Orakel
14-03-05, 22:35
‘Democratische impulsen moeten uit moslimwereld zelf komen’
Jan De Volder
De omschakeling naar de moderniteit verliep in het Westen niet zonder slag of stoot. In de moslimwereld veroorzaakt de ontmoeting met de moderniteit nog veel grotere schokgolven. De Arabische intellectueel Sadik Al-Azm legt uit hoe dat komt.
De 70-jarige Syrische cultuurfilosoof Sadik Jalal Al-Azm verblijft in ons land als gastprofessor aan de Universiteit Antwerpen (UA) op uitnodiging van het christelijke studiecentrum Ucsia. Hij stamt af van een gerenommeerde soennitische Syrische familie. Wie ooit het prachtige Al-Azmpaleis in Damascus bezocht, kan zich daar iets bij voorstellen.
Sadik Al-Azm, een rationalistisch-materialistisch denker van de marxistische school, doceerde aan de universiteiten van Beirut en Damascus en in verscheidene westerse landen.
De seculiere en ongelovige Al-Azm voert een nuttig debat in de Arabische wereld, waar hij een van de zeldzame tegenstemmen is van de moslimtheologen, de verdedigers van het theocratische gedachtegoed en de haters van het Westen. In 1968 maakte hij furore met zijn boek Zelfkritiek na de nederlaag - een reflectie over de Arabische nederlaag na de zesdaagse oorlog tegen Israël. Dat leverde hem een tijdje gevangenisstraf op.
Bekendheid verwierf hij ook in het Westen met zijn verdediging van het controversiële boek The Satanic Verses van Salman Rushdie. Op de druk bekeken satellietzenders Al-Jazeera en Al-Arabiya is hij een veelgevraagde gast, die het debat aangaat met fundamentalistische kopstukken als Youssouf Qardawi en de onlangs opnieuw gearresteerde Sudanese ideoloog Hassan al-Turabi. Volgende maand ontvangt hij de Leopold Lucasprijs van de evangelisch-theologische faculteit van de universiteit van Tübingen. In het najaar krijgt hij in Nederland de Erasmusprijs 2004 voor zijn verdiensten op het vlak van religie en moderniteit.
Hoe verklaart u de diepe crisis die de moslimwereld doormaakt?
,,Laten we niet vergeten dat de ontmoeting met de moderniteit ook voor de Europese maatschappijen met hun traditionele religieuze ordening een moeilijk proces was. Ter vergelijking verwijs ik graag naar de Syllabus errorum van paus Pius IX uit 1864. Als je ziet hoe liberale stellingen over vrijheid van drukpers, over meningsuiting en over godsdienst in dat document worden veroordeeld, dan staat dat niet ver af van wat islamisten vandaag voorhebben. Ook in sommige stellingen van de schismatische aartsbisschop wijlen Marcel Lefebvre, met zijn kritiek op oecumenische en interreligieuze openheid, zouden ze zich kunnen vinden.
Toch is er een fundamenteel verschil tussen de Europese en de Arabische landen: in Europa kwam de moderniteit van binnenuit. Bij ons gaat die gepaard met invloeden van buitenaf, met kolonisatie, buitenlandse interventies en zo meer. Dat maakt de reactie erop gecompliceerder, en ook gewelddadiger.’’
Toch zijn er aanzetten geweest om islam en moderniteit te verzoenen. Waarom hebben die niet kunnen doorzetten?
,,De periode waar gewoonlijk naar verwezen wordt, is die van het ‘ontwaken’ of de Arabische Renaissance aan het eind van de negentiende en in het begin van de twintigste eeuw. De Egyptische moefti Mohammed Abdu was daar de motor van. Hij predikte een verlichtingsdenken à la Montesquieu, openheid naar andere culturen en democratisering. Niet voor niets werd hij kop van Jut van de islamisten. Een scharniermoment was de afschaffing van het kalifaat in 1924 door de Turken. Dat zorgde voor een vacuüm. Het is niet verwonderlijk dat daar reactie opkwam, onder meer door de oprichting van de Moslimbroeders in Egypte in 1928. Zij zochten naar wegen van restauratie. Dat is vergelijkbaar met de strijd van de legitimisten die in de negentiende eeuw, ook met gewapende middelen, in Europa het Ancien Régime wilden herstellen.’’
Nog zo’n scharniermoment is volgens u de oorlog tegen Israël van 1967. Waarom?
,,De nederlaag was zo drastisch en onverwacht, dat ze voor een ware schokgolf zorgde. In feite betekende ze de doodsteek voor de Arabische nationalistische regimes, zoals dat van Gamal Abdel Nasser in Egypte. Er ontstond opnieuw een vacuüm, dat als het ware alle politieke zuurstof opzoog. En opnieuw sprong de religie in het gat. Dat was ook merkbaar in de seculiere Arabische landen. Plots hoorde je op de radio de koran citeren, wat voorheen nauwelijks het geval was. Om te overleven moesten ook seculiere regimes zich als gelovig profileren. Weliswaar benadrukten zij die koranverzen die de gelovigen aansporen tot een passieve, fatalistische houding. Dat doen ze tot op vandaag. Hun belagers, de islamisten, onderstrepen daarentegen de activistische verzen uit de koran.’’
Volgens deskundigen als Olivier Roy en Gilles Kepel is de rol van de politieke islam uitgespeeld en is het islamterrorisme maar een stuiptrekking. Anderen, zoals Felice Dassetto, stellen dat de politieke islam nog nooit zo invloedrijk is geweest. Wat vindt u?
,,Op de keper beschouwd boekte de islamistische revolutie in weinig landen succes. Als reactie daarop krijg je dan onvermijdelijk de radicalisering van sommige groepen. Ze grijpen, zoals al-Qaeda, naar blind geweld. Je kan dat vergelijken met de terroristische ontsporing van extreem-linkse groeperingen in Europa in de jaren zeventig en tachtig. Dat was hun antwoord op de structurele crisis van het communisme. In de islamwereld komt daar nog eens een psychologische factor bovenop.’’
Hoezo?
,,De Arabische moslims hebben een diep besef van de hoogstaande cultuur die ze in het verleden hebben voortgebracht. Het contrast met hun huidige marginale positie tegenover het Westen werkt zeer frustrerend.
In niet-Arabische landen komt daar nog eens een minderwaardigheidscomplex tegenover de Arabische landen bovenop. Zij gelden als het kerngebied van de islamwereld. Arabieren beschouwen niet-Arabische moslims een beetje als tweederangs. Als reactie daarop stellen islamisten uit die landen zich nog radicaler op. In de Rushdie-affaire was het opvallend dat de meest extremistische reacties zich niet voordeden in de Arabische wereld, wel in Iran, Pakistan of India. Triest hoogtepunt was de raid op een bijeenkomst van schrijvers in het Turkse Sivas in 1992, waarbij bijna veertig doden vielen.’’
De Verenigde Staten trachten onder president George W. Bush de democratie in moslimlanden gewapenderhand op te leggen. Heeft dat enige kans op slagen?
,,Ik vrees van niet. Dat opleggen van buitenaf is absurd. De democratiserende impulsen moeten van binnenuit komen. De interventie in Irak zadelde mij, zoals heel wat Arabieren, met een dubbel gevoel op. Enerzijds waren we blij dat een bloeddorstig dictator als Saddam Hoessein eindelijk werd verdreven. Anderzijds maakt het idee van een westerse militaire bezetting ons ongemakkelijk. Het is nu bang afwachten wie de macht in Irak uiteindelijk in handen krijgt en hoe het regime er uit zal zien.
Dat betekent niet dat het Westen best volledig afzijdig blijft. Ik verzet mij tegen het ‘oriëntalisme’ van Edward Saïd, die stelt dat er een onoverbrugbaar ontologisch verschil is tussen het superieure Westen en de inferieure Oriënt. Op die basis kun je ook een wrede praktijk als de vrouwelijke besnijdenis goedpraten, of het feit dat Saddam de oren en de neus van gevangenen liet afsnijden. Ik pleit niet voor afzijdigheid, maar de manier waarop Bush het aanpakt, bezegelt het einde van de politiek en de diplomatie. Hij vertrouwt alleen op brute macht.’’
Ziet u dan geen hoopgevende voorbeelden in de islamwereld, waar de verandering van binnenuit komt ?
,,Toch wel: het Turkse experiment, met de regering van Recep Tayyip Erdogan, is bijzonder interessant. Het zou kunnen leiden tot verzoening tussen islam, democratie en de seculiere staat. Niet toevallig vindt dat proces plaats in het enige moslimland dat een ernstige geschiedenis heeft met een seculiere ordening en scheiding tussen staat en godsdienst.
De reacties in de Arabische wereld blijven niet uit, in de meest verschillende milieus. De nationalisten, die lang naar Turkije keken als de vroegere ‘bezetter’ uit de Ottomaanse tijden, merken nu met afgunst dat de Turken er wel in slagen om de integriteit van hun grondgebied te vrijwaren en bijvoorbeeld niet toe te geven aan de separatistische eisen van de Koerden. De linkerzijde, die kritisch was voor het Turkse Navo-lidmaatschap, ziet nu met lede ogen aan dat een land, dat cultureel niet veel van ons verschilt, er wel in slaagt om een seculier en democratisch model op te bouwen.
Bijzonder interessant is ook de reactie aan islamistische kant, die de Turken altijd verketterde voor het seculiere Kemalisme. In hun jongste politieke programma reppen de Moslimbroeders in Egypte met geen woord meer van het herstel van het kalifaat of van de invoering van de sharia. Ze hebben het integendeel over de noodzaak van vrije verkiezingen.
Tot slot is er ook de fascinatie van de Arabische machthebbers voor Turkije: het ‘neen’ van Erdogan tegen Bush over medewerking aan de invasie van Irak stak hen de ogen uit. De Amerikanen hebben dat aanvaard, mede omdat ze de legitimiteit van het parlement erkennen. En zeg nu zelf: welke Arabische machthebber kan zich tegenover Bush beroepen op een democratisch gekozen parlement?’’
http://www.tertio.be/ar3.htm
Jan De Volder
De omschakeling naar de moderniteit verliep in het Westen niet zonder slag of stoot. In de moslimwereld veroorzaakt de ontmoeting met de moderniteit nog veel grotere schokgolven. De Arabische intellectueel Sadik Al-Azm legt uit hoe dat komt.
De 70-jarige Syrische cultuurfilosoof Sadik Jalal Al-Azm verblijft in ons land als gastprofessor aan de Universiteit Antwerpen (UA) op uitnodiging van het christelijke studiecentrum Ucsia. Hij stamt af van een gerenommeerde soennitische Syrische familie. Wie ooit het prachtige Al-Azmpaleis in Damascus bezocht, kan zich daar iets bij voorstellen.
Sadik Al-Azm, een rationalistisch-materialistisch denker van de marxistische school, doceerde aan de universiteiten van Beirut en Damascus en in verscheidene westerse landen.
De seculiere en ongelovige Al-Azm voert een nuttig debat in de Arabische wereld, waar hij een van de zeldzame tegenstemmen is van de moslimtheologen, de verdedigers van het theocratische gedachtegoed en de haters van het Westen. In 1968 maakte hij furore met zijn boek Zelfkritiek na de nederlaag - een reflectie over de Arabische nederlaag na de zesdaagse oorlog tegen Israël. Dat leverde hem een tijdje gevangenisstraf op.
Bekendheid verwierf hij ook in het Westen met zijn verdediging van het controversiële boek The Satanic Verses van Salman Rushdie. Op de druk bekeken satellietzenders Al-Jazeera en Al-Arabiya is hij een veelgevraagde gast, die het debat aangaat met fundamentalistische kopstukken als Youssouf Qardawi en de onlangs opnieuw gearresteerde Sudanese ideoloog Hassan al-Turabi. Volgende maand ontvangt hij de Leopold Lucasprijs van de evangelisch-theologische faculteit van de universiteit van Tübingen. In het najaar krijgt hij in Nederland de Erasmusprijs 2004 voor zijn verdiensten op het vlak van religie en moderniteit.
Hoe verklaart u de diepe crisis die de moslimwereld doormaakt?
,,Laten we niet vergeten dat de ontmoeting met de moderniteit ook voor de Europese maatschappijen met hun traditionele religieuze ordening een moeilijk proces was. Ter vergelijking verwijs ik graag naar de Syllabus errorum van paus Pius IX uit 1864. Als je ziet hoe liberale stellingen over vrijheid van drukpers, over meningsuiting en over godsdienst in dat document worden veroordeeld, dan staat dat niet ver af van wat islamisten vandaag voorhebben. Ook in sommige stellingen van de schismatische aartsbisschop wijlen Marcel Lefebvre, met zijn kritiek op oecumenische en interreligieuze openheid, zouden ze zich kunnen vinden.
Toch is er een fundamenteel verschil tussen de Europese en de Arabische landen: in Europa kwam de moderniteit van binnenuit. Bij ons gaat die gepaard met invloeden van buitenaf, met kolonisatie, buitenlandse interventies en zo meer. Dat maakt de reactie erop gecompliceerder, en ook gewelddadiger.’’
Toch zijn er aanzetten geweest om islam en moderniteit te verzoenen. Waarom hebben die niet kunnen doorzetten?
,,De periode waar gewoonlijk naar verwezen wordt, is die van het ‘ontwaken’ of de Arabische Renaissance aan het eind van de negentiende en in het begin van de twintigste eeuw. De Egyptische moefti Mohammed Abdu was daar de motor van. Hij predikte een verlichtingsdenken à la Montesquieu, openheid naar andere culturen en democratisering. Niet voor niets werd hij kop van Jut van de islamisten. Een scharniermoment was de afschaffing van het kalifaat in 1924 door de Turken. Dat zorgde voor een vacuüm. Het is niet verwonderlijk dat daar reactie opkwam, onder meer door de oprichting van de Moslimbroeders in Egypte in 1928. Zij zochten naar wegen van restauratie. Dat is vergelijkbaar met de strijd van de legitimisten die in de negentiende eeuw, ook met gewapende middelen, in Europa het Ancien Régime wilden herstellen.’’
Nog zo’n scharniermoment is volgens u de oorlog tegen Israël van 1967. Waarom?
,,De nederlaag was zo drastisch en onverwacht, dat ze voor een ware schokgolf zorgde. In feite betekende ze de doodsteek voor de Arabische nationalistische regimes, zoals dat van Gamal Abdel Nasser in Egypte. Er ontstond opnieuw een vacuüm, dat als het ware alle politieke zuurstof opzoog. En opnieuw sprong de religie in het gat. Dat was ook merkbaar in de seculiere Arabische landen. Plots hoorde je op de radio de koran citeren, wat voorheen nauwelijks het geval was. Om te overleven moesten ook seculiere regimes zich als gelovig profileren. Weliswaar benadrukten zij die koranverzen die de gelovigen aansporen tot een passieve, fatalistische houding. Dat doen ze tot op vandaag. Hun belagers, de islamisten, onderstrepen daarentegen de activistische verzen uit de koran.’’
Volgens deskundigen als Olivier Roy en Gilles Kepel is de rol van de politieke islam uitgespeeld en is het islamterrorisme maar een stuiptrekking. Anderen, zoals Felice Dassetto, stellen dat de politieke islam nog nooit zo invloedrijk is geweest. Wat vindt u?
,,Op de keper beschouwd boekte de islamistische revolutie in weinig landen succes. Als reactie daarop krijg je dan onvermijdelijk de radicalisering van sommige groepen. Ze grijpen, zoals al-Qaeda, naar blind geweld. Je kan dat vergelijken met de terroristische ontsporing van extreem-linkse groeperingen in Europa in de jaren zeventig en tachtig. Dat was hun antwoord op de structurele crisis van het communisme. In de islamwereld komt daar nog eens een psychologische factor bovenop.’’
Hoezo?
,,De Arabische moslims hebben een diep besef van de hoogstaande cultuur die ze in het verleden hebben voortgebracht. Het contrast met hun huidige marginale positie tegenover het Westen werkt zeer frustrerend.
In niet-Arabische landen komt daar nog eens een minderwaardigheidscomplex tegenover de Arabische landen bovenop. Zij gelden als het kerngebied van de islamwereld. Arabieren beschouwen niet-Arabische moslims een beetje als tweederangs. Als reactie daarop stellen islamisten uit die landen zich nog radicaler op. In de Rushdie-affaire was het opvallend dat de meest extremistische reacties zich niet voordeden in de Arabische wereld, wel in Iran, Pakistan of India. Triest hoogtepunt was de raid op een bijeenkomst van schrijvers in het Turkse Sivas in 1992, waarbij bijna veertig doden vielen.’’
De Verenigde Staten trachten onder president George W. Bush de democratie in moslimlanden gewapenderhand op te leggen. Heeft dat enige kans op slagen?
,,Ik vrees van niet. Dat opleggen van buitenaf is absurd. De democratiserende impulsen moeten van binnenuit komen. De interventie in Irak zadelde mij, zoals heel wat Arabieren, met een dubbel gevoel op. Enerzijds waren we blij dat een bloeddorstig dictator als Saddam Hoessein eindelijk werd verdreven. Anderzijds maakt het idee van een westerse militaire bezetting ons ongemakkelijk. Het is nu bang afwachten wie de macht in Irak uiteindelijk in handen krijgt en hoe het regime er uit zal zien.
Dat betekent niet dat het Westen best volledig afzijdig blijft. Ik verzet mij tegen het ‘oriëntalisme’ van Edward Saïd, die stelt dat er een onoverbrugbaar ontologisch verschil is tussen het superieure Westen en de inferieure Oriënt. Op die basis kun je ook een wrede praktijk als de vrouwelijke besnijdenis goedpraten, of het feit dat Saddam de oren en de neus van gevangenen liet afsnijden. Ik pleit niet voor afzijdigheid, maar de manier waarop Bush het aanpakt, bezegelt het einde van de politiek en de diplomatie. Hij vertrouwt alleen op brute macht.’’
Ziet u dan geen hoopgevende voorbeelden in de islamwereld, waar de verandering van binnenuit komt ?
,,Toch wel: het Turkse experiment, met de regering van Recep Tayyip Erdogan, is bijzonder interessant. Het zou kunnen leiden tot verzoening tussen islam, democratie en de seculiere staat. Niet toevallig vindt dat proces plaats in het enige moslimland dat een ernstige geschiedenis heeft met een seculiere ordening en scheiding tussen staat en godsdienst.
De reacties in de Arabische wereld blijven niet uit, in de meest verschillende milieus. De nationalisten, die lang naar Turkije keken als de vroegere ‘bezetter’ uit de Ottomaanse tijden, merken nu met afgunst dat de Turken er wel in slagen om de integriteit van hun grondgebied te vrijwaren en bijvoorbeeld niet toe te geven aan de separatistische eisen van de Koerden. De linkerzijde, die kritisch was voor het Turkse Navo-lidmaatschap, ziet nu met lede ogen aan dat een land, dat cultureel niet veel van ons verschilt, er wel in slaagt om een seculier en democratisch model op te bouwen.
Bijzonder interessant is ook de reactie aan islamistische kant, die de Turken altijd verketterde voor het seculiere Kemalisme. In hun jongste politieke programma reppen de Moslimbroeders in Egypte met geen woord meer van het herstel van het kalifaat of van de invoering van de sharia. Ze hebben het integendeel over de noodzaak van vrije verkiezingen.
Tot slot is er ook de fascinatie van de Arabische machthebbers voor Turkije: het ‘neen’ van Erdogan tegen Bush over medewerking aan de invasie van Irak stak hen de ogen uit. De Amerikanen hebben dat aanvaard, mede omdat ze de legitimiteit van het parlement erkennen. En zeg nu zelf: welke Arabische machthebber kan zich tegenover Bush beroepen op een democratisch gekozen parlement?’’
http://www.tertio.be/ar3.htm