RinC
14-11-04, 21:38
Artikel van Daan Beekers:
Sinds de gruwelijke gebeurtenis van afgelopen week vragen velen zich opnieuw af of de islamitische cultuur eigenlijk wel kan samengaan met de westerse. Volgens mij is dat een misleidende vraag. De moordenaar van Theo van Gogh heeft zijn daad niet begaan omdat hij moslim of Marokkaan is, maar omdat hij een religieuze extremist is. Het is heel belangrijk om dat onderscheid nauwkeurig te blijven maken. Ik kan me niet voorstellen dat iemand een ander doodt omdat hij een gelovige moslim is. Moslimextremisten identificeren zich volgens mij dan ook niet in de eerste plaats met een geloof of hun afkomst (in dit geval Marokkaans), maar met een grensoverschrijdende en militante ideologie waarin ze om de een of andere reden denken hun heil te kunnen vinden. Het gaat dus om islamisme, niet om islam.
Dat in het publieke debat nu toch sterk de nadruk komt te liggen op de islam is het gevolg van een bepaalde manier van praten die de afgelopen jaren steeds populairder (en politiekcorrecter) is geworden in Nederland. De islamitische cultuur wordt voorgesteld als inherent tegenstrijdig aan de westerse denkwereld, of zelfs als een bedreiging voor het westen. Om ervoor te zorgen dat we op een meer heldere manier over de huidige problemen kunnen nadenken, is het denk ik eerst noodzakelijk om van deze instelling af te komen. Het werkt immers als een soort overheersend betekenisgevingkader waarbinnen gebeurtenissen als vanszelf worden geïnterpreteerd. We moeten dat kader zelf bestrijden om de weg vrij te maken voor andere meningen.
De stelling dat de westerse cultuur en de islam niet samen zouden gaan is ingewikkelder dan ze op het eerste gezicht lijkt. De concepten ‘cultuur’ en ‘de islam’ zijn immers complex en moeten verduidelijkt worden voordat we het waarheidsgehalte van de stelling kunnen toetsen.
Er bestaat veel onenigheid over wat het begrip ‘cultuur’ precies inhoudt. Voor sommigen is het een synoniem voor ‘beschaving’, anderen kijken vooral naar kunst en weer anderen naar waarden en normen. In het debat over de multiculturele samenleving kan het begrip denk ik het best worden gebruikt in de volgende betekenis: de manieren van denken en handelen die in een samenleving worden overgedragen. Het grote gevaar dat hierbij altijd op de loer ligt is dat cultuur als een ‘ding’ wordt opgevat dat op zichzelf staat en mensen beïnvloedt. Cultuur is echter geen onveranderlijk iets dat al voor onze geboorte bepaalt wie we zijn. In zijn boek Contesting Culture stelt Gerd Baumann dat cultuur geen gedrag veroorzaakt, maar het bestaande gedrag als het ware samenvat. Cultuur is daarom niet normatief of voorspellend. Dit laatste lijkt heel ver te gaan, maar in essentie komt die gedachte erop neer dat normen (en waarden) alleen gesteld kunnen worden door mensen zelf, niet door cultuur als autonoom ding. Cultuur maakt de mensen niet, maar mensen maken de cultuur. Dit is wellicht iets te eenzijdig, mensen krijgen tijdens hun leven immers ook allerlei culturele informatie die ze niet zelf hebben ‘gemaakt’. Toch is het zinvol om te beseffen dat cultuur in laatste instantie mensenwerk is. De consequentie daarvan is namelijk dat cultuur in principe makkelijk kan veranderen.
Een van de voorlopers in het debat over de islam in Nederland was Pim Fortuyn. Zijn gedachtegang is tekenend voor latere ‘cultuurdenkers’, zoals Paul Scheffer en Paul Cliteur. In zijn publicatie Tegen de islamisering van onze cultuur stelt hij dat “de islam … zonder meer een probleem [is] voor de moderniteit, omdat kernnormen –en waarden van de moderniteit, die van het ontwikkelde en rijke westen dus, er haaks op staan…” Bovendien “representeert een groot deel van de islam, ook in eigen land, een vitale, agressieve en bij tijd en wijle imperialistische cultuur, die zonder meer uit is op wereldheerschappij, op zijn minst op cultureel en religieus gebied”. En: “Er is geen (gewapend) conflict in de wereld of de islam, in welke vorm dan ook, is present.” De laatste uitspraken zijn vooral paniekerige bangmakerij, waar ik verder niet op wil ingaan. Wat belangrijker is, is Fortuyns opvatting van Nederlandse en van islamitische waarden. De Nederlandse kernwaarden zijn in zijn visie dezelfde als die van het moderne westerse waardenstelsel in het algemeen. Waarden die in deze samenhang worden genoemd zijn democratie, scheiding van kerk en staat, vrijheid van het individu, gelijkheid van man en vrouw, emancipatie, vrijheid van meningsuiting, niet-autoritaire opvoeding en vrijwaring van sociale –of geloofsdwang .
Het frappante is dat denkers als Fortuyn en Paul Scheffer slechts prachtig klinkende waarden weten op te sommen. Vrijheid van het individu, gelijkheid en emancipatie als onderdeel van de “joods-christelijk humanistische cultuur” (Fortuyn) of, nog mooier, van “de modern-seculiere, universalistisch denkende en individualistisch georiënteerde cultuur van de westerse wereld” (Paul Schnabel). Ze vergeten gemakshalve de donkere kanten van onze beschaving, zoals bijvoorbeeld de vrijheid van onbeperkte consumptie, de acceptatie van egoïsme, de vrijheid je niet met anderen te bemoeien (ook als die in elkaar geslagen worden), enzovoorts. Een tweede aanmerking is dat ook op de waarden die ze noemen vaak een en ander is af te doen. Als de scheiding van kerk en staat daadwerkelijk een westerse kernwaarde is, waarom eindigt de Amerikaanse president Bush dan nog steeds zijn speeches met “may God continue to bless America”? En wat de vrijheid van meningsuiting betreft, zo stelt Peter van der Veer, zijn er altijd beperkingen: “Wat heeft vrijheid van meningsuiting voor betekenis wanneer de principes van de liberale democratie niet onderhandelbaar zijn?” En in hoeverre zijn Nederlanders als joods-christelijk of humanistisch te typeren?
Nederlandse, of westerse, waarden kunnen niet statisch voorgesteld worden. Ze zijn onderdeel van cultuur en zoals al duidelijk is geworden wordt cultuur door mensen gemaakt en verandert het daarom voortdurend. Ook Fortuyn geeft daar rekenschap van, hoewel hij verder geen ruimte geeft aan de mogelijke verandering van de Nederlandse cultuur, en al helemaal niet van de islamitische. Van der Veer heeft laten zien dat de Nederlandse cultuur vooral de laatste vijftig jaar snel aan het veranderen is, zowel door het minder belangrijk worden van de natiestaat voor individuele burgers als door de ontzuiling. Hij acht het in die context weinig zinvol om “die bedreigde cultuur te beschermen” (in: Douwes, Naar een Europese islam?).
Zelfs al zouden de door Fortyun beschreven westerse kernwaarden inderdaad grotendeels ‘goed’ en onveranderlijk zijn, dan nog hoeft dat niet te betekenen dat de waarden van de islam daar haaks op staan. ‘De islam’, ik noemde het al als concept dat om verduidelijking vraagt. Ook voor moslims geldt natuurlijk niet dat hun handelen en denken volkomen bepaald worden door hun cultuur. Het is weer andersom. Zij maken hun eigen cultuur. Zodra moslims veranderen verandert ook hun cultuur. De logische conclusie is dat er niet één, maar vele moslimculturen zijn, alle afhankelijk van tijd en plaats.
Fortuyn en Scheffer lijken één type moslimcultuur te generaliseren tot de cultuur van alle moslims. Dat is de cultuur die in verband wordt gebracht met industrieel onontwikkelde gemeenschappen waarin religie allesbepalend is en het collectief allesoverheersend. Die cultuur zou zich in alle opzichten tegen de westerse Verlichte cultuur keren en zou het liefst de hele wereld (zo nodig met geweld) tot hun ‘achtergebleven’ religie willen bekeren. Dit beeld van ‘de islamitische cultuur’ is naïef en onjuist. Hoewel er nog steeds samenlevingen zijn waarin de religie en het collectief zeer belangrijk zijn, is de islamitische wereld tegenwoordig grotendeels industrieel gemoderniseerd. Vanaf het begin van dat moderniseringsproces zijn mensen in de moslimwereld gaan nadenken over de relatie tussen modernisering en islam. Dit leidde in sommige gevallen tot fundamentalisme, maar meestal tot ‘islamitisch modernisme’ of ‘islamitisch liberalisme’, stromingen die uitgaan van de verzoenbaarheid van islam en moderniteit.
Ook de culturen van moslims in het westen veranderen in relatie tot de context waarin zij zich bevinden. In Douwes’ boek Naar een Europese islam? wordt duidelijk “hoe veranderlijk en flexibel identiteiten zijn al naar gelang van plaats en tijd.” Werner Schiffauer heeft dit laten zien voor Turkse immigranten in Duitsland. Hij stelt dat hun geloofsbeleving in de westerse wereld in hoge mate is geïndividualiseerd.
Moslims in het westen zullen waarschijnlijk niet zo star vasthouden aan ‘de islamitische cultuur’ als Fortuyn dacht. Immers, in veel gevallen was dat überhaupt al niet hun cultuur en als dat wel zo was, dan is het zeer aannemelijk aan te nemen dat die cultuur verandert (in relatie tot de nieuwe context). Die verandering kan een inkeer naar binnen betekenen, maar kan ook leiden tot overeenstemming over kernwaarden. Om dat laatste te bevorderen, is het noodzakelijk om moslims “op korte termijn perspectief [te bieden] om ten volle deel te nemen aan de Nederlandse economie en samenleving”, aldus niemand minder dan Pim Fortuyn. Immers, zoals Nico Landman stelt, “[z]olang grote groepen moslims zich het slachtoffer voelen van sociale uitsluitingsmechanismen en zolang in het Westen een anti-islamitisch vertoog overheerst, is het klimaat ongunstig voor islaminterpretaties die sympathiek staan tegenover de westerse cultuur.”
Sinds de gruwelijke gebeurtenis van afgelopen week vragen velen zich opnieuw af of de islamitische cultuur eigenlijk wel kan samengaan met de westerse. Volgens mij is dat een misleidende vraag. De moordenaar van Theo van Gogh heeft zijn daad niet begaan omdat hij moslim of Marokkaan is, maar omdat hij een religieuze extremist is. Het is heel belangrijk om dat onderscheid nauwkeurig te blijven maken. Ik kan me niet voorstellen dat iemand een ander doodt omdat hij een gelovige moslim is. Moslimextremisten identificeren zich volgens mij dan ook niet in de eerste plaats met een geloof of hun afkomst (in dit geval Marokkaans), maar met een grensoverschrijdende en militante ideologie waarin ze om de een of andere reden denken hun heil te kunnen vinden. Het gaat dus om islamisme, niet om islam.
Dat in het publieke debat nu toch sterk de nadruk komt te liggen op de islam is het gevolg van een bepaalde manier van praten die de afgelopen jaren steeds populairder (en politiekcorrecter) is geworden in Nederland. De islamitische cultuur wordt voorgesteld als inherent tegenstrijdig aan de westerse denkwereld, of zelfs als een bedreiging voor het westen. Om ervoor te zorgen dat we op een meer heldere manier over de huidige problemen kunnen nadenken, is het denk ik eerst noodzakelijk om van deze instelling af te komen. Het werkt immers als een soort overheersend betekenisgevingkader waarbinnen gebeurtenissen als vanszelf worden geïnterpreteerd. We moeten dat kader zelf bestrijden om de weg vrij te maken voor andere meningen.
De stelling dat de westerse cultuur en de islam niet samen zouden gaan is ingewikkelder dan ze op het eerste gezicht lijkt. De concepten ‘cultuur’ en ‘de islam’ zijn immers complex en moeten verduidelijkt worden voordat we het waarheidsgehalte van de stelling kunnen toetsen.
Er bestaat veel onenigheid over wat het begrip ‘cultuur’ precies inhoudt. Voor sommigen is het een synoniem voor ‘beschaving’, anderen kijken vooral naar kunst en weer anderen naar waarden en normen. In het debat over de multiculturele samenleving kan het begrip denk ik het best worden gebruikt in de volgende betekenis: de manieren van denken en handelen die in een samenleving worden overgedragen. Het grote gevaar dat hierbij altijd op de loer ligt is dat cultuur als een ‘ding’ wordt opgevat dat op zichzelf staat en mensen beïnvloedt. Cultuur is echter geen onveranderlijk iets dat al voor onze geboorte bepaalt wie we zijn. In zijn boek Contesting Culture stelt Gerd Baumann dat cultuur geen gedrag veroorzaakt, maar het bestaande gedrag als het ware samenvat. Cultuur is daarom niet normatief of voorspellend. Dit laatste lijkt heel ver te gaan, maar in essentie komt die gedachte erop neer dat normen (en waarden) alleen gesteld kunnen worden door mensen zelf, niet door cultuur als autonoom ding. Cultuur maakt de mensen niet, maar mensen maken de cultuur. Dit is wellicht iets te eenzijdig, mensen krijgen tijdens hun leven immers ook allerlei culturele informatie die ze niet zelf hebben ‘gemaakt’. Toch is het zinvol om te beseffen dat cultuur in laatste instantie mensenwerk is. De consequentie daarvan is namelijk dat cultuur in principe makkelijk kan veranderen.
Een van de voorlopers in het debat over de islam in Nederland was Pim Fortuyn. Zijn gedachtegang is tekenend voor latere ‘cultuurdenkers’, zoals Paul Scheffer en Paul Cliteur. In zijn publicatie Tegen de islamisering van onze cultuur stelt hij dat “de islam … zonder meer een probleem [is] voor de moderniteit, omdat kernnormen –en waarden van de moderniteit, die van het ontwikkelde en rijke westen dus, er haaks op staan…” Bovendien “representeert een groot deel van de islam, ook in eigen land, een vitale, agressieve en bij tijd en wijle imperialistische cultuur, die zonder meer uit is op wereldheerschappij, op zijn minst op cultureel en religieus gebied”. En: “Er is geen (gewapend) conflict in de wereld of de islam, in welke vorm dan ook, is present.” De laatste uitspraken zijn vooral paniekerige bangmakerij, waar ik verder niet op wil ingaan. Wat belangrijker is, is Fortuyns opvatting van Nederlandse en van islamitische waarden. De Nederlandse kernwaarden zijn in zijn visie dezelfde als die van het moderne westerse waardenstelsel in het algemeen. Waarden die in deze samenhang worden genoemd zijn democratie, scheiding van kerk en staat, vrijheid van het individu, gelijkheid van man en vrouw, emancipatie, vrijheid van meningsuiting, niet-autoritaire opvoeding en vrijwaring van sociale –of geloofsdwang .
Het frappante is dat denkers als Fortuyn en Paul Scheffer slechts prachtig klinkende waarden weten op te sommen. Vrijheid van het individu, gelijkheid en emancipatie als onderdeel van de “joods-christelijk humanistische cultuur” (Fortuyn) of, nog mooier, van “de modern-seculiere, universalistisch denkende en individualistisch georiënteerde cultuur van de westerse wereld” (Paul Schnabel). Ze vergeten gemakshalve de donkere kanten van onze beschaving, zoals bijvoorbeeld de vrijheid van onbeperkte consumptie, de acceptatie van egoïsme, de vrijheid je niet met anderen te bemoeien (ook als die in elkaar geslagen worden), enzovoorts. Een tweede aanmerking is dat ook op de waarden die ze noemen vaak een en ander is af te doen. Als de scheiding van kerk en staat daadwerkelijk een westerse kernwaarde is, waarom eindigt de Amerikaanse president Bush dan nog steeds zijn speeches met “may God continue to bless America”? En wat de vrijheid van meningsuiting betreft, zo stelt Peter van der Veer, zijn er altijd beperkingen: “Wat heeft vrijheid van meningsuiting voor betekenis wanneer de principes van de liberale democratie niet onderhandelbaar zijn?” En in hoeverre zijn Nederlanders als joods-christelijk of humanistisch te typeren?
Nederlandse, of westerse, waarden kunnen niet statisch voorgesteld worden. Ze zijn onderdeel van cultuur en zoals al duidelijk is geworden wordt cultuur door mensen gemaakt en verandert het daarom voortdurend. Ook Fortuyn geeft daar rekenschap van, hoewel hij verder geen ruimte geeft aan de mogelijke verandering van de Nederlandse cultuur, en al helemaal niet van de islamitische. Van der Veer heeft laten zien dat de Nederlandse cultuur vooral de laatste vijftig jaar snel aan het veranderen is, zowel door het minder belangrijk worden van de natiestaat voor individuele burgers als door de ontzuiling. Hij acht het in die context weinig zinvol om “die bedreigde cultuur te beschermen” (in: Douwes, Naar een Europese islam?).
Zelfs al zouden de door Fortyun beschreven westerse kernwaarden inderdaad grotendeels ‘goed’ en onveranderlijk zijn, dan nog hoeft dat niet te betekenen dat de waarden van de islam daar haaks op staan. ‘De islam’, ik noemde het al als concept dat om verduidelijking vraagt. Ook voor moslims geldt natuurlijk niet dat hun handelen en denken volkomen bepaald worden door hun cultuur. Het is weer andersom. Zij maken hun eigen cultuur. Zodra moslims veranderen verandert ook hun cultuur. De logische conclusie is dat er niet één, maar vele moslimculturen zijn, alle afhankelijk van tijd en plaats.
Fortuyn en Scheffer lijken één type moslimcultuur te generaliseren tot de cultuur van alle moslims. Dat is de cultuur die in verband wordt gebracht met industrieel onontwikkelde gemeenschappen waarin religie allesbepalend is en het collectief allesoverheersend. Die cultuur zou zich in alle opzichten tegen de westerse Verlichte cultuur keren en zou het liefst de hele wereld (zo nodig met geweld) tot hun ‘achtergebleven’ religie willen bekeren. Dit beeld van ‘de islamitische cultuur’ is naïef en onjuist. Hoewel er nog steeds samenlevingen zijn waarin de religie en het collectief zeer belangrijk zijn, is de islamitische wereld tegenwoordig grotendeels industrieel gemoderniseerd. Vanaf het begin van dat moderniseringsproces zijn mensen in de moslimwereld gaan nadenken over de relatie tussen modernisering en islam. Dit leidde in sommige gevallen tot fundamentalisme, maar meestal tot ‘islamitisch modernisme’ of ‘islamitisch liberalisme’, stromingen die uitgaan van de verzoenbaarheid van islam en moderniteit.
Ook de culturen van moslims in het westen veranderen in relatie tot de context waarin zij zich bevinden. In Douwes’ boek Naar een Europese islam? wordt duidelijk “hoe veranderlijk en flexibel identiteiten zijn al naar gelang van plaats en tijd.” Werner Schiffauer heeft dit laten zien voor Turkse immigranten in Duitsland. Hij stelt dat hun geloofsbeleving in de westerse wereld in hoge mate is geïndividualiseerd.
Moslims in het westen zullen waarschijnlijk niet zo star vasthouden aan ‘de islamitische cultuur’ als Fortuyn dacht. Immers, in veel gevallen was dat überhaupt al niet hun cultuur en als dat wel zo was, dan is het zeer aannemelijk aan te nemen dat die cultuur verandert (in relatie tot de nieuwe context). Die verandering kan een inkeer naar binnen betekenen, maar kan ook leiden tot overeenstemming over kernwaarden. Om dat laatste te bevorderen, is het noodzakelijk om moslims “op korte termijn perspectief [te bieden] om ten volle deel te nemen aan de Nederlandse economie en samenleving”, aldus niemand minder dan Pim Fortuyn. Immers, zoals Nico Landman stelt, “[z]olang grote groepen moslims zich het slachtoffer voelen van sociale uitsluitingsmechanismen en zolang in het Westen een anti-islamitisch vertoog overheerst, is het klimaat ongunstig voor islaminterpretaties die sympathiek staan tegenover de westerse cultuur.”