Xavier
15-04-05, 10:36
Kerk en overheid / De les van Adam
door Marcel ten Hooven
2005-04-15
Piet Hein Donner leidt morgen het CDA-debat over de rol van religie in de politiek in. Volgens de minister van justitie heeft het christendom een multi-etnische samenleving veel wijze lessen te bieden. Als de kerken zich maar bij hun leest houden.
Op het eerste gehoor was de boodschap waarmee Piet Hein Donner een gezelschap Haagse predikanten bezocht tamelijk provocerend. De CDA-politicus begon zijn verhaal over de rol van levensbeschouwing in de samenleving met een vermaning aan de kerken. Hun oproep aan de regering om naastenliefde en barmhartigheid te betrachten is gevaarlijk, zei Donner, en kan de overheid op het verkeerde, zelfs totalitaire pad lokken.
Donner licht toe: ,,Niets is verlokkelijker voor een staat dan het koninkrijk der hemelen hier maar vast te vestigen, zei Hölderlin, maar dat streven heeft zo'n staat vaak tot een hel gemaakt. Zo is het. Het is verre van mij te zeggen dat de kerk de staat niet mag toespreken. Als zelfs iedere vakbond het mag, dan zeker de kerk. De kerk moet niet zwijgen, mits ze wél erkent dat de staat een andere ethiek heeft dan een levensbeschouwelijke. De staat heeft geen geloof.''
,,Het zou zelfs gevaarlijk zijn als de staat wél een geloof zou hebben. Dan zou hij zijn bezweken voor de derde verzoeking waaraan Jezus Christus in de woestijn blootstond, toen de duivel Hem in ruil voor een knieval alle koninkrijken van de wereld in al hun pracht praal aanbood. We roepen een totalitair systeem over ons af als we van de staat verwachten dat hij onze christenplicht vervult. Lenin, Savonarola, Cromwell: de geschiedenis kent talloze voorbeelden van totalitaire leiders die tot het goede wilden dwingen en met bloed aan de handen eindigden.''
Als de staat zijn macht in dienst stelt van waarden als naastenliefde, barmhartigheid of deugdzaamheid, kan hij zich volgens Donner bezondigen aan willekeur. Niet voor niets steunt het handelen van de overheid op andere dan dit soort levensbeschouwelijke beginselen.
De overheid is het enige gezag dat democratisch is gelegitimeerd om over anderen te beslissen of hun te bevelen, ook als iemand afzonderlijk het daarmee hartgrondig oneens is. Alleen dan kan de overheid geschillen beslechten en de regels handhaven, omwille van de vrede in de samenleving. Zij kan dat alleen doen als zij niemand willekeurig voortrekt en zich dus baseert op de grondregel van ieders gelijkheid voor de wet. In dat licht zijn naastenliefde en barmhartigheid volgens Donner de slechtst denkbare motieven voor wetgeving.
Want zij zetten de overheid onder druk die grondregel los te laten en de een anders te behandelen dan de ander, uit liefde voor deze naaste of uit erbarmen.
Donner: ,,De overheid doet iets anders dan naastenliefde bedrijven. Zij handelt uit een visie op de samenleving die inhoudt dat zij mensen niet mag laten verkommeren. Dat is een geldig motief voor de overheid om op te komen voor de armen en de zwakken. Dat streven berust niet op het idee dat de staat diakonale taken heeft. De diakonie handelt namens de kerk, met wat we gezamenlijk uit geloof opbrengen voor de armen.''
Vanuit deze achtergrond staat Donner afwijzend tegenover de actie van de schrijfster Marion Bloem voor een koninklijk pardon ten gunste van uitgeprocedeerde asielzoekers. Een overheid die in het asielbeleid genade voor recht laat gelden vervalt in wisselvallig, dus willekeurig beleid.
,,De kerk kan naar mijn mening niet tegen de overheid zeggen: 'Wij lezen in de bijbel dat we voor de vreemdelingen in onze steden moeten zorgen, dus overheid, wilt u maar in uw vreemdelingenbeleid die bijbelse waarde tot uitdrukking brengen.' Ook een christelijke partij kan zich dat niet laten gezeggen. Zij heeft haar eigen zienswijze op de waarde van mensen, op goed en kwaad, en op de rol van de gemeenschap en van de overheid. En de overheid heeft te maken met het onherroepelijke feit dat hoe meer vreemdelingen zij hier opvangt, hoe groter de stroom wordt. Eén ding is zeker. Op een gegeven moment gaat die stroom de capaciteiten van de overheid te buiten en zal de wal het schip keren. Dan krijgen we de veel naargeestiger situatie dat mensen hier eerst in een uitzichtloze situatie belanden, waarna de overheid hen er toch weer moet uitzetten.''
De rede die Donner voor het gezelschap Haagse predikanten afstak over de eigen rol van kerk en staat, is er een in een reeks beschouwingen van de christen-democratische minister over dit onderwerp. Hij spreekt morgen op een CDA-bijeenkomst over de 'C' van het CDA. De 25-jarige partij benut haar jubileum om zichzelf de nieren te proeven. Behalve over het belang van het christelijk geloof voor de politiek, zal de partij dit jaar discussiëren over haar politieke beginselen. Het Wetenschappelijk Instituut schrijft aan een rapport over de vraag of de veranderingen in de samenleving in de afgelopen kwart eeuw aanpassing van de uitgangspunten vergen.
Donner meent dat ondanks hun gescheiden rollen, de overheid de kerk nodig heeft, zelfs meer dan ooit. Zij kan haar gezag alleen behouden als de samenleving een fundament biedt van gedeeld geloof, waarden en tradities. Wetten en beleid moeten daarop rusten. Want als wetten dat fundament missen en ingaan tegen de diepste overtuigingen van mensen, resteert de overheid op den duur alleen dwang en desnoods geweld om hen tot gehoorzaamheid te bewegen.
De overheid heeft in Donners visie dus een groot belang bij het bestaan, de beleving en het onderhoud van waarden en normen in de samenleving: ,,Zonder die waarden en normen is ook de sterkste overheid een reus op lemen voeten.''
Hoewel Donner beklemtoont dat het christelijk geloof in deze tijd slechts één van de vele bronnen van levensbeschouwing vormt, heeft het volgens hem niettemin veel te bieden voor de vragen van deze tijd. ,,We zitten in een overgangstijd. Lange tijd was het beeld van het autonome individu dat aan zichzelf genoeg heeft, het dominerende mensbeeld. Dat loopt vast, net als de ermee verbonden opvatting over vrijheid. De vrijheid van het individu houdt de afwezigheid van dwang, verplichtingen, beperkingen in. Dat gaf oriëntatie toen ons leven nog door beperkingen, bijgeloof, regels, normen was gestempeld. Toen was die vrijheidsdrang een grote emancipatoire kracht. Maar nu zijn die beperkingen zozeer wegvallen, zowel fysiek als moreel, dat alles moet kunnen tenzij de wet het verboden heeft.''
,,Zo'n vrijheid biedt géén oriëntatie meer. Want waar maatschappelijke binding en verantwoordelijkheid wegvallen, ontbreekt het besef van collectieve zin, inhoud en doel. Het enige doel is dan: 'Meer, rijker, mooier'. Dan is de zin van het leven gelegen in geluk en plezier, en heeft het dus geen zin als geluk en plezier ontbreken. Dat leidt tot doelloos najagen van ervaringen. En tot een samenleving waarin ieder voor zichzelf opkomt, en waarin zwakke mensen eigenlijk minderwaardig zijn omdat ze niet aan dat heroïsche mensbeeld voldoen.''
,,We ontdekken dus dat we alleen niet kunnen leven. Het grootste deel van het maatschappelijk leven berust niet op wetgeving maar op samenwerking van mensen, op onderling vertrouwen en gewoonte. De wetgeving van de overheid is slechts het topje van de ijsberg. De waarden en normen die eronder schuilen, komen voort uit de gemeenschappen van mensen.''
,,En dan heeft het christelijk geloof veel te bieden, hoezeer we ook moeten uitkijken voor de hoogmoed van het eigen gelijk. Christenen hebben een belangrijke bijdrage te leveren, dankzij het mensbeeld van Genesis: 'Adam is als mens naar Gods beeld geschapen, maar God zag dat het niet goed was dat hij alleen was.' Hoewel we als autonome mensen zijn geschapen, hebben we elkaar nodig om iets te presteren. En het zal u niet verbazen dat ik persoonlijk de christen-democratie bij uitstek een politieke filosofie vind die mensen probeert samen te brengen, die het belang van gemeenschap voorop zet, die zegt dat individuele vrijheid een natuurlijke tegenhanger heeft in ieders verantwoordelijkheden jegens de medemens. We hebben de vrijheid niet om te doen wat we willen, we hebben de vrijheid om in gemeenschap met anderen wat tot stand te brengen.''
,,Ik schrijf ook wel in stukken aan de Tweede Kamer dat de overheid er niet primair is om mensen rechten te geven, maar om mensen tot hun recht te laten komen. We zijn hier neergezet met een bepaalde bestemming, zin. Mijn vrijheid is om mijn bestemming te realiseren.''
,,Daarom verwerp ik ten principale de analyse van Adam Smith dat wanneer iedereen zijn eigen belangen volgt, dat als vanzelf een meerwaarde oplevert. Dat gebeurt alleen als een grote overheid alle regels schept om die meerwaarde te waarborgen. Anders dreigt de chaos waarin de sterkste de ander het hoofd inslaat.''
Donner erkent dat de opkomst van een islamitische gemeenschap in Nederland het fundament van gedeelde waarden en tradities aan het wankelen heeft gebracht. ,,Dat is het grote probleem van deze tijd. De ontwikkeling die we de afgelopen eeuwen hier hebben doorgemaakt, is dat we God hebben weggehaald uit een aantal christelijke waarden. We zijn ze eerst humanistische waarden gaan noemen, en later hebben we ze verheven tot algemeen geldende, objectieve waarden. Ik heb het over de idee van gelijkheid van mensen, van verdraagzaamheid, van scheiding van staat en kerk. En nu komen andere levensbeschouwingen onze samenleving in die van heel andere waarden uitgaan. De islam is er een.''
,,Het blijkt niet zo te zijn dat onze waarden objectief, onbetwistbaar zijn. Dat zullen we ook moeten erkennen nu we met andere levensbeschouwingen worden geconfronteerd. Het heeft geen zin te zeggen dat wij de objectieve waarheid in pacht hebben en zij slechts een subjectieve waarheid. De idee dat er geen God bestaat is evenzeer een geloof als dat wat atheïsten het geloof plegen te noemen. Vandaar dat de confrontatie met mensen uit een andere geloofscultuur in deze tijd zo heftig is. Het moderne denken eist dat de ander zich eerst aanpast voordat een gesprek mogelijk is, omdat wat men zelf doet redelijk en waar is.''
,,Naar mijn idee kunnen de aanhangers van geen enkele levensvisie het bewijs van de eigen juistheid leveren. Nee, we hebben allebei een subjectieve waarheid en desondanks moeten we het probleem dat we met elkaar hebben oplossen. Daartoe zijn we veroordeeld sinds de toren van Babel ons uiteendreef.''
,,We hebben lange tijd gedacht dat probleem te kunnen oplossen door iedereen zijn eigen cultuur te laten. Dat werkte niet. Maar het werkt ook niet als we beslissen dat de meerderheid uitmaakt naar welke cultuur iedereen zich zal moeten voegen. Minderheden zullen dat als onderdrukkend ervaren. We moeten het gevoel hebben dat we worden beschermd in onze diversiteit, zij het wél onder het voorbehoud dat we allemaal de basale waarden onderschrijven die ons in staat stellen hier met elkaar samen te leven. Ik heb het over de erkenning van de gelijkwaardigheid van mensen en de afzwering van geweld als middel om het eigen gelijk te krijgen.''
,,Ik ben er heilig van overtuigd dat de christen-democratie op het probleem van de multi-etnische samenleving antwoorden heeft die de moeite waard zijn. Dat begint met de erkenning dat we pas tot een discussie komen over wat we gemeenschappelijk hebben, als we eerst beginnen met iedereen te respecteren in zijn eigen levensovertuiging en als de staat ook bescherming biedt aan die eigen kring. Dat vergt uiteraard dat we dezelfde taal spreken, anders begrijpen we elkaar nooit. Die vrijblijvendheid zijn we voorbij.''
,,Voor mij staat vast dat als we de toekomst alleen maar zien als een tijd waarin we bedreigingen moeten wegwerken, we een heel negatief beeld van onze ontwikkeling hebben. Dan zijn we alleen maar aan het vechten om meer ruimte, zonder dat we ons ooit afvragen waarvoor we die ruimte gebruiken. Dat debat moeten we in Europa voeren. Daarin hebben de kerken een kardinale rol, in de voeding van de notie waartoe we samenleven en waarom we samenleven.''
Bron: trouw.nl (http://www.trouw.nl/religieenfilosofie/artikelen/1113467660247.html)
door Marcel ten Hooven
2005-04-15
Piet Hein Donner leidt morgen het CDA-debat over de rol van religie in de politiek in. Volgens de minister van justitie heeft het christendom een multi-etnische samenleving veel wijze lessen te bieden. Als de kerken zich maar bij hun leest houden.
Op het eerste gehoor was de boodschap waarmee Piet Hein Donner een gezelschap Haagse predikanten bezocht tamelijk provocerend. De CDA-politicus begon zijn verhaal over de rol van levensbeschouwing in de samenleving met een vermaning aan de kerken. Hun oproep aan de regering om naastenliefde en barmhartigheid te betrachten is gevaarlijk, zei Donner, en kan de overheid op het verkeerde, zelfs totalitaire pad lokken.
Donner licht toe: ,,Niets is verlokkelijker voor een staat dan het koninkrijk der hemelen hier maar vast te vestigen, zei Hölderlin, maar dat streven heeft zo'n staat vaak tot een hel gemaakt. Zo is het. Het is verre van mij te zeggen dat de kerk de staat niet mag toespreken. Als zelfs iedere vakbond het mag, dan zeker de kerk. De kerk moet niet zwijgen, mits ze wél erkent dat de staat een andere ethiek heeft dan een levensbeschouwelijke. De staat heeft geen geloof.''
,,Het zou zelfs gevaarlijk zijn als de staat wél een geloof zou hebben. Dan zou hij zijn bezweken voor de derde verzoeking waaraan Jezus Christus in de woestijn blootstond, toen de duivel Hem in ruil voor een knieval alle koninkrijken van de wereld in al hun pracht praal aanbood. We roepen een totalitair systeem over ons af als we van de staat verwachten dat hij onze christenplicht vervult. Lenin, Savonarola, Cromwell: de geschiedenis kent talloze voorbeelden van totalitaire leiders die tot het goede wilden dwingen en met bloed aan de handen eindigden.''
Als de staat zijn macht in dienst stelt van waarden als naastenliefde, barmhartigheid of deugdzaamheid, kan hij zich volgens Donner bezondigen aan willekeur. Niet voor niets steunt het handelen van de overheid op andere dan dit soort levensbeschouwelijke beginselen.
De overheid is het enige gezag dat democratisch is gelegitimeerd om over anderen te beslissen of hun te bevelen, ook als iemand afzonderlijk het daarmee hartgrondig oneens is. Alleen dan kan de overheid geschillen beslechten en de regels handhaven, omwille van de vrede in de samenleving. Zij kan dat alleen doen als zij niemand willekeurig voortrekt en zich dus baseert op de grondregel van ieders gelijkheid voor de wet. In dat licht zijn naastenliefde en barmhartigheid volgens Donner de slechtst denkbare motieven voor wetgeving.
Want zij zetten de overheid onder druk die grondregel los te laten en de een anders te behandelen dan de ander, uit liefde voor deze naaste of uit erbarmen.
Donner: ,,De overheid doet iets anders dan naastenliefde bedrijven. Zij handelt uit een visie op de samenleving die inhoudt dat zij mensen niet mag laten verkommeren. Dat is een geldig motief voor de overheid om op te komen voor de armen en de zwakken. Dat streven berust niet op het idee dat de staat diakonale taken heeft. De diakonie handelt namens de kerk, met wat we gezamenlijk uit geloof opbrengen voor de armen.''
Vanuit deze achtergrond staat Donner afwijzend tegenover de actie van de schrijfster Marion Bloem voor een koninklijk pardon ten gunste van uitgeprocedeerde asielzoekers. Een overheid die in het asielbeleid genade voor recht laat gelden vervalt in wisselvallig, dus willekeurig beleid.
,,De kerk kan naar mijn mening niet tegen de overheid zeggen: 'Wij lezen in de bijbel dat we voor de vreemdelingen in onze steden moeten zorgen, dus overheid, wilt u maar in uw vreemdelingenbeleid die bijbelse waarde tot uitdrukking brengen.' Ook een christelijke partij kan zich dat niet laten gezeggen. Zij heeft haar eigen zienswijze op de waarde van mensen, op goed en kwaad, en op de rol van de gemeenschap en van de overheid. En de overheid heeft te maken met het onherroepelijke feit dat hoe meer vreemdelingen zij hier opvangt, hoe groter de stroom wordt. Eén ding is zeker. Op een gegeven moment gaat die stroom de capaciteiten van de overheid te buiten en zal de wal het schip keren. Dan krijgen we de veel naargeestiger situatie dat mensen hier eerst in een uitzichtloze situatie belanden, waarna de overheid hen er toch weer moet uitzetten.''
De rede die Donner voor het gezelschap Haagse predikanten afstak over de eigen rol van kerk en staat, is er een in een reeks beschouwingen van de christen-democratische minister over dit onderwerp. Hij spreekt morgen op een CDA-bijeenkomst over de 'C' van het CDA. De 25-jarige partij benut haar jubileum om zichzelf de nieren te proeven. Behalve over het belang van het christelijk geloof voor de politiek, zal de partij dit jaar discussiëren over haar politieke beginselen. Het Wetenschappelijk Instituut schrijft aan een rapport over de vraag of de veranderingen in de samenleving in de afgelopen kwart eeuw aanpassing van de uitgangspunten vergen.
Donner meent dat ondanks hun gescheiden rollen, de overheid de kerk nodig heeft, zelfs meer dan ooit. Zij kan haar gezag alleen behouden als de samenleving een fundament biedt van gedeeld geloof, waarden en tradities. Wetten en beleid moeten daarop rusten. Want als wetten dat fundament missen en ingaan tegen de diepste overtuigingen van mensen, resteert de overheid op den duur alleen dwang en desnoods geweld om hen tot gehoorzaamheid te bewegen.
De overheid heeft in Donners visie dus een groot belang bij het bestaan, de beleving en het onderhoud van waarden en normen in de samenleving: ,,Zonder die waarden en normen is ook de sterkste overheid een reus op lemen voeten.''
Hoewel Donner beklemtoont dat het christelijk geloof in deze tijd slechts één van de vele bronnen van levensbeschouwing vormt, heeft het volgens hem niettemin veel te bieden voor de vragen van deze tijd. ,,We zitten in een overgangstijd. Lange tijd was het beeld van het autonome individu dat aan zichzelf genoeg heeft, het dominerende mensbeeld. Dat loopt vast, net als de ermee verbonden opvatting over vrijheid. De vrijheid van het individu houdt de afwezigheid van dwang, verplichtingen, beperkingen in. Dat gaf oriëntatie toen ons leven nog door beperkingen, bijgeloof, regels, normen was gestempeld. Toen was die vrijheidsdrang een grote emancipatoire kracht. Maar nu zijn die beperkingen zozeer wegvallen, zowel fysiek als moreel, dat alles moet kunnen tenzij de wet het verboden heeft.''
,,Zo'n vrijheid biedt géén oriëntatie meer. Want waar maatschappelijke binding en verantwoordelijkheid wegvallen, ontbreekt het besef van collectieve zin, inhoud en doel. Het enige doel is dan: 'Meer, rijker, mooier'. Dan is de zin van het leven gelegen in geluk en plezier, en heeft het dus geen zin als geluk en plezier ontbreken. Dat leidt tot doelloos najagen van ervaringen. En tot een samenleving waarin ieder voor zichzelf opkomt, en waarin zwakke mensen eigenlijk minderwaardig zijn omdat ze niet aan dat heroïsche mensbeeld voldoen.''
,,We ontdekken dus dat we alleen niet kunnen leven. Het grootste deel van het maatschappelijk leven berust niet op wetgeving maar op samenwerking van mensen, op onderling vertrouwen en gewoonte. De wetgeving van de overheid is slechts het topje van de ijsberg. De waarden en normen die eronder schuilen, komen voort uit de gemeenschappen van mensen.''
,,En dan heeft het christelijk geloof veel te bieden, hoezeer we ook moeten uitkijken voor de hoogmoed van het eigen gelijk. Christenen hebben een belangrijke bijdrage te leveren, dankzij het mensbeeld van Genesis: 'Adam is als mens naar Gods beeld geschapen, maar God zag dat het niet goed was dat hij alleen was.' Hoewel we als autonome mensen zijn geschapen, hebben we elkaar nodig om iets te presteren. En het zal u niet verbazen dat ik persoonlijk de christen-democratie bij uitstek een politieke filosofie vind die mensen probeert samen te brengen, die het belang van gemeenschap voorop zet, die zegt dat individuele vrijheid een natuurlijke tegenhanger heeft in ieders verantwoordelijkheden jegens de medemens. We hebben de vrijheid niet om te doen wat we willen, we hebben de vrijheid om in gemeenschap met anderen wat tot stand te brengen.''
,,Ik schrijf ook wel in stukken aan de Tweede Kamer dat de overheid er niet primair is om mensen rechten te geven, maar om mensen tot hun recht te laten komen. We zijn hier neergezet met een bepaalde bestemming, zin. Mijn vrijheid is om mijn bestemming te realiseren.''
,,Daarom verwerp ik ten principale de analyse van Adam Smith dat wanneer iedereen zijn eigen belangen volgt, dat als vanzelf een meerwaarde oplevert. Dat gebeurt alleen als een grote overheid alle regels schept om die meerwaarde te waarborgen. Anders dreigt de chaos waarin de sterkste de ander het hoofd inslaat.''
Donner erkent dat de opkomst van een islamitische gemeenschap in Nederland het fundament van gedeelde waarden en tradities aan het wankelen heeft gebracht. ,,Dat is het grote probleem van deze tijd. De ontwikkeling die we de afgelopen eeuwen hier hebben doorgemaakt, is dat we God hebben weggehaald uit een aantal christelijke waarden. We zijn ze eerst humanistische waarden gaan noemen, en later hebben we ze verheven tot algemeen geldende, objectieve waarden. Ik heb het over de idee van gelijkheid van mensen, van verdraagzaamheid, van scheiding van staat en kerk. En nu komen andere levensbeschouwingen onze samenleving in die van heel andere waarden uitgaan. De islam is er een.''
,,Het blijkt niet zo te zijn dat onze waarden objectief, onbetwistbaar zijn. Dat zullen we ook moeten erkennen nu we met andere levensbeschouwingen worden geconfronteerd. Het heeft geen zin te zeggen dat wij de objectieve waarheid in pacht hebben en zij slechts een subjectieve waarheid. De idee dat er geen God bestaat is evenzeer een geloof als dat wat atheïsten het geloof plegen te noemen. Vandaar dat de confrontatie met mensen uit een andere geloofscultuur in deze tijd zo heftig is. Het moderne denken eist dat de ander zich eerst aanpast voordat een gesprek mogelijk is, omdat wat men zelf doet redelijk en waar is.''
,,Naar mijn idee kunnen de aanhangers van geen enkele levensvisie het bewijs van de eigen juistheid leveren. Nee, we hebben allebei een subjectieve waarheid en desondanks moeten we het probleem dat we met elkaar hebben oplossen. Daartoe zijn we veroordeeld sinds de toren van Babel ons uiteendreef.''
,,We hebben lange tijd gedacht dat probleem te kunnen oplossen door iedereen zijn eigen cultuur te laten. Dat werkte niet. Maar het werkt ook niet als we beslissen dat de meerderheid uitmaakt naar welke cultuur iedereen zich zal moeten voegen. Minderheden zullen dat als onderdrukkend ervaren. We moeten het gevoel hebben dat we worden beschermd in onze diversiteit, zij het wél onder het voorbehoud dat we allemaal de basale waarden onderschrijven die ons in staat stellen hier met elkaar samen te leven. Ik heb het over de erkenning van de gelijkwaardigheid van mensen en de afzwering van geweld als middel om het eigen gelijk te krijgen.''
,,Ik ben er heilig van overtuigd dat de christen-democratie op het probleem van de multi-etnische samenleving antwoorden heeft die de moeite waard zijn. Dat begint met de erkenning dat we pas tot een discussie komen over wat we gemeenschappelijk hebben, als we eerst beginnen met iedereen te respecteren in zijn eigen levensovertuiging en als de staat ook bescherming biedt aan die eigen kring. Dat vergt uiteraard dat we dezelfde taal spreken, anders begrijpen we elkaar nooit. Die vrijblijvendheid zijn we voorbij.''
,,Voor mij staat vast dat als we de toekomst alleen maar zien als een tijd waarin we bedreigingen moeten wegwerken, we een heel negatief beeld van onze ontwikkeling hebben. Dan zijn we alleen maar aan het vechten om meer ruimte, zonder dat we ons ooit afvragen waarvoor we die ruimte gebruiken. Dat debat moeten we in Europa voeren. Daarin hebben de kerken een kardinale rol, in de voeding van de notie waartoe we samenleven en waarom we samenleven.''
Bron: trouw.nl (http://www.trouw.nl/religieenfilosofie/artikelen/1113467660247.html)