Marsipulami
06-05-05, 10:46
Verandert God van mening?
Slaagt Benedictus XVI erin de uitspraken van Joseph Ratzinger te doen vergeten?
© BELGA/AFP
Hij verdient een kans. Zo spraken vele weldenkende katholieken zichzelf moed in toen ze vernamen wie de nieuwe paus was. Een wat vreemde uitspraak over iemand die net 78 is geworden, vindt Rik Torfs. En toch: ,,Als een paus van mening verandert, doet hij dat met stijl.''
ALS je 78 bent, heb je misschien een toekomst, maar zeker een verleden. Een verleden is trouwens iets moois. Wie diep in de zeventig nog steeds een onbeschreven blad is, heeft ondraaglijk licht geleefd. Dat kan Joseph Ratzinger niet worden aangewreven.
Voor mij ligt het allereerste nummer van Concilium , internationaal tijdschrift voor theologie. Januari 1965. Je voelt het meteen, dit tijdschrift zal blijven. Karl Rahner en Edward Schillebeeckx tonen bevlogen de weg: in de richting van het tweede Vaticaans concilie. En vrij.
Te midden van al die geestdrift prijkt een artikel van Joseph Ratzinger: De pastorale implicaties van de leer der collegialiteit van de bisschoppen. Daarin heeft de toekomstige paus het over de paus, veertig jaar voor het moment van supreme vervulling: ,,Het primaat van de paus kan zeker niet vanuit het model van de absolute monarchie begrepen worden (). Veeleer betekent het dat er binnen het netwerk van met elkaar communicerende kerken () een verbindend knooppunt bestaat, de sedes romana.'' 1965, openheid alom.
En dan speelt de tijd. Ratzinger ruilt de bruisende universiteiten van Münster en Tübingen in voor het wat benepen Regensburg, wordt aartsbisschop van München en meert tenslotte, in 1981, aan bij de congregatie voor de geloofsleer, meteen als prefect. Daar tekent hij, onder Johannes Paulus II, met strakke hand een beleid uit, waarvan velen hopen dat hij het als Benedictus XVI zal terugdraaien. Maar hoe relativeer je een waarheid die je in de loop der jaren zelf vakkundig hebt aangescherpt? De zwenking in het eigen denken, daar gaat het om, zoals ook kunstenaars plots een andere richting inslaan, breken met hun verleden. Piet Mondriaan deed het, en Vincent Van Gogh, maar zij waren jonger en zij schilderden.
Zware erfenis
Benedictus XVI toont belangstelling voor de ontwikkeling van de interreligieuze dialoog, voor de oecumene en voor het lot van pastoraal werkers. Zwaar weegt echter de erfenis van Joseph Ratzinger, de ideoloog van het vorige pontificaat.
Interreligieuze dialoog en oecumene gaan gebukt onder de verklaring Dominus Iesus, die de congregatie voor de geloofsleer op 6 augustus 2000 uitvaardigde. Het waarheidsmonopolie van de katholieke kerk, ten koste van andere christelijke kerken, vindt hier bevestiging. Tegenover andere godsdiensten stelt de verklaring zich spijkerhard op: zij bevinden zich ,,objectief gesproken'' in een zwaar deficiënte toestand. Lastig. Want hoe kan de oecumenische dialoog openbloeien, wanneer één participant meteen de waarheid monopoliseert? En wat te denken van interreligieuze discussies met partners die zich in een ernstig deficiëntie situatie bevinden? Een dialoog met lieden die zich zwaar vergissen, valt per definitie stil waar de inhoudelijke argumentatie een aanvang neemt. Het gesprek met wie zich vergist, berust nooit op gelijkwaardigheid, nochtans een vereiste voor elke waarachtige dialoog.
Met het statuut van de pastoraal werkers is het niet veel beter gesteld. In 1997 vaardigen acht Romeinse congregaties, waaronder de congregatie voor de geloofsleer, een instructie uit ,,over vragen betreffende de medewerking van lekengelovigen aan het dienstwerk van de priesters''. De titel alleen al verwijst naar een hiërarchische kerk. Leken worden zowat overal teruggefloten, zij mogen geen eindverantwoordelijke zijn in de parochie, noch de homilie houden tijdens de eucharistie, noch al te veel sacramenten uitdelen. De instructie fluit alle hiermee tegenstrijdige gewoonten onverwijld terug.
Ook vrouwen kenden onder het afgelopen pontificaat donkere tijden. De apostolische brief Mulieris dignitatem (1988) prijst de vrouw zowat de hemel in, maar priesterschap, o nee, dat nooit. De door Ratzinger fel gesteunde apostolische brief Ordinatio sacerdotalis (1994) neemt elke twijfel weg. Dat vrouwen geen priester mogen worden, behoort tot de goddelijke ordening van de kerk, de divina constitutio . Een sterk argument? Helemaal niet. Juist omdat de druk om vrouwen tot priester te wijden aanzwol - de Church of England was net overstag gegaan - toverden de vorige paus en zijn medewerkers de grote middelen te voorschijn: de goddelijke ordening van de kerk. Een beetje zoals een amechtig politiek regime tanks de straat op stuurt, niet uit sterkte maar uit zwakheid. De nederlaag, nog onbestemd: reeds hangt ze in de lucht.
Nogmaals, Benedictus XVI verdient een kans. Maar hoe moet dat dan precies? Hoe kan de nieuwe paus optornen tegen het waarheidsbegrip dat kardinaal Ratzinger vakkundig aanscherpte? Hoe morrelt hij aan de goddelijke ordening van de kerk die vrouwen van priesterwijding uitsluit? Kortom, de grootste vijand van paus Benedictus XVI is Joseph Ratzinger. Hij maakte de waarheid zo helder, dat generositeit voortaan alleen maar een vergissing kan zijn.
Katholieke elegantie
En toch is er ruimte voor hoop, tegen beter weten in. De schoonheid van het katholicisme ligt vaak in de elegantie waarmee het op cruciale momenten afstand weet te nemen van wat absoluut lijkt. Zelfs normen van ,,goddelijk recht'' redden het niet altijd. De Oostenrijkse kerkjurist Helmuth Pree beschrijft de wijzigingen die het goddelijk recht in de loop der eeuwen onderging. Op talloze terreinen, van de huwelijksdoeleinden tot de godsdienstvrijheid, kwam de kerkelijke overheid terug op schijnbaar eeuwige regels. De God van het katholicisme verstaat de kunst om van mening te veranderen.
Natuurlijk wordt deze provocerende uitdrukking zorgvuldig vermeden. Maar inmiddels bezit de katholieke kerk een verrassende overlevingsdrang. En niets bevrijdt meer dan de relativiteit van grote principes, zonder dat die principes overboord worden gegooid. Als een paus van mening verandert, doet hij dat met stijl, waarbij hij zowel eerbied voor de waarheid als begrip voor de werkelijkheid toont. Hij laat zijn stem wat afdalen en drukt zich behoedzaam uit als volgt: geheel in de lijn van mijn voorganger verkondig ik het tegendeel. Het verleden wordt niet ontkend, de toekomst niet belemmerd.
Slaagt Benedictus XVI erin de uitspraken van Joseph Ratzinger te doen vergeten?
Wie te moe is of te diep gekwetst, vreest van niet. En toegegeven, de kans op een ommekeer is klein, het mensbeeld van de nieuwe kerkvorst oogt somber. Toch is, in het licht van de katholieke traditie, verandering niet uitgesloten. De paus kan zich voornemen om, geheel in de lijn van Joseph Ratzinger, een compleet andere koers te varen.
Noem deze houding niet inconsequent, zij is gewoon menslievend. Noem haar niet onverhoopt, terwijl ze slechts onverwacht is. De ware katholiek houdt van principes, maar is niet principieel. Zijn handen zijn leeg, zijn geest is ongebonden.
Rik Torfs
(De auteur doceert kerkelijk recht aan de KU Leuven.)
06/05/2005 Rik Torfs
©Copyright De Standaard
Slaagt Benedictus XVI erin de uitspraken van Joseph Ratzinger te doen vergeten?
© BELGA/AFP
Hij verdient een kans. Zo spraken vele weldenkende katholieken zichzelf moed in toen ze vernamen wie de nieuwe paus was. Een wat vreemde uitspraak over iemand die net 78 is geworden, vindt Rik Torfs. En toch: ,,Als een paus van mening verandert, doet hij dat met stijl.''
ALS je 78 bent, heb je misschien een toekomst, maar zeker een verleden. Een verleden is trouwens iets moois. Wie diep in de zeventig nog steeds een onbeschreven blad is, heeft ondraaglijk licht geleefd. Dat kan Joseph Ratzinger niet worden aangewreven.
Voor mij ligt het allereerste nummer van Concilium , internationaal tijdschrift voor theologie. Januari 1965. Je voelt het meteen, dit tijdschrift zal blijven. Karl Rahner en Edward Schillebeeckx tonen bevlogen de weg: in de richting van het tweede Vaticaans concilie. En vrij.
Te midden van al die geestdrift prijkt een artikel van Joseph Ratzinger: De pastorale implicaties van de leer der collegialiteit van de bisschoppen. Daarin heeft de toekomstige paus het over de paus, veertig jaar voor het moment van supreme vervulling: ,,Het primaat van de paus kan zeker niet vanuit het model van de absolute monarchie begrepen worden (). Veeleer betekent het dat er binnen het netwerk van met elkaar communicerende kerken () een verbindend knooppunt bestaat, de sedes romana.'' 1965, openheid alom.
En dan speelt de tijd. Ratzinger ruilt de bruisende universiteiten van Münster en Tübingen in voor het wat benepen Regensburg, wordt aartsbisschop van München en meert tenslotte, in 1981, aan bij de congregatie voor de geloofsleer, meteen als prefect. Daar tekent hij, onder Johannes Paulus II, met strakke hand een beleid uit, waarvan velen hopen dat hij het als Benedictus XVI zal terugdraaien. Maar hoe relativeer je een waarheid die je in de loop der jaren zelf vakkundig hebt aangescherpt? De zwenking in het eigen denken, daar gaat het om, zoals ook kunstenaars plots een andere richting inslaan, breken met hun verleden. Piet Mondriaan deed het, en Vincent Van Gogh, maar zij waren jonger en zij schilderden.
Zware erfenis
Benedictus XVI toont belangstelling voor de ontwikkeling van de interreligieuze dialoog, voor de oecumene en voor het lot van pastoraal werkers. Zwaar weegt echter de erfenis van Joseph Ratzinger, de ideoloog van het vorige pontificaat.
Interreligieuze dialoog en oecumene gaan gebukt onder de verklaring Dominus Iesus, die de congregatie voor de geloofsleer op 6 augustus 2000 uitvaardigde. Het waarheidsmonopolie van de katholieke kerk, ten koste van andere christelijke kerken, vindt hier bevestiging. Tegenover andere godsdiensten stelt de verklaring zich spijkerhard op: zij bevinden zich ,,objectief gesproken'' in een zwaar deficiënte toestand. Lastig. Want hoe kan de oecumenische dialoog openbloeien, wanneer één participant meteen de waarheid monopoliseert? En wat te denken van interreligieuze discussies met partners die zich in een ernstig deficiëntie situatie bevinden? Een dialoog met lieden die zich zwaar vergissen, valt per definitie stil waar de inhoudelijke argumentatie een aanvang neemt. Het gesprek met wie zich vergist, berust nooit op gelijkwaardigheid, nochtans een vereiste voor elke waarachtige dialoog.
Met het statuut van de pastoraal werkers is het niet veel beter gesteld. In 1997 vaardigen acht Romeinse congregaties, waaronder de congregatie voor de geloofsleer, een instructie uit ,,over vragen betreffende de medewerking van lekengelovigen aan het dienstwerk van de priesters''. De titel alleen al verwijst naar een hiërarchische kerk. Leken worden zowat overal teruggefloten, zij mogen geen eindverantwoordelijke zijn in de parochie, noch de homilie houden tijdens de eucharistie, noch al te veel sacramenten uitdelen. De instructie fluit alle hiermee tegenstrijdige gewoonten onverwijld terug.
Ook vrouwen kenden onder het afgelopen pontificaat donkere tijden. De apostolische brief Mulieris dignitatem (1988) prijst de vrouw zowat de hemel in, maar priesterschap, o nee, dat nooit. De door Ratzinger fel gesteunde apostolische brief Ordinatio sacerdotalis (1994) neemt elke twijfel weg. Dat vrouwen geen priester mogen worden, behoort tot de goddelijke ordening van de kerk, de divina constitutio . Een sterk argument? Helemaal niet. Juist omdat de druk om vrouwen tot priester te wijden aanzwol - de Church of England was net overstag gegaan - toverden de vorige paus en zijn medewerkers de grote middelen te voorschijn: de goddelijke ordening van de kerk. Een beetje zoals een amechtig politiek regime tanks de straat op stuurt, niet uit sterkte maar uit zwakheid. De nederlaag, nog onbestemd: reeds hangt ze in de lucht.
Nogmaals, Benedictus XVI verdient een kans. Maar hoe moet dat dan precies? Hoe kan de nieuwe paus optornen tegen het waarheidsbegrip dat kardinaal Ratzinger vakkundig aanscherpte? Hoe morrelt hij aan de goddelijke ordening van de kerk die vrouwen van priesterwijding uitsluit? Kortom, de grootste vijand van paus Benedictus XVI is Joseph Ratzinger. Hij maakte de waarheid zo helder, dat generositeit voortaan alleen maar een vergissing kan zijn.
Katholieke elegantie
En toch is er ruimte voor hoop, tegen beter weten in. De schoonheid van het katholicisme ligt vaak in de elegantie waarmee het op cruciale momenten afstand weet te nemen van wat absoluut lijkt. Zelfs normen van ,,goddelijk recht'' redden het niet altijd. De Oostenrijkse kerkjurist Helmuth Pree beschrijft de wijzigingen die het goddelijk recht in de loop der eeuwen onderging. Op talloze terreinen, van de huwelijksdoeleinden tot de godsdienstvrijheid, kwam de kerkelijke overheid terug op schijnbaar eeuwige regels. De God van het katholicisme verstaat de kunst om van mening te veranderen.
Natuurlijk wordt deze provocerende uitdrukking zorgvuldig vermeden. Maar inmiddels bezit de katholieke kerk een verrassende overlevingsdrang. En niets bevrijdt meer dan de relativiteit van grote principes, zonder dat die principes overboord worden gegooid. Als een paus van mening verandert, doet hij dat met stijl, waarbij hij zowel eerbied voor de waarheid als begrip voor de werkelijkheid toont. Hij laat zijn stem wat afdalen en drukt zich behoedzaam uit als volgt: geheel in de lijn van mijn voorganger verkondig ik het tegendeel. Het verleden wordt niet ontkend, de toekomst niet belemmerd.
Slaagt Benedictus XVI erin de uitspraken van Joseph Ratzinger te doen vergeten?
Wie te moe is of te diep gekwetst, vreest van niet. En toegegeven, de kans op een ommekeer is klein, het mensbeeld van de nieuwe kerkvorst oogt somber. Toch is, in het licht van de katholieke traditie, verandering niet uitgesloten. De paus kan zich voornemen om, geheel in de lijn van Joseph Ratzinger, een compleet andere koers te varen.
Noem deze houding niet inconsequent, zij is gewoon menslievend. Noem haar niet onverhoopt, terwijl ze slechts onverwacht is. De ware katholiek houdt van principes, maar is niet principieel. Zijn handen zijn leeg, zijn geest is ongebonden.
Rik Torfs
(De auteur doceert kerkelijk recht aan de KU Leuven.)
06/05/2005 Rik Torfs
©Copyright De Standaard