Marsipulami
10-06-05, 23:11
De verlichting is haar kacheltje kwijt
Iedereen heeft de mond vol van de Verlichting als drager van de westerse cultuur, maar waar kwam dit idee van de autonome, vrije mens vandaan ? Van het christendom. Filosoof Ad Verbrugge pleit voor een terugkeer van een “spirituele kern” van de samenleving. Want zonder het kacheltje van de religie redt de Verlichting het niet.
Ad Verbrugge (1967) doceert sociale filosofie en cultuurfilosofie aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Zijn dissertatie,
De verwaarlozing van het zijnde. Een ethologische kritiek op de filosofie van Heideggers Sein und Zeit, verscheen in 2001. Vorig jaar trok zijn essaybundel Tijd van onbehagen. Filosofische essays over een cultuur op drift (SUN). veel aandacht. Daarin kritiseert hij de grondslag van de huidige liberale, westerse samenleving: de Verlichting. Hij wijst op het stijgend aantal geweldsdelicten, de toenemende onverschilligheid, de groeiende onverantwoordelijkheid en de subjectivering van het denken. De oorzaak is volgens Ad Verbrugge de 'verabsolutering van de individuele vrijheid' die tendeert naar calculerend consumentisme en een asociale samenleving.
F ilosoof Ad Verbrugge van de Vrije Universiteit heeft met Tijd van onbehagen een boek geschreven waarbij veel lezers even hun wenkbrauwen zullen fronsen. Hij trekt namelijk een parallel tussen onze tijd en het oude Romeinse rijk. In het kort komt zijn diagnose van Nederland, of breder gezegd van het hedendaagse Europa, op twee kwalen neer. Ten eerste: levensmoeheid, gemaskeerd door een uitbundige consumptiedrang. Verder: vergrijzing, symbool van vervreemding van het leven. En omdat we weten hoe het met de Romeinse beschaving afliep, moeten we niet vreemd opkijken als ook de westerse beschaving op haar laatste benen loopt.
Toch wil Verbrugge geen cultuurpessimist genoemd worden. Dat vindt hij niet alleen negatief klinken, maar ook te gemakkelijk. Van de problemen die hij signaleert, wil hij zich niet afmaken. Evenmin is hij een man die eenvoudigweg vindt dat vroeger alles beter was. Zeker niet voor wie op bijvoorbeeld de afgelopen eeuw let. "Maar", zegt hij, "in een bepaald opzicht is het we! slechter geworden. De culturele samenhang van de bevolking in ons land is minder geworden. En dat heeft gevolgen voor de morele dimensie van de samenleving."
Het afbrokkelen van de culturele samenhang noemt hij "het drama van het cultuurverlies". Daarmee bedoelt hij dat onze beschaving niet meer voldoende zorgt voor "de zedelijke omwikkeling van haar burgers, zodat ze zich lid weten van een gemeenschap en hun leven mede daarop afstemmen." De integratie van bijvoorbeeld allochtone bevolkingsgroepen stagneert daardoor.
Sterker, het is de hoofdoorzaak waardoor "gepeupel" - overigens jong en oud, arm en rijk, allochtoon en autochtoon - is ontstaan. Het woord gepeupel komt bij Hegel vandaan, een van Verbrugges favoriete filosofen. Het duidt op mensen voor wie woorden als gemeenschapszin en verantwoordelijkheidsgevoel geen betekenis meer hebben. Het idee dat misdaad moet worden bestraft? Ze snappen er niets van.
"Spirituele kern weg"
Verbrugge wijst een duidelijke oorzaak aan van wat hij de "culturele desintegratie" noemt. Hij zegt: "Ik maak me zorgen over het verdwijnen van de spirituele kern uit de samenleving. Dat is het unieke van de actualiteit. Dat haalt het niet bij eerdere problemen waar Europa het mee te stellen heeft gehad. Denk aan de conflicten in de Middeleeuwen, de godsdienstoorlogen daarna en bijvoorbeeld de vorming van de natiestaten in de negentiende eeuw."
Deze "spirituele kern" is volgens hem verdwenen, omdat met de ontwikkeling van de Verlichting sinds de achttiende eeuw het kind met het badwater is weggegooid. De Verlichting, het rationalisme; dat is de heersende denkrichting van het moment. Iedereen heeft de mond vol van de "waarden van de Verlichting",.waarmee meestal wordt bedoeld dat voor een religieuze component in het openbare leven geen rol meer is weggelegd. Religie, dat is iets voor primitieve samenlevingen.
"Een misverstand", zegt Verbrugge, die spottend spreekt over de "evangelisten van de Verlichting". Volgens hem kon de Verlichting juist door de religieuze inbedding daarvan in de maatschappij ontstaan. De Verlichting werd in haar beginperiode al als cultureel en intellectueel probleem gezien. Want waar is het idee van de vrije, autonome mens eigenlijk op gebaseerd? Het is een vooronderstelling geweest, waarop een heel bouwwerk is gezet. Tot zijn genoegen spreekt zijn collega-filosoof Herman Philipse inderdaad over de Verlichting als "een experiment". Verbrugge: "Het besef breekt langzaam door dat we met onze rationele systemen op een grens stuiten." Het is Verbrugges verdienste dat hij de religieuze wortels van de Verlichting onder het stof vandaan haalt. Die werden om te beginnen al gezaaid in de late Middeleeuwen, toen de kerk een universele pretentie ontwikkelde. De eigen tijd werd voortaan gezien als hoogste stadium van een historische ontwikkeling; Gods totaliteit had zich verwerkelijkt in de geschiedenis. Deze nieuwe "geschiedervaring" zou het begin worden van de "universele waarheid", en uiteindelijk eeuwen later leiden tot documenten als de Universele verklaring van de rechten van de mens en instituties als de Verenigde Naties.
Verder stamt de Verlichting uit de steden. Stadslucht maakt vrij. En daarmee is de band met het Nederlandse protestantisme aangegeven, ook omdat een belangrijk denker als Descartes lange tijd in de Nederlandse republiek heeft gewoond. In deze republiek, die in korte tijd uitgroeide tot wereldmacht, ontwikkelde zich een protestants volksgeloof dat "met zijn beroep op het eigen geweten, de eigen verantwoordelijkheid en de plicht tot arbeid goed aansloot bij het nijvere Europese stadsleven." Toen de Franse revolutie opriep tot "broederschap", bestond die al in een groot deel van protestants Noordwest-Europa.
Protestants gedachtegoed
Verbrugge is het met Hegel eens, dat de Verlichting niet aan een schrijftafel uit de lucht is komen vallen, maar alleen kon ontstaan omdat de omstandigheden gunstig waren. De nieuwe filosofie paste in de religieuze levenservaring van het moment. De overtuiging dat ieder mens zonder tussenkomst van de roomskatholieke kerk, een individuele verhouding met God moet onderhouden, had een uitstraling op het gehele leven. Een antihiërarchische levenshouding werd erdoor gestimuleerd. En die versterkte op haar beurt de notie van tolerantie tegenover andersdenkenden. Tolerantie werd geen blijk van onverschilligheid, maar de erkenning dat geloof "niet kan en mag worden afgedwongen".
Het resultaat is bekend. Nederlanders hebben tot op de dag van vandaag moeite met "uitwendige autoriteiten". Hun gevoel van subjectiviteit is absoluut. Ook de grote Duitse filosoof Kant - eveneens een lichtend voorbeeld voor Verbrugge - ontwierp een ethiek die zonder meer protestants genoemd kan worden. Alle bekende ingrediënten, van het eigen geweten tot de nadruk op het eigen handelen van de mens, vinden we erin terug.
Verbrugge gaat nog een stapje verder. Het eigene van de Noordwest-Europese cultuur verbindt hij zelfs, in Hegels voetspoor, met "de ziel van de Germaanse natie" en de "faustische ziel". De eigenzinnige mens die zijn eenzaamheid ervaart "in een grenzeloze ruimte en tijd" en wacht op Gods genade, heeft zogezegd een "voorchristelijke oerziel". Europa's grootste helden zijn altijd eenzame helden geweest. Verbrugge noemt die duiding "fascinerend", maar ook zonder dit uitstapje is het volgens hem duidelijk dat de Verlichting zonder het protestantse gedachtegoed niet te begrijpen is.
Volgens Verbrugge heeft de filosoof Nietzsche de spijker op de kop geslagen toen hij de dood van God proclameerde, maar tegelijk constateerde dat we ons sindsdien dus "koesteren aan de warmte van een ondergegane zon". De Verlichting is haar kacheltje kwijtgeraakt. Wat we daarom nodig hebben, zegt Verbrugge, is een nieuwe bezinning op religie. Want zonder religie kan een samenleving niet bestaan. Hij zegt: "De metafysische dimensie van het leven is geleidelijk aan op de achtergrond gedrukt. We zijn erg diesseitig geworden. Alles draait om het hier en nu. Maar we ontdekken de laatste tijd dat dat niet kan. Binnen ons rationele wereldbeeld zijn moraal en zingeving onvoldoende ingevuld." Religie, zegt hij, "is de ultieme bron daarvan. Religie biedt de mens de mogelijkheid zichzelf te begrijpen."
Verbrugge maakt zich zorgen over de westerse "ontheiliging" van het leven. We zijn niet meer geworteld in een cultuur, religie of traditie, maar claimen vrolijk onze rechten "en zoeken daarin de hoogste moraal, die van het leven en laten leven". Dat is ook een vorm van subjectivering, maar een waarbij de gemeenschappelijke symbolen die eens de levenswijze van de gemeenschap heiligden, hun kracht verliezen.
Sentimenteel
Om zijn betoog te onderbouwen, leest Verbrugge de krant. Nieuwsfeiten, tendensen en discussies steunen hem in de overtuiging dat een verdere "rationalisering" van de maatschappij, op allerlei gebied, de samenleving meer kwaad dan goed zal doen. Of het nu om medische ethische kwesties gaat, het besturen van complexe organisaties of het integreren van migrantengroepen, met het stellen van steeds meer nieuwe regels, het optuigen van managementlagen en het invoeren van controlemechanismen redden we het niet. "Wat gebeurt er wanneer de Geest van God sterft in een volk?", vraagt hij zich enigszins pathetisch af.
Niet zozeer wetenschappelijk verantwoord als wel puttend uit eigen ervaring, probeert hij een diagnose te stellen. "De mens wordt niet meer gedragen door een culturele bezieling die een bovenindividuele betekenis heeft, maar moet alles uit zichzelf halen", constateert hij. Hij noemt "de soms sentimenteel laandoende heiligverklaring van de mensenrechten” de uitdrukking van de westerse ontheiliging van het leven. '
De schuldigen? Ver brugge wijst er vele aan, van ontsporingen in de techniek tot multiculturele samenleving en studiehuis. Maar ook zijn eigen protestan, tisme - hij stamt uit een orthodox hervormd milieu- heeft tot zijn leedwezen aan de teloorgang van de christelijke levenservaring en het ontstaan van de eendimensionale massamens meegewerkt. Zoals het "socialistische christendom" tot zijn leedwezen de overhand heeft gekregen, compleet met in zijn ogen overdreven zorg voor de zwakkeren.
Pardon, is zorgen voor zwakkeren dan niet christelijk? Verbrugge: "Dat is net hoe je het bekijkt. In de late Middeleeuwen werden traditionele kerkelijke armenhuizen omgevormd tot tuchthuizen. Om van de armoede bevrijd te worden, was ook tucht nodig." Hij schrijft: "De afkeer van de eigen christelijke traditie met de daarbijbehorende zedelijke instituten heeft ervoor gezorgd dat de 'Ander' met open armen werd ontvangen en dat zijn culturele achtergrond werd opgevat als een immense verrijking en opfleuring van de grauwe, saaie calvinistische wereld waar iedereen genoeg van had. In plaats van de vervelende en brave buurten uit de jaren vijftig hebben we nu inderdaad veelkleurige achterstandswijken gekregen, maar of die een culturele verrijking zijn geworden is zeer de vraag." Volgens hem is het vrijheidsidee ontaard in "geweld van de willekeur die geen spirituele ruimte meer kent." En: "Het wordt tijd dat we inzien dat de Verlichting niet de grondslag voor onze cultuur zal kunnen leveren; zij is het in wezen ook nooit geweest."
Transformatie
Verbrugge is ervan overtuigd dat in de religie, zoals die in bijvoorbeeld Nederland wordt beleefd, het mysterie zal terugkeren. Over het protestantisme. dat de drager van de Verlichting was, zegt hij: "Het protestantisme zit in een fase van transformatie. De vormen beantwoorden niet meer aan wat de gelovigen zoeken." Het probleem. zegt hij, deed zich al bij Luther voor. "Hij nam veel. maar gaf weinig." Kale plichtsethiek werd het parool. maar daarvoor lopen weinigen meer warm. De toekomst ziet hij in een evangelisch christendom. waarin protestantse en katholieke elementen samengaan. "Het protestantisme zal dichter bij de katholieke traditie uitkomen. Kijk naar het nieuwe Dienstboek van de Protestantse Kerk in Nederland. waarin teksten voor een biecht voorkomen." Dat zijn dus hoopvolle geluiden. Blijft het feit dat een terugkeer van de religie in het openbare leven zich moeilijk zal laten afdwingen. De tijd van onbehagen zal daarom nog wel even voortduren. Verbrugge: “Ach met onbehagen valt te leven." .
_______________
Iedereen heeft de mond vol van de Verlichting als drager van de westerse cultuur, maar waar kwam dit idee van de autonome, vrije mens vandaan ? Van het christendom. Filosoof Ad Verbrugge pleit voor een terugkeer van een “spirituele kern” van de samenleving. Want zonder het kacheltje van de religie redt de Verlichting het niet.
Ad Verbrugge (1967) doceert sociale filosofie en cultuurfilosofie aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Zijn dissertatie,
De verwaarlozing van het zijnde. Een ethologische kritiek op de filosofie van Heideggers Sein und Zeit, verscheen in 2001. Vorig jaar trok zijn essaybundel Tijd van onbehagen. Filosofische essays over een cultuur op drift (SUN). veel aandacht. Daarin kritiseert hij de grondslag van de huidige liberale, westerse samenleving: de Verlichting. Hij wijst op het stijgend aantal geweldsdelicten, de toenemende onverschilligheid, de groeiende onverantwoordelijkheid en de subjectivering van het denken. De oorzaak is volgens Ad Verbrugge de 'verabsolutering van de individuele vrijheid' die tendeert naar calculerend consumentisme en een asociale samenleving.
F ilosoof Ad Verbrugge van de Vrije Universiteit heeft met Tijd van onbehagen een boek geschreven waarbij veel lezers even hun wenkbrauwen zullen fronsen. Hij trekt namelijk een parallel tussen onze tijd en het oude Romeinse rijk. In het kort komt zijn diagnose van Nederland, of breder gezegd van het hedendaagse Europa, op twee kwalen neer. Ten eerste: levensmoeheid, gemaskeerd door een uitbundige consumptiedrang. Verder: vergrijzing, symbool van vervreemding van het leven. En omdat we weten hoe het met de Romeinse beschaving afliep, moeten we niet vreemd opkijken als ook de westerse beschaving op haar laatste benen loopt.
Toch wil Verbrugge geen cultuurpessimist genoemd worden. Dat vindt hij niet alleen negatief klinken, maar ook te gemakkelijk. Van de problemen die hij signaleert, wil hij zich niet afmaken. Evenmin is hij een man die eenvoudigweg vindt dat vroeger alles beter was. Zeker niet voor wie op bijvoorbeeld de afgelopen eeuw let. "Maar", zegt hij, "in een bepaald opzicht is het we! slechter geworden. De culturele samenhang van de bevolking in ons land is minder geworden. En dat heeft gevolgen voor de morele dimensie van de samenleving."
Het afbrokkelen van de culturele samenhang noemt hij "het drama van het cultuurverlies". Daarmee bedoelt hij dat onze beschaving niet meer voldoende zorgt voor "de zedelijke omwikkeling van haar burgers, zodat ze zich lid weten van een gemeenschap en hun leven mede daarop afstemmen." De integratie van bijvoorbeeld allochtone bevolkingsgroepen stagneert daardoor.
Sterker, het is de hoofdoorzaak waardoor "gepeupel" - overigens jong en oud, arm en rijk, allochtoon en autochtoon - is ontstaan. Het woord gepeupel komt bij Hegel vandaan, een van Verbrugges favoriete filosofen. Het duidt op mensen voor wie woorden als gemeenschapszin en verantwoordelijkheidsgevoel geen betekenis meer hebben. Het idee dat misdaad moet worden bestraft? Ze snappen er niets van.
"Spirituele kern weg"
Verbrugge wijst een duidelijke oorzaak aan van wat hij de "culturele desintegratie" noemt. Hij zegt: "Ik maak me zorgen over het verdwijnen van de spirituele kern uit de samenleving. Dat is het unieke van de actualiteit. Dat haalt het niet bij eerdere problemen waar Europa het mee te stellen heeft gehad. Denk aan de conflicten in de Middeleeuwen, de godsdienstoorlogen daarna en bijvoorbeeld de vorming van de natiestaten in de negentiende eeuw."
Deze "spirituele kern" is volgens hem verdwenen, omdat met de ontwikkeling van de Verlichting sinds de achttiende eeuw het kind met het badwater is weggegooid. De Verlichting, het rationalisme; dat is de heersende denkrichting van het moment. Iedereen heeft de mond vol van de "waarden van de Verlichting",.waarmee meestal wordt bedoeld dat voor een religieuze component in het openbare leven geen rol meer is weggelegd. Religie, dat is iets voor primitieve samenlevingen.
"Een misverstand", zegt Verbrugge, die spottend spreekt over de "evangelisten van de Verlichting". Volgens hem kon de Verlichting juist door de religieuze inbedding daarvan in de maatschappij ontstaan. De Verlichting werd in haar beginperiode al als cultureel en intellectueel probleem gezien. Want waar is het idee van de vrije, autonome mens eigenlijk op gebaseerd? Het is een vooronderstelling geweest, waarop een heel bouwwerk is gezet. Tot zijn genoegen spreekt zijn collega-filosoof Herman Philipse inderdaad over de Verlichting als "een experiment". Verbrugge: "Het besef breekt langzaam door dat we met onze rationele systemen op een grens stuiten." Het is Verbrugges verdienste dat hij de religieuze wortels van de Verlichting onder het stof vandaan haalt. Die werden om te beginnen al gezaaid in de late Middeleeuwen, toen de kerk een universele pretentie ontwikkelde. De eigen tijd werd voortaan gezien als hoogste stadium van een historische ontwikkeling; Gods totaliteit had zich verwerkelijkt in de geschiedenis. Deze nieuwe "geschiedervaring" zou het begin worden van de "universele waarheid", en uiteindelijk eeuwen later leiden tot documenten als de Universele verklaring van de rechten van de mens en instituties als de Verenigde Naties.
Verder stamt de Verlichting uit de steden. Stadslucht maakt vrij. En daarmee is de band met het Nederlandse protestantisme aangegeven, ook omdat een belangrijk denker als Descartes lange tijd in de Nederlandse republiek heeft gewoond. In deze republiek, die in korte tijd uitgroeide tot wereldmacht, ontwikkelde zich een protestants volksgeloof dat "met zijn beroep op het eigen geweten, de eigen verantwoordelijkheid en de plicht tot arbeid goed aansloot bij het nijvere Europese stadsleven." Toen de Franse revolutie opriep tot "broederschap", bestond die al in een groot deel van protestants Noordwest-Europa.
Protestants gedachtegoed
Verbrugge is het met Hegel eens, dat de Verlichting niet aan een schrijftafel uit de lucht is komen vallen, maar alleen kon ontstaan omdat de omstandigheden gunstig waren. De nieuwe filosofie paste in de religieuze levenservaring van het moment. De overtuiging dat ieder mens zonder tussenkomst van de roomskatholieke kerk, een individuele verhouding met God moet onderhouden, had een uitstraling op het gehele leven. Een antihiërarchische levenshouding werd erdoor gestimuleerd. En die versterkte op haar beurt de notie van tolerantie tegenover andersdenkenden. Tolerantie werd geen blijk van onverschilligheid, maar de erkenning dat geloof "niet kan en mag worden afgedwongen".
Het resultaat is bekend. Nederlanders hebben tot op de dag van vandaag moeite met "uitwendige autoriteiten". Hun gevoel van subjectiviteit is absoluut. Ook de grote Duitse filosoof Kant - eveneens een lichtend voorbeeld voor Verbrugge - ontwierp een ethiek die zonder meer protestants genoemd kan worden. Alle bekende ingrediënten, van het eigen geweten tot de nadruk op het eigen handelen van de mens, vinden we erin terug.
Verbrugge gaat nog een stapje verder. Het eigene van de Noordwest-Europese cultuur verbindt hij zelfs, in Hegels voetspoor, met "de ziel van de Germaanse natie" en de "faustische ziel". De eigenzinnige mens die zijn eenzaamheid ervaart "in een grenzeloze ruimte en tijd" en wacht op Gods genade, heeft zogezegd een "voorchristelijke oerziel". Europa's grootste helden zijn altijd eenzame helden geweest. Verbrugge noemt die duiding "fascinerend", maar ook zonder dit uitstapje is het volgens hem duidelijk dat de Verlichting zonder het protestantse gedachtegoed niet te begrijpen is.
Volgens Verbrugge heeft de filosoof Nietzsche de spijker op de kop geslagen toen hij de dood van God proclameerde, maar tegelijk constateerde dat we ons sindsdien dus "koesteren aan de warmte van een ondergegane zon". De Verlichting is haar kacheltje kwijtgeraakt. Wat we daarom nodig hebben, zegt Verbrugge, is een nieuwe bezinning op religie. Want zonder religie kan een samenleving niet bestaan. Hij zegt: "De metafysische dimensie van het leven is geleidelijk aan op de achtergrond gedrukt. We zijn erg diesseitig geworden. Alles draait om het hier en nu. Maar we ontdekken de laatste tijd dat dat niet kan. Binnen ons rationele wereldbeeld zijn moraal en zingeving onvoldoende ingevuld." Religie, zegt hij, "is de ultieme bron daarvan. Religie biedt de mens de mogelijkheid zichzelf te begrijpen."
Verbrugge maakt zich zorgen over de westerse "ontheiliging" van het leven. We zijn niet meer geworteld in een cultuur, religie of traditie, maar claimen vrolijk onze rechten "en zoeken daarin de hoogste moraal, die van het leven en laten leven". Dat is ook een vorm van subjectivering, maar een waarbij de gemeenschappelijke symbolen die eens de levenswijze van de gemeenschap heiligden, hun kracht verliezen.
Sentimenteel
Om zijn betoog te onderbouwen, leest Verbrugge de krant. Nieuwsfeiten, tendensen en discussies steunen hem in de overtuiging dat een verdere "rationalisering" van de maatschappij, op allerlei gebied, de samenleving meer kwaad dan goed zal doen. Of het nu om medische ethische kwesties gaat, het besturen van complexe organisaties of het integreren van migrantengroepen, met het stellen van steeds meer nieuwe regels, het optuigen van managementlagen en het invoeren van controlemechanismen redden we het niet. "Wat gebeurt er wanneer de Geest van God sterft in een volk?", vraagt hij zich enigszins pathetisch af.
Niet zozeer wetenschappelijk verantwoord als wel puttend uit eigen ervaring, probeert hij een diagnose te stellen. "De mens wordt niet meer gedragen door een culturele bezieling die een bovenindividuele betekenis heeft, maar moet alles uit zichzelf halen", constateert hij. Hij noemt "de soms sentimenteel laandoende heiligverklaring van de mensenrechten” de uitdrukking van de westerse ontheiliging van het leven. '
De schuldigen? Ver brugge wijst er vele aan, van ontsporingen in de techniek tot multiculturele samenleving en studiehuis. Maar ook zijn eigen protestan, tisme - hij stamt uit een orthodox hervormd milieu- heeft tot zijn leedwezen aan de teloorgang van de christelijke levenservaring en het ontstaan van de eendimensionale massamens meegewerkt. Zoals het "socialistische christendom" tot zijn leedwezen de overhand heeft gekregen, compleet met in zijn ogen overdreven zorg voor de zwakkeren.
Pardon, is zorgen voor zwakkeren dan niet christelijk? Verbrugge: "Dat is net hoe je het bekijkt. In de late Middeleeuwen werden traditionele kerkelijke armenhuizen omgevormd tot tuchthuizen. Om van de armoede bevrijd te worden, was ook tucht nodig." Hij schrijft: "De afkeer van de eigen christelijke traditie met de daarbijbehorende zedelijke instituten heeft ervoor gezorgd dat de 'Ander' met open armen werd ontvangen en dat zijn culturele achtergrond werd opgevat als een immense verrijking en opfleuring van de grauwe, saaie calvinistische wereld waar iedereen genoeg van had. In plaats van de vervelende en brave buurten uit de jaren vijftig hebben we nu inderdaad veelkleurige achterstandswijken gekregen, maar of die een culturele verrijking zijn geworden is zeer de vraag." Volgens hem is het vrijheidsidee ontaard in "geweld van de willekeur die geen spirituele ruimte meer kent." En: "Het wordt tijd dat we inzien dat de Verlichting niet de grondslag voor onze cultuur zal kunnen leveren; zij is het in wezen ook nooit geweest."
Transformatie
Verbrugge is ervan overtuigd dat in de religie, zoals die in bijvoorbeeld Nederland wordt beleefd, het mysterie zal terugkeren. Over het protestantisme. dat de drager van de Verlichting was, zegt hij: "Het protestantisme zit in een fase van transformatie. De vormen beantwoorden niet meer aan wat de gelovigen zoeken." Het probleem. zegt hij, deed zich al bij Luther voor. "Hij nam veel. maar gaf weinig." Kale plichtsethiek werd het parool. maar daarvoor lopen weinigen meer warm. De toekomst ziet hij in een evangelisch christendom. waarin protestantse en katholieke elementen samengaan. "Het protestantisme zal dichter bij de katholieke traditie uitkomen. Kijk naar het nieuwe Dienstboek van de Protestantse Kerk in Nederland. waarin teksten voor een biecht voorkomen." Dat zijn dus hoopvolle geluiden. Blijft het feit dat een terugkeer van de religie in het openbare leven zich moeilijk zal laten afdwingen. De tijd van onbehagen zal daarom nog wel even voortduren. Verbrugge: “Ach met onbehagen valt te leven." .
_______________