen boeken, de vloer staat vol bakken land- en moerasschildpadden, en een bonte verzameling reptielen.
Smeliks belangstelling voor het jodendom werd al vroeg gewekt. "Voor de oorlog leerde mijn vader in Deventer Etty Hillesum kennen - een stormachtige ontmoeting. Samen met zijn dochter, mijn halfzus, heeft hij destijds geprobeerd haar over te halen bij hen onder te duiken in Hilversum. Maar dat weigerde ze pertinent. Als kind hoorde ik dat verhaal steeds opnieuw. Ze wilde niet onderduiken, vertelde mijn vader, want, zei ze, 'Ik wil het lot van mijn volk delen'. Dat maakte mij benieuwd. Als je bereid was voor het lot van je volk te sterven, moest dat volk wel bijzonder zijn."
De laatste keer dat Etty Hillesum vanuit de Gabriël Metsustraat in Amsterdam naar Westerbork vertrok, liet ze haar oorlogsdagboeken achter bij een huisgenoot, met het verzoek om ze, als ze niet meer zou terugkomen, aan Klaas Smelik senior te geven, de enige echte schrijver die ze kende. 'Dan kan die ze uitgeven.'
"In de jaren vijftig benaderde mijn vader alle grote uitgevers, maar die zagen er geen brood in, vonden het 'te filosofisch'. Dat maakte veel indruk op mij als kind. Ik zag steeds die pakken terugkomen. Dat kan toch niet, dacht ik, het levenswerk van een vermoorde, dat moet toch uitgegeven worden."
Dertig jaar later -de naoorlogse onverschilligheid was inmiddels omgeslagen in grote belangstelling voor alles wat joods was- kostte het Smelik junior niet de minste moeite het werk alsnog gepubliceerd te krijgen. 'Het verstoorde leven', een bloemlezing uit de dagboeken, is sindsdien in minstens zestien talen vertaald. In 1986 bezorgde Smelik met een aantal afgestudeerden nog de volledige, wetenschappelijke editie van alle nagelaten geschriften van Hillesum.
Van een heroriëntering op het jodendom, zoals die zich in Nederland sinds de jaren zestig en zeventig heeft voorgedaan, is in België niet echt sprake geweest, vertelt Smelik. "Brede kennis van het jodendom ontbreekt sowieso hier. Anders dan in Nederland, waar voor de oorlog tot in de kleinste dorpjes joden te vinden waren, concentreerden zij zich in België in de grote steden Antwerpen en Brussel, met als gevolg dat de meeste Belgen nooit in contact kwamen en komen met hun joodse medeburgers. Daar komt bij dat de rk kerk, de heersende kerk in België, altijd veel minder belangstelling voor het jodendom heeft gehad dan de protestantse kerken. Bovendien heerst er in België een heel erge anti-Israël-houding, vooral ook in de media. Men identificeert zich hier sterk met de Palestijnen."
Toch kon je als jood tijdens de Tweede Wereldoorlog veel beter in België zijn dan in het 'gastvrije' Nederland. Smelik geeft daar verschillende verklaringen voor. "Ten eerste hadden de Belgen 1914-1918 al achter de rug. Ze wisten dus wat het betekende onder een Duitse bezetting te leven. Anders dan de onnozele Nederlanders schoten nogal wat Belgen daarom in 1940 onmiddellijk in een antihouding jegens de Duitsers. Dat heeft tot gevolg gehad dat ze veel voorzichtiger zijn geweest dan in het calvinistisch gezagsgetrouwe Nederland, waar de autoriteiten volop hun medewerking gaven aan de jodenvervolging. In België weigerden plaatselijke overheden aanvankelijk zelfs jodensterren uit te delen."
"Een ander belangrijk verschil met België is dat er in Nederland al vanaf de 17de eeuw joden wonen, die begin 19de eeuw door de politiek van koning Willem I volledig waren geïntegreerd. Dat betekende dat de Nederlandse joden ook alle eigenschappen van de Hollanders hadden overgenomen. Ze waren dus net zo naïef en gezagsgetrouw als niet-joden en gingen er blind van uit dat de overheid hen wel zou beschermen."
De meeste joden in België « arriveerden daar pas rond 1900 en vooral na 1918. Het merendeel van deze vooral Russische en Poolse joden had geen Belgische nationaliteit. "Degenen die dat wel hadden, waren getraind in het - door eeuwen van bezetting en onderdrukking historisch bepaalde - Belgische denken, dat ervan uitgaat dat de overheid er juist ní_et is om je te beschermen maar integendeel om je uit te buiten. Onder de Belgische joden zijn daarom heel weinig slachtoffers gevallen. Ze hadden ook genoeg connecties om te kunnen onderduiken. Bovendien wilde de joodse Raad in België niet meewerken aan deportaties van eigen mensen."
De Poolse en Russische joden op hun beurt kwamen uit landen met een fel antisemitische traditie. "Zij wisten dus uitstekend wat ze te wachten stond als de Duitsers hun gang zouden gaan. Om die reden weigerden zij zich te melden of andere dingen te doen die de bezetter van ze vroeg."
Heel opmerkelijk is de rol van de Belgische rk kerk, gezien het anti-judaïsme dat daar sterk vertegenwoordigd was. "Misschien was het vooral gedreven door grote haat tegen de Duitsers, maar feit is dat de kerk dankzij heldhaftig optreden van abdissen en priesters heel wat joodse kinderen heeft gered in de kloosters."
Ook na de oorlog, bij de repatriëring, wachtte de joden in België een warmer ontvangst dan in Nederland. "Mensen die terugkwamen uit de kampen werden in België gezien als helden van de strijd tegen de Duitsers. Daarbij werd in principe geen onderscheid gemaakt tussen joden en niet-joden. De Nederlandse overheid, die tijdens de oorlog wél bereid was onderscheid te maken tussen joodse en niet-joodse Nederlanders en dus keurig meewerkte aan de Duitse maatregelen, wilde na de oorlog plotseling dat onderscheid ní_et meer maken. Ineens waren alle Nederlanders, joods of niet-joods, gelijk. Een merkwaardige paradox die zeer in het nadeel van de joodse bevolkingsgroep heeft gewerkt."
Een steeds weerkerend thema in de joodse geschiedenis is de afzondering van het joodse volk ten opzichte van andere naties. Die positie, die samenhangt met hun -vooral religieus gedefinieerde- identiteit, dwingt de joden ertoe steeds opnieuw te kiezen hoe zij zich willen verhouden tot hun niet-joodse omgeving. Bestendigen ze hun isolement of kiezen ze voor integratie of zelfs assimilatie -de ultieme aanpassing- om zich juist te bevrijden uit hun uitzonderlijke maatschappelijke positie?
Smelik benadrukt die wisselwerking tussen joden en hun niet-joodse omgeving, die ook tot uitdrukking komt in de architectuur - synagogen namen vaak de bouwstijl over van de hun omringende kerken, tempels of moskeeën. "Hier raken de joodse en de algemene geschiedenis elkaar. Het zijn tegelijk de duisterste bladzijden in de joodse geschiedenis, want deze wisselwerking heeft zich vooral gerealiseerd als een conflict. Hoe geïntegreerd of zelfs geassimileerd joden ook zijn, de geschiedenis leert dat zij in een niet-joodse omgeving altijd de kans lopen te worden gewantrouwd, gediscrimineerd, vervolgd, verdreven of gedood. Hoe weinig ze zichzelf dat soms ook voelden en voelen, in de ogen van niet-joden bleven en blijven ze toch altijd joods."
De meeste Nederlandse joden kozen met succes voor integratie. Ook voor allochtone groeperingen als Turken en Marokkanen is integratie in principe de beste oplossing, vindt Smelik. "Maar het trieste is, dat de geslaagde joodse integratie in de 19de en 20ste eeuw juist heeft geleid tot een bijzonder gewelddadige antisemitische tegenreactie. Wat gaat er gebeuren als de Nederlanders links en rechts worden ingehaald door zeer geslaagde en ingeburgerde Turken en Marokkanen? Wí_llen wij wel dat ze ingeburgerd raken? Willen wij eigenlijk wel plaatsmaken, zodat ook zij een succesvolle carrière in onze maatschappij krijgen?"
Bron: Trouw, 21 september 2004
Klaas A.D. Smelik, (21-6-1950) is de auteur van drie historische detectives uit het Oude Egypte. Hij studeerde theologie, semitische talen, oude geschiedenis en archeologie. In 1977 promoveerde hij aan de Universiteit van Amsterdam, en sinds 1990 is hij hoogleraar Oudtestamentische vakken, Hebreeuws en Judaïca aan de Universitaire Faculteit voor Protestantse Godgeleerdheid in Brussel. Sedert 1995 is hij gasthoogleraar aan de Letterenfaculteit van de Katholieke Universiteit Leuven.
Behalve diverse theologische studies en Etty - De nagelaten geschriften van Etty Hillesum, dat onder zijn redactie verscheen, publiceerde hij de Egyptische misdaadromans De Tweede Dood (1992), Brief aan een Dode (1994) en De Ibis en de Dood (1995), waarvan de eerste twee rond 1100 voor het begin van onze jaartelling spelen, en de laatste in de Hellenistische tijd. Smelik baseert zich voor zijn boeken op historische gegevens en documenten, en driekwart van zijn personages heeft werkelijk bestaan.
Herleefde Tijd. Een joodse geschiedenis
De Belgische hoogleraar Klaas Smelik schreef een overzicht van de joodse geschiedenis. Extra aandacht heeft hij voor de Belgische joden, een onderwerp dat in Nederlandse overzichtswerken ontbreekt. Cokky van Liempt (Trouw) sprak met de schrijver in zijn woonplaats Antwerpen. "Tijdens de Tweede Wereldoorlog was je als jood hier beter af dan in het 'gastvrije' Nederland."
Over joodse geschiedenis zijn boekenkasten volgeschreven. Toch voegde Klaas Smelik (1950), sinds jaren negentig hoogleraar Oude Testament en judaïca in Brussel en Leuven, daar recent nog een slordige 360 pagina's aan toe. Met goede redenen, vindt hij, want "een handzaam Nederlandstalig totaaloverzicht dat niet alles wat joods is a priori geweldig noemt en waarin bovendien aandacht wordt besteed aan de geschiedenis van de Belgische joden, bestond nog niet."
Het gesprek over zijn nieuwe boek vindt plaats in zijn Antwerpse woning, een oud herenhuis in een van de weinige wijken waar het Vlaams Blok nog geen voet aan de grond heeft. Langs de wanden van de huiskamer torenen boeken, de vloer staat vol bakken land- en moerasschildpadden, en een bonte verzameling reptielen.
Smeliks belangstelling voor het jodendom werd al vroeg gewekt. "Voor de oorlog leerde mijn vader in Deventer Etty Hillesum kennen - een stormachtige ontmoeting. Samen met zijn dochter, mijn halfzus, heeft hij destijds geprobeerd haar over te halen bij hen onder te duiken in Hilversum. Maar dat weigerde ze pertinent. Als kind hoorde ik dat verhaal steeds opnieuw. Ze wilde niet onderduiken, vertelde mijn vader, want, zei ze, 'Ik wil het lot van mijn volk delen'. Dat maakte mij benieuwd. Als je bereid was voor het lot van je volk te sterven, moest dat volk wel bijzonder zijn."
De laatste keer dat Etty Hillesum vanuit de Gabriël Metsustraat in Amsterdam naar Westerbork vertrok, liet ze haar oorlogsdagboeken achter bij een huisgenoot, met het verzoek om ze, als ze niet meer zou terugkomen, aan Klaas Smelik senior te geven, de enige echte schrijver die ze kende. 'Dan kan die ze uitgeven.'
"In de jaren vijftig benaderde mijn vader alle grote uitgevers, maar die zagen er geen brood in, vonden het 'te filosofisch'. Dat maakte veel indruk op mij als kind. Ik zag steeds die pakken terugkomen. Dat kan toch niet, dacht ik, het levenswerk van een vermoorde, dat moet toch uitgegeven worden."
Dertig jaar later -de naoorlogse onverschilligheid was inmiddels omgeslagen in grote belangstelling voor alles wat joods was- kostte het Smelik junior niet de minste moeite het werk alsnog gepubliceerd te krijgen. 'Het verstoorde leven', een bloemlezing uit de dagboeken, is sindsdien in minstens zestien talen vertaald. In 1986 bezorgde Smelik met een aantal afgestudeerden nog de volledige, wetenschappelijke editie van alle nagelaten geschriften van Hillesum.
Van een heroriëntering op het jodendom, zoals die zich in Nederland sinds de jaren zestig en zeventig heeft voorgedaan, is in België niet echt sprake geweest, vertelt Smelik. "Brede kennis van het jodendom ontbreekt sowieso hier. Anders dan in Nederland, waar voor de oorlog tot in de kleinste dorpjes joden te vinden waren, concentreerden zij zich in België in de grote steden Antwerpen en Brussel, met als gevolg dat de meeste Belgen nooit in contact kwamen en komen met hun joodse medeburgers. Daar komt bij dat de rk kerk, de heersende kerk in België, altijd veel minder belangstelling voor het jodendom heeft gehad dan de protestantse kerken. Bovendien heerst er in België een heel erge anti-Israël-houding, vooral ook in de media. Men identificeert zich hier sterk met de Palestijnen."
Toch kon je als jood tijdens de Tweede Wereldoorlog veel beter in België zijn dan in het 'gastvrije' Nederland. Smelik geeft daar verschillende verklaringen voor. "Ten eerste hadden de Belgen 1914-1918 al achter de rug. Ze wisten dus wat het betekende onder een Duitse bezetting te leven. Anders dan de onnozele Nederlanders schoten nogal wat Belgen daarom in 1940 onmiddellijk in een antihouding jegens de Duitsers. Dat heeft tot gevolg gehad dat ze veel voorzichtiger zijn geweest dan in het calvinistisch gezagsgetrouwe Nederland, waar de autoriteiten volop hun medewerking gaven aan de jodenvervolging. In België weigerden plaatselijke overheden aanvankelijk zelfs jodensterren uit te delen."
"Een ander belangrijk verschil met België is dat er in Nederland al vanaf de 17de eeuw joden wonen, die begin 19de eeuw door de politiek van koning Willem I volledig waren geïntegreerd. Dat betekende dat de Nederlandse joden ook alle eigenschappen van de Hollanders hadden overgenomen. Ze waren dus net zo naïef en gezagsgetrouw als niet-joden en gingen er blind van uit dat de overheid hen wel zou beschermen."
De meeste joden in België « arriveerden daar pas rond 1900 en vooral na 1918. Het merendeel van deze vooral Russische en Poolse joden had geen Belgische nationaliteit. "Degenen die dat wel hadden, waren getraind in het - door eeuwen van bezetting en onderdrukking historisch bepaalde - Belgische denken, dat ervan uitgaat dat de overheid er juist ní_et is om je te beschermen maar integendeel om je uit te buiten. Onder de Belgische joden zijn daarom heel weinig slachtoffers gevallen. Ze hadden ook genoeg connecties om te kunnen onderduiken. Bovendien wilde de joodse Raad in België niet meewerken aan deportaties van eigen mensen."
De Poolse en Russische joden op hun beurt kwamen uit landen met een fel antisemitische traditie. "Zij wisten dus uitstekend wat ze te wachten stond als de Duitsers hun gang zouden gaan. Om die reden weigerden zij zich te melden of andere dingen te doen die de bezetter van ze vroeg."
Heel opmerkelijk is de rol van de Belgische rk kerk, gezien het anti-judaïsme dat daar sterk vertegenwoordigd was. "Misschien was het vooral gedreven door grote haat tegen de Duitsers, maar feit is dat de kerk dankzij heldhaftig optreden van abdissen en priesters heel wat joodse kinderen heeft gered in de kloosters."
Ook na de oorlog, bij de repatriëring, wachtte de joden in België een warmer ontvangst dan in Nederland. "Mensen die terugkwamen uit de kampen werden in België gezien als helden van de strijd tegen de Duitsers. Daarbij werd in principe geen onderscheid gemaakt tussen joden en niet-joden. De Nederlandse overheid, die tijdens de oorlog wél bereid was onderscheid te maken tussen joodse en niet-joodse Nederlanders en dus keurig meewerkte aan de Duitse maatregelen, wilde na de oorlog plotseling dat onderscheid ní_et meer maken. Ineens waren alle Nederlanders, joods of niet-joods, gelijk. Een merkwaardige paradox die zeer in het nadeel van de joodse bevolkingsgroep heeft gewerkt."
Een steeds weerkerend thema in de joodse geschiedenis is de afzondering van het joodse volk ten opzichte van andere naties. Die positie, die samenhangt met hun -vooral religieus gedefinieerde- identiteit, dwingt de joden ertoe steeds opnieuw te kiezen hoe zij zich willen verhouden tot hun niet-joodse omgeving. Bestendigen ze hun isolement of kiezen ze voor integratie of zelfs assimilatie -de ultieme aanpassing- om zich juist te bevrijden uit hun uitzonderlijke maatschappelijke positie?
Smelik benadrukt die wisselwerking tussen joden en hun niet-joodse omgeving, die ook tot uitdrukking komt in de architectuur - synagogen namen vaak de bouwstijl over van de hun omringende kerken, tempels of moskeeën. "Hier raken de joodse en de algemene geschiedenis elkaar. Het zijn tegelijk de duisterste bladzijden in de joodse geschiedenis, want deze wisselwerking heeft zich vooral gerealiseerd als een conflict. Hoe geïntegreerd of zelfs geassimileerd joden ook zijn, de geschiedenis leert dat zij in een niet-joodse omgeving altijd de kans lopen te worden gewantrouwd, gediscrimineerd, vervolgd, verdreven of gedood. Hoe weinig ze zichzelf dat soms ook voelden en voelen, in de ogen van niet-joden bleven en blijven ze toch altijd joods."
De meeste Nederlandse joden kozen met succes voor integratie. Ook voor allochtone groeperingen als Turken en Marokkanen is integratie in principe de beste oplossing, vindt Smelik. "Maar het trieste is, dat de geslaagde joodse integratie in de 19de en 20ste eeuw juist heeft geleid tot een bijzonder gewelddadige antisemitische tegenreactie. Wat gaat er gebeuren als de Nederlanders links en rechts worden ingehaald door zeer geslaagde en ingeburgerde Turken en Marokkanen? Wí_llen wij wel dat ze ingeburgerd raken? Willen wij eigenlijk wel plaatsmaken, zodat ook zij een succesvolle carrière in onze maatschappij krijgen?"
Bron: Trouw, 21 september 2004
Klaas A.D. Smelik, (21-6-1950) is de auteur van drie historische detectives uit het Oude Egypte. Hij studeerde theologie, semitische talen, oude geschiedenis en archeologie. In 1977 promoveerde hij aan de Universiteit van Amsterdam, en sinds 1990 is hij hoogleraar Oudtestamentische vakken, Hebreeuws en Judaïca aan de Universitaire Faculteit voor Protestantse Godgeleerdheid in Brussel. Sedert 1995 is hij gasthoogleraar aan de Letterenfaculteit van de Katholieke Universiteit Leuven.
Behalve diverse theologische studies en Etty - De nagelaten geschriften van Etty Hillesum, dat onder zijn redactie verscheen, publiceerde hij de Egyptische misdaadromans De Tweede Dood (1992), Brief aan een Dode (1994) en De Ibis en de Dood (1995), waarvan de eerste twee rond 1100 voor het begin van onze jaartelling spelen, en de laatste in de Hellenistische tijd. Smelik baseert zich voor zijn boeken op historische gegevens en documenten, en driekwart van zijn personages heeft werkelijk bestaan.