Marsipulami
26-03-05, 01:51
De virtuele paus komt eraan
© BELGA/AFP
Paus Johannes Paulus II heeft zich tijdens de Goede Week, het hoogtepunt van het kerkelijke jaar, nauwelijks laten zien. Zondag zou hij wel de traditionele zegen Urbi et Orbi uitspreken. Ondertussen nemen de speculaties over zijn gezondheid alarmerende proporties aan. Daardoor groeit de vraag: wie deelt op dit moment de lakens uit in het Vaticaan? Krijgen we weldra een virtuele paus?
Hoe erg is het gesteld met Johannes Paulus?
Een sms-bericht, dinsdagavond. Een Vlaamse student meldt dat de paus overleden is, maar dat het nieuws achtergehouden wordt. Hij heeft het gehoord van een Zwitserse wacht.
Het bericht is typerend. De hele week al worden tegenstrijdige berichten de wereld ingestuurd. Il Messaggero citeerde Stanislaw Dziwisz, de privé-secretaris van de paus. Hij zou gezegd hebben dat er dringend ,,gebeden moet worden voor de paus, want zijn gezondheid gaat achteruit''. De doorgaans goed ingelichte Romeinse krant voegde eraan toe dat de algemene gezondheidstoestand van Johannes Paulus nu ernstiger is dan toen hij twee keer in het Gemelli-ziekenhuis werd opgenomen. Ook La Repubblica schreef deze week dat ,,Wojtyla er niet in slaagt te recupereren''. De paus zou slecht reageren op medicijnen. Hij zou vaak moeten overgeven.
De berichten blijven meestal in de voorwaardelijke wijs, want ze worden tegengesproken door de behandelende artsen. Zij beweren dat de gezondheidstoestand van de paus niet achteruit is gegaan. Wel verloopt zijn herstel na zijn tracheotomie ,,met hoogtes en met laagtes''. Om te tonen dat er niks aan de hand is, verscheen de paus woensdag aan het raam van zijn appartement. Dat zou gesteriliseerd zijn na zijn terugkeer uit het ziekenhuis, want doordat de paus moet ademen via een buisje in zijn keel, is de kans op infecties groter geworden.
De tegenstrijdige mededelingen bevestigen in elk geval de stelling van de pausbiograaf Marco Politi, die zegt dat we een periode ingaan van ,,grote onzekerheid en erg weinig transparantie inzake de gezondheid van de paus''. In feite weet maar een handvol mensen precies hoe erg het gesteld is. Dat zijn de behandelende artsen, de dichte Poolse entourage van de paus, onder wie zijn privé-secretaris en een Poolse zuster die ook arts is, en enkele leidinggevende curiekardinalen.
,,De meerderheid van de curiemedewerkers - en dat zijn er toch enkele duizenden - weten eigenlijk niet meer dan wat ze lezen in de kranten of zien op televisie'', zegt de kerkjurist Kurt Martens, die vorige maand in Rome verbleef en met verschillende curieleden sprak.
André Joos maakt deel uit van de pauselijke raad voor de media. Hij moet hartelijk lachen als we hem vragen of onder curieleden de gezondheid van de paus en een eventueel aftreden ter sprake komen. ,,Eigenlijk niet'', zegt hij. ,,Waarom? Omdat we denken dat we de zaken maar beter zo kunnen laten. Misschien zijn sommigen ook bang om iets verkeerds te zeggen.''
Joos weet inderdaad niets meer dan wat hij ziet en leest. ,,Maar,'' voegt hij er meteen aan toe, ,,ik heb mijn moeder, die ook aan Parkinson leed, tot het einde verzorgd en wat ik nu zie, doet me besluiten dat Johannes Paulus aan zijn laatste weken, misschien maanden, bezig is.''
Neemt de paus nog beslissingen?
De meeste tekenen wijzen erop dat het almaar slechter gaat met de paus. Dan rijst de vraag: kan Johannes Paulus nog beslissingen nemen? Kardinaal Ruini is formeel: ,,De paus blijft besturen en belangrijke beslissingen nemen, zoals hij dat altijd heeft gedaan.''
Joos nuanceert: ,,Op dit moment worden alleen nog de hoogst noodzakelijke beslissingen genomen. De wereld van de Johannes Paulus is bovendien erg klein geworden'', zegt hij. ,,In deze fase van zijn ziekte valt hij volledig terug op de oude getrouwen.'' Zijn er dat een tiental, of meer? ,,Ik denk dat een tiental al veel is.''
Met de lopende zaken houdt Johannes Paulus zich dus zeker niet meer bezig. Maar eigenlijk is dat niet nieuw: deze paus heeft dat nooit veel gedaan. Johannes Paulus was de paus van de grote initiatieven, de man die grote gebaren stelde en door zijn charisma de dingen geregeld kreeg. Aan bureaucratische beslissingen had hij een broertje dood. Die liet hij liever aan zijn personeel over. Op dat vlak is er dus weinig veranderd. Maar de tijd van de grote initiatieven is nu zeker voorbij.
,,Grote dossiers - zoals de hervorming van de curie, die volgens veel bisschoppen te veel macht heeft - blijven in de kast liggen. Maar die dossiers liggen dan ook weer al jaren in de kast'', zegt de Tertio -redacteur Jan De Volder. ,,Daarvoor is het echt wachten op een nieuwe paus. Maar laten we wel wezen: de kerk ligt niet stil. De kerk is meer dan het Vaticaan.''
De Volder ziet bovendien nog steeds signalen dat niet alles langs de paus heen wordt beslist. ,,Wat hij als prioriteit aangeeft, kan hij nog altijd doordrukken. De teruggave van de eeuwenoude icoon van Kazan aan Rusland en de schenking van kostbare relikwieën aan de patriarch van Constantinopel zijn daar voorbeelden van.''
Ook in enkele belangrijke bisschopsbenoemingen wordt de hand van de paus gezien. ,,De nieuwe aartsbisschop van Parijs, André Vingt-Trois, was bijvoorbeeld een verrassing. Vingt-Trois was zeker niet de kandidaat van de Franse bisschoppen, maar hij was de poulain van Jean-Marie Lustiger, zijn voorganger. Dat Lustiger Vingt-Trois op zijn stoel heeft gekregen, wijst erop dat Johannes Paulus zijn oude vriend nog een dienst heeft bewezen.''
Ook kardinaal Francesco Marchisano, de aartspriester van de Vaticaanse basiliek, kreeg onlangs te horen dat hij die functie niet langer alleen moet uitoefenen. Martens: ,,Officieel omdat hij een andere functie heeft gekregen - hij volgt kardinaal Schotte op aan het hoofd van het arbeidsbureau - maar velen wijzen erop dat Johannes Paulus Marchisano weg wilde uit de basiliek en dat hij de knoop heeft doorgehakt.''
Toch vinden veel gelovigen dat het eigenlijk niet zo belangrijk is of de paus al dan niet beslissingen neemt. Zij blijven wijzen op zijn spirituele kracht. De lijdende paus valt nu samen met de lijdende Christus. ,,Best een verdedigbare boodschap. Alleen kun je je afvragen of hij die boodschap ook niet kan brengen als afgetreden paus'', zegt Martens.
Wie zijn de machtige mannen?
Als Johannes Paulus nauwelijks nog beslissingen neemt, wie zijn dan de echte machthebbers? Automatisch komen de belangrijke curiekardinalen in beeld. In feite moeten zij ten dienste staan van de paus, maar nu lijkt het net omgekeerd te zijn. Martens: ,,Het feit dat iedereen zich afvraagt of deze paus nog beslissingen neemt, wijst erop dat er een probleem is. Sommigen vinden immers dat de paus een teken van eenheid moet zijn en daar waar nodig met gezag moet kunnen ingrijpen. Door zich af te vragen of hij dat nog wel kan of doet - los van het feit of dat nu zo is of niet - ondermijn je eigenlijk die visie. Op termijn is dat schadelijk voor het pausschap.'' Maar volgens de gezaghebbende Vaticaan-watcher John Allen mogen we er niet van uitgaan dat die curiekardinalen allerlei zaken beslissen achter de rug van de paus.
Wie zijn nu de belangrijke mannen? Vijf namen komen telkens terug. In de eerste plaats is er kardinaal Angelo Sodano. Als staatssecretaris is hij tegelijk premier en minister van Buitenlandse Zaken. Sodano is een machtsmens en heeft het volledige vertrouwen van de paus. Eigenlijk had hij al twee jaar met rust moeten zijn, maar Johannes Paulus vroeg hem uitdrukkelijk om te blijven.
Hetzelfde geldt voor kardinaal Joseph Ratzinger. Ook hij is al 77, maar hij blijft aan het hoofd van de Congregatie voor de Geloofsleer staan. Sinds 1981 waakt Ratzinger over de orthodoxie in de katholieke kerk. ,,En ik heb de indruk dat hij de jongste tijd enkele schroeven nog aan het bijdraaien is'', zegt De Volder. ,,De recente richtlijnen over de eucharistie, bijvoorbeeld, wijzen in de richting.''
Ratzinger, van nature een timide man, treedt in elk geval steeds meer naar buiten. Hij was het bijvoorbeeld die vorige maand het nieuwe boek van Johannes Paulus aan de pers voorstelde. Time riep hem zelfs uit tot kandidaat-paus nummer één. Waarschijnlijk heeft hij daar zelf absoluut geen zin in, maar als er snel een conclaaf komt, wordt hij zeker een kingmaker .
Daarnaast zijn er twee Italiaanse curiekardinalen. Giovanni Battista Re is verantwoordelijk voor de bisschopsbenoemingen en Camillo Ruini, vicaris-generaal voor het bisdom Rome, voor alles wat Italië en Rome aangaat. Ruini staat als één man achter de lijn van de paus. ,,Als Wojtyla sterft, dan zal Ruini het Wojtylisme voortzetten'', schreef de essayist Giancarlo Zizola. ,,Ruini werpt zich in Italië op als een politiek leider'', zegt De Volder.
En dan zijn er nog de Polen, met als hoofdfiguur Stanislaw Dziwisz. Als privé-secretaris is hij letterlijk en figuurlijk uitgegroeid tot de ogen en oren van Johannes Paulus. Hij bepaalt wie de paus nog ziet en hij is ook een van de weinigen die hem nog goed verstaan. Martens: ,,Bovendien zit op elk Vaticaans departement minstens één Pool. Zij briefen meer dan waarschijnlijk Dziwisz over het reilen en zeilen daar. Wees dus maar zeker dat de Poolse connectie goed op de hoogte is.''
Tussen die leidinggevende figuren loopt niet altijd alles even vlot. Het is geweten dat Re en Sodano niet echt goede vrienden zijn. Dziwisz neemt het Sodano dan weer kwalijk dat hij enkele weken geleden een suggestie van aftreden niet direct van tafel veegde. Er gaan geruchten - die worden tegengesproken - dat Sodano nu toch snel vervangen zal worden. Voor deze mogelijke wissel aan de top zijn er twee verklaringen: in de eerste plaats de moeilijke verhouding tussen Dziwisz en Sodano. Maar omdat Sodano de leeftijdsgrens heeft bereikt, is hij ontslagnemend. Dat maakt hem maar tot een 'halve' staatssecretaris. De benoeming van een nieuwe jongere staatssecretaris zou meteen ook het signaal zijn dat er nog wel degelijk bestuurd wordt.
,,Toch is de eenheid nog groter dan de verdeeldheid'', zegt De Volder.
Hoe moet het nu verder?
Als Johannes Paulus nauwelijks nog beslissingen neemt en steeds zwakker wordt - zijn functioneren lijkt beperkt tot 'verschijnen aan het raam' - is het dan niet beter dat hij aftreedt? Eigenlijk vind je in het hele Vaticaan nauwelijks iemand die zich daar openlijk voor uitspreekt.
Wie zeker niet wil dat Johannes Paulus aftreedt, is zijn Poolse entourage. Met een nieuwe paus zullen zij zo goed als zeker moeten vertrekken. ,,Er wordt al gespeculeerd over het aantal uren dat Dziwisz nog mag blijven nadat Johannes Paulus is gestorven'', zegt Martens. ,,Johannes Paulus heeft er wel voor gezorgd Dziwisz goed terecht zal komen. Hij is ondertussen aartsbisschop.''
Ook de curiekardinalen zijn nauwelijks vragende partij. Met de dood van de paus zijn ze op slag ontslagnemend en verliezen ze hun macht. ,,Je moet er wel rekening mee houden dat het best kan dat een nieuwe paus de curiekardinalen bevestigt in hun functie'', zegt Martens.
Maar omdat kardinalen ook maar mensen zijn, is niets menselijks hun vreemd. Ook ambitie niet. En dus zitten zeker enkelen te wachten om een nieuw beleid te voeren. ,,Een steeds sterker wordende groep zijn de theocons '', zegt De Volder. ,,Zo genoemd in navolging van de neocons, de neoconservatieven uit de regering-Bush . Het is een groep van conservatieve kardinalen die vinden dat deze paus vooral op het vlak van de oecumene veel te ver is gegaan.'' Een paus die samen met andere religieuze leiders gaat bidden voor de vrede, dat vinden zij not done . Dat brengt de gelovigen alleen maar in verwarring, want wat onderscheidt het katholieke geloof dan nog van andere godsdiensten? Kardinaal Ratzinger is zeker een van de sterke figuren binnen deze groep. De Volder: ,,Deze theocons willen ook dat de kerk een veel forser standpunt inneemt tegenover de islam.'' De kans dat een nieuwe paus uit deze groep komt, lijkt reëel.
Martens wijst erop dat nog andere elementen belangrijk zijn bij de opvolging. ,,Aanvaardt men een minderheidskerk of wil men de rooms-katholieke kerk nieuw leven inblazen als grote wereldgodsdienst? En welke is de rol van de zogenaamde nieuwe bewegingen in de toekomst? Dat zijn twee belangrijke vragen die mee het debat bij de volgende pauskeuze bepalen.''
Maar zo ver is het voorlopig nog niet. Johannes Paulus zal immers niet aftreden. ,,Telkens opnieuw gaat men een stapje verder met deze paus. Vijf jaar geleden zei men: een paus die niet kan lopen, kan dat wel? Ondertussen zit hij al jaren in een rolstoel, en niemand die er problemen mee heeft. Nu evolueren we naar een paus die niet meer spreekt. En wat komt er dan: een paus die we niet meer zien?''
John Allen verwoordt het zo: ,,We evolueren snel naar een virtuele paus. Wat dat precies betekent, zal steeds duidelijker worden.'' Maar ook daar heeft de kerk al een antwoord op geformuleerd. Kardinaal Angelo Scola van Venetië zei deze week: ,,Natuurlijk is het jammer dat de paus minder aanwezig zal zijn, maar in zekere zin wordt zijn aanwezigheid daardoor nog sterker. Dat is het grote mysterie van het gezag in de kerk.''
En wat als de lijdensweg blijft aanslepen? Een paus die zijn verstand verliest, lijkt voor iedereen het kantelpunt. Joos: ,,Een paus die zijn verstandelijke vermogens verliest, staat gelijk met een dode paus.'' Paus Paulus VI had een document opgesteld met daarin richtlijnen over wat in zo'n geval moest gebeuren. Van Johannes Paulus vermoedt men dat hij ook zo'n document heeft laten maken. Maar officieel is er niets over bekend.
Bij Lannnoo verschijnen twee boeken over en van Johannes Paulus II. In ,,Johannes Paulus II, Heb Vertrouwen, 365 teksten voor elke dag van het jaar'' verzamelde Tom Zwaenepoel spraakmakende teksten van de paus. ,,Sta Op, laten we gaan. Herinneringen en gedachten'' is dan weer de Nederlandse vertaling van het eerste deel van de memoires van de paus. Ze gaan tot aan zijn pausverkiezing. Ondertussen is het derde deel al uit, maar daar is nog geen Nederlandse vertaling van.
26/03/2005 Dominique Minten
©Copyright De Standaard
© BELGA/AFP
Paus Johannes Paulus II heeft zich tijdens de Goede Week, het hoogtepunt van het kerkelijke jaar, nauwelijks laten zien. Zondag zou hij wel de traditionele zegen Urbi et Orbi uitspreken. Ondertussen nemen de speculaties over zijn gezondheid alarmerende proporties aan. Daardoor groeit de vraag: wie deelt op dit moment de lakens uit in het Vaticaan? Krijgen we weldra een virtuele paus?
Hoe erg is het gesteld met Johannes Paulus?
Een sms-bericht, dinsdagavond. Een Vlaamse student meldt dat de paus overleden is, maar dat het nieuws achtergehouden wordt. Hij heeft het gehoord van een Zwitserse wacht.
Het bericht is typerend. De hele week al worden tegenstrijdige berichten de wereld ingestuurd. Il Messaggero citeerde Stanislaw Dziwisz, de privé-secretaris van de paus. Hij zou gezegd hebben dat er dringend ,,gebeden moet worden voor de paus, want zijn gezondheid gaat achteruit''. De doorgaans goed ingelichte Romeinse krant voegde eraan toe dat de algemene gezondheidstoestand van Johannes Paulus nu ernstiger is dan toen hij twee keer in het Gemelli-ziekenhuis werd opgenomen. Ook La Repubblica schreef deze week dat ,,Wojtyla er niet in slaagt te recupereren''. De paus zou slecht reageren op medicijnen. Hij zou vaak moeten overgeven.
De berichten blijven meestal in de voorwaardelijke wijs, want ze worden tegengesproken door de behandelende artsen. Zij beweren dat de gezondheidstoestand van de paus niet achteruit is gegaan. Wel verloopt zijn herstel na zijn tracheotomie ,,met hoogtes en met laagtes''. Om te tonen dat er niks aan de hand is, verscheen de paus woensdag aan het raam van zijn appartement. Dat zou gesteriliseerd zijn na zijn terugkeer uit het ziekenhuis, want doordat de paus moet ademen via een buisje in zijn keel, is de kans op infecties groter geworden.
De tegenstrijdige mededelingen bevestigen in elk geval de stelling van de pausbiograaf Marco Politi, die zegt dat we een periode ingaan van ,,grote onzekerheid en erg weinig transparantie inzake de gezondheid van de paus''. In feite weet maar een handvol mensen precies hoe erg het gesteld is. Dat zijn de behandelende artsen, de dichte Poolse entourage van de paus, onder wie zijn privé-secretaris en een Poolse zuster die ook arts is, en enkele leidinggevende curiekardinalen.
,,De meerderheid van de curiemedewerkers - en dat zijn er toch enkele duizenden - weten eigenlijk niet meer dan wat ze lezen in de kranten of zien op televisie'', zegt de kerkjurist Kurt Martens, die vorige maand in Rome verbleef en met verschillende curieleden sprak.
André Joos maakt deel uit van de pauselijke raad voor de media. Hij moet hartelijk lachen als we hem vragen of onder curieleden de gezondheid van de paus en een eventueel aftreden ter sprake komen. ,,Eigenlijk niet'', zegt hij. ,,Waarom? Omdat we denken dat we de zaken maar beter zo kunnen laten. Misschien zijn sommigen ook bang om iets verkeerds te zeggen.''
Joos weet inderdaad niets meer dan wat hij ziet en leest. ,,Maar,'' voegt hij er meteen aan toe, ,,ik heb mijn moeder, die ook aan Parkinson leed, tot het einde verzorgd en wat ik nu zie, doet me besluiten dat Johannes Paulus aan zijn laatste weken, misschien maanden, bezig is.''
Neemt de paus nog beslissingen?
De meeste tekenen wijzen erop dat het almaar slechter gaat met de paus. Dan rijst de vraag: kan Johannes Paulus nog beslissingen nemen? Kardinaal Ruini is formeel: ,,De paus blijft besturen en belangrijke beslissingen nemen, zoals hij dat altijd heeft gedaan.''
Joos nuanceert: ,,Op dit moment worden alleen nog de hoogst noodzakelijke beslissingen genomen. De wereld van de Johannes Paulus is bovendien erg klein geworden'', zegt hij. ,,In deze fase van zijn ziekte valt hij volledig terug op de oude getrouwen.'' Zijn er dat een tiental, of meer? ,,Ik denk dat een tiental al veel is.''
Met de lopende zaken houdt Johannes Paulus zich dus zeker niet meer bezig. Maar eigenlijk is dat niet nieuw: deze paus heeft dat nooit veel gedaan. Johannes Paulus was de paus van de grote initiatieven, de man die grote gebaren stelde en door zijn charisma de dingen geregeld kreeg. Aan bureaucratische beslissingen had hij een broertje dood. Die liet hij liever aan zijn personeel over. Op dat vlak is er dus weinig veranderd. Maar de tijd van de grote initiatieven is nu zeker voorbij.
,,Grote dossiers - zoals de hervorming van de curie, die volgens veel bisschoppen te veel macht heeft - blijven in de kast liggen. Maar die dossiers liggen dan ook weer al jaren in de kast'', zegt de Tertio -redacteur Jan De Volder. ,,Daarvoor is het echt wachten op een nieuwe paus. Maar laten we wel wezen: de kerk ligt niet stil. De kerk is meer dan het Vaticaan.''
De Volder ziet bovendien nog steeds signalen dat niet alles langs de paus heen wordt beslist. ,,Wat hij als prioriteit aangeeft, kan hij nog altijd doordrukken. De teruggave van de eeuwenoude icoon van Kazan aan Rusland en de schenking van kostbare relikwieën aan de patriarch van Constantinopel zijn daar voorbeelden van.''
Ook in enkele belangrijke bisschopsbenoemingen wordt de hand van de paus gezien. ,,De nieuwe aartsbisschop van Parijs, André Vingt-Trois, was bijvoorbeeld een verrassing. Vingt-Trois was zeker niet de kandidaat van de Franse bisschoppen, maar hij was de poulain van Jean-Marie Lustiger, zijn voorganger. Dat Lustiger Vingt-Trois op zijn stoel heeft gekregen, wijst erop dat Johannes Paulus zijn oude vriend nog een dienst heeft bewezen.''
Ook kardinaal Francesco Marchisano, de aartspriester van de Vaticaanse basiliek, kreeg onlangs te horen dat hij die functie niet langer alleen moet uitoefenen. Martens: ,,Officieel omdat hij een andere functie heeft gekregen - hij volgt kardinaal Schotte op aan het hoofd van het arbeidsbureau - maar velen wijzen erop dat Johannes Paulus Marchisano weg wilde uit de basiliek en dat hij de knoop heeft doorgehakt.''
Toch vinden veel gelovigen dat het eigenlijk niet zo belangrijk is of de paus al dan niet beslissingen neemt. Zij blijven wijzen op zijn spirituele kracht. De lijdende paus valt nu samen met de lijdende Christus. ,,Best een verdedigbare boodschap. Alleen kun je je afvragen of hij die boodschap ook niet kan brengen als afgetreden paus'', zegt Martens.
Wie zijn de machtige mannen?
Als Johannes Paulus nauwelijks nog beslissingen neemt, wie zijn dan de echte machthebbers? Automatisch komen de belangrijke curiekardinalen in beeld. In feite moeten zij ten dienste staan van de paus, maar nu lijkt het net omgekeerd te zijn. Martens: ,,Het feit dat iedereen zich afvraagt of deze paus nog beslissingen neemt, wijst erop dat er een probleem is. Sommigen vinden immers dat de paus een teken van eenheid moet zijn en daar waar nodig met gezag moet kunnen ingrijpen. Door zich af te vragen of hij dat nog wel kan of doet - los van het feit of dat nu zo is of niet - ondermijn je eigenlijk die visie. Op termijn is dat schadelijk voor het pausschap.'' Maar volgens de gezaghebbende Vaticaan-watcher John Allen mogen we er niet van uitgaan dat die curiekardinalen allerlei zaken beslissen achter de rug van de paus.
Wie zijn nu de belangrijke mannen? Vijf namen komen telkens terug. In de eerste plaats is er kardinaal Angelo Sodano. Als staatssecretaris is hij tegelijk premier en minister van Buitenlandse Zaken. Sodano is een machtsmens en heeft het volledige vertrouwen van de paus. Eigenlijk had hij al twee jaar met rust moeten zijn, maar Johannes Paulus vroeg hem uitdrukkelijk om te blijven.
Hetzelfde geldt voor kardinaal Joseph Ratzinger. Ook hij is al 77, maar hij blijft aan het hoofd van de Congregatie voor de Geloofsleer staan. Sinds 1981 waakt Ratzinger over de orthodoxie in de katholieke kerk. ,,En ik heb de indruk dat hij de jongste tijd enkele schroeven nog aan het bijdraaien is'', zegt De Volder. ,,De recente richtlijnen over de eucharistie, bijvoorbeeld, wijzen in de richting.''
Ratzinger, van nature een timide man, treedt in elk geval steeds meer naar buiten. Hij was het bijvoorbeeld die vorige maand het nieuwe boek van Johannes Paulus aan de pers voorstelde. Time riep hem zelfs uit tot kandidaat-paus nummer één. Waarschijnlijk heeft hij daar zelf absoluut geen zin in, maar als er snel een conclaaf komt, wordt hij zeker een kingmaker .
Daarnaast zijn er twee Italiaanse curiekardinalen. Giovanni Battista Re is verantwoordelijk voor de bisschopsbenoemingen en Camillo Ruini, vicaris-generaal voor het bisdom Rome, voor alles wat Italië en Rome aangaat. Ruini staat als één man achter de lijn van de paus. ,,Als Wojtyla sterft, dan zal Ruini het Wojtylisme voortzetten'', schreef de essayist Giancarlo Zizola. ,,Ruini werpt zich in Italië op als een politiek leider'', zegt De Volder.
En dan zijn er nog de Polen, met als hoofdfiguur Stanislaw Dziwisz. Als privé-secretaris is hij letterlijk en figuurlijk uitgegroeid tot de ogen en oren van Johannes Paulus. Hij bepaalt wie de paus nog ziet en hij is ook een van de weinigen die hem nog goed verstaan. Martens: ,,Bovendien zit op elk Vaticaans departement minstens één Pool. Zij briefen meer dan waarschijnlijk Dziwisz over het reilen en zeilen daar. Wees dus maar zeker dat de Poolse connectie goed op de hoogte is.''
Tussen die leidinggevende figuren loopt niet altijd alles even vlot. Het is geweten dat Re en Sodano niet echt goede vrienden zijn. Dziwisz neemt het Sodano dan weer kwalijk dat hij enkele weken geleden een suggestie van aftreden niet direct van tafel veegde. Er gaan geruchten - die worden tegengesproken - dat Sodano nu toch snel vervangen zal worden. Voor deze mogelijke wissel aan de top zijn er twee verklaringen: in de eerste plaats de moeilijke verhouding tussen Dziwisz en Sodano. Maar omdat Sodano de leeftijdsgrens heeft bereikt, is hij ontslagnemend. Dat maakt hem maar tot een 'halve' staatssecretaris. De benoeming van een nieuwe jongere staatssecretaris zou meteen ook het signaal zijn dat er nog wel degelijk bestuurd wordt.
,,Toch is de eenheid nog groter dan de verdeeldheid'', zegt De Volder.
Hoe moet het nu verder?
Als Johannes Paulus nauwelijks nog beslissingen neemt en steeds zwakker wordt - zijn functioneren lijkt beperkt tot 'verschijnen aan het raam' - is het dan niet beter dat hij aftreedt? Eigenlijk vind je in het hele Vaticaan nauwelijks iemand die zich daar openlijk voor uitspreekt.
Wie zeker niet wil dat Johannes Paulus aftreedt, is zijn Poolse entourage. Met een nieuwe paus zullen zij zo goed als zeker moeten vertrekken. ,,Er wordt al gespeculeerd over het aantal uren dat Dziwisz nog mag blijven nadat Johannes Paulus is gestorven'', zegt Martens. ,,Johannes Paulus heeft er wel voor gezorgd Dziwisz goed terecht zal komen. Hij is ondertussen aartsbisschop.''
Ook de curiekardinalen zijn nauwelijks vragende partij. Met de dood van de paus zijn ze op slag ontslagnemend en verliezen ze hun macht. ,,Je moet er wel rekening mee houden dat het best kan dat een nieuwe paus de curiekardinalen bevestigt in hun functie'', zegt Martens.
Maar omdat kardinalen ook maar mensen zijn, is niets menselijks hun vreemd. Ook ambitie niet. En dus zitten zeker enkelen te wachten om een nieuw beleid te voeren. ,,Een steeds sterker wordende groep zijn de theocons '', zegt De Volder. ,,Zo genoemd in navolging van de neocons, de neoconservatieven uit de regering-Bush . Het is een groep van conservatieve kardinalen die vinden dat deze paus vooral op het vlak van de oecumene veel te ver is gegaan.'' Een paus die samen met andere religieuze leiders gaat bidden voor de vrede, dat vinden zij not done . Dat brengt de gelovigen alleen maar in verwarring, want wat onderscheidt het katholieke geloof dan nog van andere godsdiensten? Kardinaal Ratzinger is zeker een van de sterke figuren binnen deze groep. De Volder: ,,Deze theocons willen ook dat de kerk een veel forser standpunt inneemt tegenover de islam.'' De kans dat een nieuwe paus uit deze groep komt, lijkt reëel.
Martens wijst erop dat nog andere elementen belangrijk zijn bij de opvolging. ,,Aanvaardt men een minderheidskerk of wil men de rooms-katholieke kerk nieuw leven inblazen als grote wereldgodsdienst? En welke is de rol van de zogenaamde nieuwe bewegingen in de toekomst? Dat zijn twee belangrijke vragen die mee het debat bij de volgende pauskeuze bepalen.''
Maar zo ver is het voorlopig nog niet. Johannes Paulus zal immers niet aftreden. ,,Telkens opnieuw gaat men een stapje verder met deze paus. Vijf jaar geleden zei men: een paus die niet kan lopen, kan dat wel? Ondertussen zit hij al jaren in een rolstoel, en niemand die er problemen mee heeft. Nu evolueren we naar een paus die niet meer spreekt. En wat komt er dan: een paus die we niet meer zien?''
John Allen verwoordt het zo: ,,We evolueren snel naar een virtuele paus. Wat dat precies betekent, zal steeds duidelijker worden.'' Maar ook daar heeft de kerk al een antwoord op geformuleerd. Kardinaal Angelo Scola van Venetië zei deze week: ,,Natuurlijk is het jammer dat de paus minder aanwezig zal zijn, maar in zekere zin wordt zijn aanwezigheid daardoor nog sterker. Dat is het grote mysterie van het gezag in de kerk.''
En wat als de lijdensweg blijft aanslepen? Een paus die zijn verstand verliest, lijkt voor iedereen het kantelpunt. Joos: ,,Een paus die zijn verstandelijke vermogens verliest, staat gelijk met een dode paus.'' Paus Paulus VI had een document opgesteld met daarin richtlijnen over wat in zo'n geval moest gebeuren. Van Johannes Paulus vermoedt men dat hij ook zo'n document heeft laten maken. Maar officieel is er niets over bekend.
Bij Lannnoo verschijnen twee boeken over en van Johannes Paulus II. In ,,Johannes Paulus II, Heb Vertrouwen, 365 teksten voor elke dag van het jaar'' verzamelde Tom Zwaenepoel spraakmakende teksten van de paus. ,,Sta Op, laten we gaan. Herinneringen en gedachten'' is dan weer de Nederlandse vertaling van het eerste deel van de memoires van de paus. Ze gaan tot aan zijn pausverkiezing. Ondertussen is het derde deel al uit, maar daar is nog geen Nederlandse vertaling van.
26/03/2005 Dominique Minten
©Copyright De Standaard