Juliette
29-06-05, 15:56
Hij schreef Radicale Verlichting en gelóóft er ook in. Jonathan Israel onderwijst Ne-derland over haar verlichte verleden en kapittelt politici en onderwijskundigen omdat ze het lieten verslonzen. ´De schaal van onnozelheid en nalatigheid groeit nog steeds´. Een interview met Ralf Bodelier.
Jonathan Israel (1946) is dan wel Brit, maar draagt witte gymschoenen en een brede lach, stelt zich voor met een joviale handdruk, schrijft geen boek onder de duizend pagina’s en is dus every inch American. Tegelijkertijd beheerst hij acht Europese talen, niet alleen in hun hedendaagse maar ook in hun 17e eeuwse variant. Israel doceert Nederlandse geschiede-nis in Princeton en in Londen en publiceerde in 1995 een imposant standaardwerk over de Nederlandse Republiek The Dutch Republic (1477-1806).
Nu is hij op rondreis ter promotie van zijn twééde magnum opus: Radicale Verlich-ting. Dat is opnieuw een zware turf die bovendien een aardverschuiving teweeg moet brengen in ons beeld van de Verlichting. Want dachten we altijd dat de Verlichting zich vooral afspeelde in de vroege 18e eeuw, Israel legt het zwaartepunt in de 17e eeuw. Leerden we op school dat de Verlichting groeide in de salons van Parijs, Israel meent dat we daarvoor in Amsterdam en Leiden moeten zijn. Veronderstelden we dat Rousseau en Voltaire de ware helden van de verlichting waren, Israel noemt hen epigonen. Hij wijst naar Nederlanders als Benedictus de Spinoza en diens tijdgenoten Lodewijk Meyer, Franciscus van den Enden, Balthasar Bekker en de gebroeders Koerbagh.
Ik ben een Nederlander en geïnteresseerd in filosofie. De lezers van Filosofie Magazine zijn dat eveneens. Afgezien van Spinoza, vrees ik dat maar weinigen van ons de denkers ken-nen die u opvoert. En toch noemt u deze mannen toonaangevende en zelfs radicale verlich-tingsfilosofen. Moeten wij ons schamen?
Jonathan Israel: Ach nee, elk land, elk onderwijsmodel, elke opvoeding legt zo zijn eigen ac-centen. Je kunt nu eenmaal niet alles behandelen, het is zelfs onvermijdelijk dat het meeste niet wordt verteld. En u is nu eenmaal verteld dat het centrum in Frankrijk, of eventueel in Engeland lag. Ik neem u niets kwalijk.
Dank u. Wat betreft die Nederlandse denkers uit de 17e eeuw, dat waren volgens u radi-cale verlichters. Wat betekent dat?
Jonathan Israel: Een filosoof als René Descartes (1596-1650), die overigens óók in Nederland woonde, plaatst de twijfelende, denkende mens in het centrum. Dat was op dat moment al revolutionair. Want wanneer de mens centraal staat, dan staat God niet langer centraal. Maar Descartes’ filosofie had mankementen. Zo onderscheidt hij scherp lichaam en geest. En via de geest houdt hij nog een achterdeurtje naar de godsdienst open. Volgens Descartes is het God die de mens zijn ‘klaer en distinct begrip’, dus zijn vermogen tot kennen verschaft. Veel aan-hangers van Descartes beargumenteerden dan ook dat denken én geloof te verenigen waren. Spinoza (1632-1704) maakt daar even later een einde aan. Voor hem is alles materie, substantie. Ook het denken, de geest, maakt deel uit van die substantie. En ja, ook God hoort erbij, sterker nog, God ís de substantie, schrijft Spinoza. Buiten die substantie is er niets. Door God nu gelijk te stellen met de bestaande wereld, schaft Spinoza Hem feitelijk af. Alle attributen van de gevestigde godsdienst, zoals de hel, de zonden, de openbaring, duivels en demonen worden in een klap onzinnig. Anders dan Descartes maakt Spinoza dus werkelijk de weg vrij voor een volledig seculiere benadering van de wereld. Alle godsdienstige ideeën over de ongelijkwaardigheid van vrouwen en slaven, of over de vanzelfsprekendheid van het koning-schap en de privileges van de kerk, verliezen nu hun grond. En dat maakt Spinoza en de andere Nederlandse denkers uit de 17e eeuw tot radicale verlichters. Niet alleen stimuleerden ze zo het streven naar democratie, een seculiere moraal en vrije meningsuiting. Maar ook, om eens iets heel anders te noemen, de mogelijkheid om zonder de doem van zonde en hel te genieten van seks.
U hield afgelopen december in Rotterdam een lezing over Nederland in de 17e en de 21e eeuw. Daarin gaf u ons onder uit de zak. U wilde vandaag niet alleen kritisch over ons land zijn, u zei er ‘gewoonweg onsympathiek’ over te denken. Wat is uw bezwaar?
Jonathan Israel: In de 20e eeuw is de verlichting uitgedaagd door totalitaire systemen als het nationaal-socialisme en het communisme. In 1945 tilden we Europa weer overeind en her-bouwden het op de fundamenten van het verlichte denken. Dus op de gedachte dat je bijvoorbeeld geen democratie kunt hebben zonder vrijheid, geen rechtstaat zonder seculiere moraal. Vooral bij linkse denkers staat de verlichting nog onder de zware kritiek van het postmodernisme. Dat wil zeggen: de verlichting zou eurocentrisch, anti-islamitisch, oppervlakkig, onderdrukkend en vooral erg pro-Amerikaans zijn. Deze gedachte is gebaseerd op een fout beeld van de Verlichting. Want wie belangrijke noties als tolerantie, gelijkheid en persoonlijke vrijheid waardeert, moet de Verlichting wel waarderen.
U richtte zich echter speciaal op Nederland.
Jonathan Israel: Vandaag klagen veel Nederlanders dat de identiteit van hun land onder druk staat en dat de democratie wordt bedreigd. Ja, dat klopt en dat is een extreem gevaarlijke situ-atie. Dat is overigens niet de fout van de immigranten. Dat is ook niet het probleem van de fundamentalisten. De kern van het probleem ligt in het feit dat Nederland zijn onderwijs heeft verkwanseld. Jonge mensen leren niet meer waarom democratie of vrije meningsuiting zo onmisbaar zijn. De Thatcheriaanse bekrompenheid waarmee hier in het recente verleden de aanval werd ingezet op de humaniora, de klassieken, de geschiedenis en maatschappijleer is onthutsend. Dat was geen foutje, dat was ronduit suïcidaal. Wanneer Nederland zich vandaag in een multiculturele crisis bevindt, dan zijn de ware schurken de barbaarse politici die de onkunde welbewust hebben bevorderd. Wanneer je het onderwijs afschaft, klaag dan ook niet dat de tolerantie verloren gaat.
Hoe weet u eigenlijk hoe het Nederlandse onderwijs ervoor staat?
Jonathan Israel: O, ik lees jullie kranten, kom hier regelmatig, en wat het meest belangrijk is: mijn dochter zit hier op school. En wanneer ik zie en hoor waar zij mee thuis komt… Het onderwijs is echt slecht. Overigens daalt de kwaliteit van het onderwijs overal in het westen. Misschien is het wel een compliment voor Nederland dat we er hier nu over beginnen te spre-ken.
Door zijn atheïsme is Spinoza dus een van de meest radicale denkers. Hoe radicaal wa-ren latere en meer beroemde verlichtingsfilosofen als Montesquieu (1689-1755) of Voltaire (1694-1778)?
Jonathan Israel: Vergeleken met Spinoza waren dat eerder conservatieve denkers. Ook zij wa-ren natuurlijk antiklerikaal en gaven af op de geïnstitutionaliseerde godsdienst. Maar tegelijkertijd kregen zij vaak sympathie uit de top van de katholieke kerk. Paus Benedictus XIV (1675–1758) schreef zelfs aan Voltaire dat hij volledig achter diens ideeën stond en bovendien de wetenschappelijke inzichten van Isaac Newton deelde. Nogal wat woordvoerders van de gematigde verlichting wilden het best op een akkoordje gooien met de kerk. Pas veel later, tijdens de Franse revolutie, keerde een groot deel van de kerk zich van de verlichting af.
Hoewel uw boek in 1750 stopt, vermeldt u nog dat Spinoza grote invloed had op Jean-Jacques Rousseau. En Rousseau wordt tijdens de Franse Revolutie weer als inspiratiebron gebruikt door de massamoordenaar Robespierre. Wat Robespierre, Rousseau en Spinoza verenigt, is hun idee dat het vrije individu de volonté générale, het algemeen belang moet dienen. En wie dat onder Robespierre niet van plan was, mocht meteen onder de guillotine. Kortom: leidt de radicale Verlichting ook tot een radicale politiek?
Jonathan Israel: De opvatting dat de op de verlichting gebaseerde Franse Revolutie alles blootstelde aan de vernietiging, het geloof, de traditie, de gevestigde orde, is natuurlijk een oude kritiek. Daarbij vergeten we nogal eens dat de Franse Revolutie ook leidde tot bijvoor-beeld de afschaffing van de slavernij of de emancipatie van vrouwen. Bovendien was niet de filosofie van de Verlichting de oorzaak van de terreur onder Robespierre, maar de concrete angst in die turbulente tijd. Robespierre perverteerde de idealen van de radicale Verlichting. Want het is toch evident dat een filosofie van de vrijheid en gelijkheid zich niet leent voor massamoord en dictatuur. Elke ideologie kan misbruikt worden.
Behalve op Rousseau, had Spinoza ook grote invloed op Karl Marx (1818-1883). Het feit dat Spinoza alles terugbrengt tot substantie, materie, maakte Marx tot grondslag van zijn ‘historisch materialisme’. Moderne communisten als Michael Hardt en Antonio Negri beroepen zich eveneens op Spinoza. Is die radicale politiek echt zo’n pervertering van de radicale verlichting?
Jonathan Israel: Van Hardt en Negri weet ik te weinig af. Maar Marx heeft Spinoza nooit goed begrepen. Voor Spinoza was alles substantie. De ideeën net zo goed als de materie. Dat betekent niet alleen dat de economie de ideeën vormt, maar ook dat ideeën de economie vormen. Marx legt echter alle nadruk op de economie en beschrijft ideeën als een uitvloeisel daarvan. Dat is niet alleen eenzijdig, daarmee ontkent hij ook de enorme kracht van het denken over bijvoorbeeld vrijheid, gelijkheid en democratie.
U beschrijft de geschiedenis van de verlichting tot 1750. Alles wat later kwam, Voltaire, Montesquieu, Kant, de Franse Revolutie, in uw boek doen het er niet toe.
Jonathan Israel: Maar ik ben ook nog niet klaar! Deel 2 is bijna af. Daarin behandel ik de vraag hoe en waarom de Verlichting uit Holland verdwijnt en naar Frankrijk gaat. En inmid-dels werk ik aan deel 3. Dat concentreert zich op de periode rond de Franse revolutie.
Waarom namen de Fransen het vaandel dan over?
Jonathan Israel: Ha! Dat heeft op de eerste plaats een aantal concrete redenen, zoals het krimpen van de Hollandse steden. Veel fascinerender is echter de grote acceptatie van de gematig-de Verlichting door de gereformeerde kerk in Nederland. Die nam zoveel ideeën over, dat de radicale verlichting volledig werd gemarginaliseerd. Dat gold eveneens voor Engeland. Ook de Anglicaanse kerk werd alsmaar toleranter en kreeg steeds meer belangstelling voor wetenschappelijke ontwikkelingen. In Frankrijk gebeurde precies het tegenovergestelde. De katholieke tegenverlichting was zo sterk dat ze alle intellectuelen dwong om positie te kiezen. Toen Dennis Diderot (1713-1784) vervolgens een groot aantal van hen wist te binden aan de be-roemde Encyclopédie was de Nederlandse verlichting verleden tijd.
Vreest u dat de Verlichting nu weer op het punt staat Nederland te verlaten?
Jonathan Israel: In heel het Westen van Europa, maar ook in de Verenigde Staten, groeit de schaal van onnozelheid en nalatigheid. Stellig zou de opkomst van het cultuurbarbarisme en het religieuze fanatisme niet zo groot zijn geweest wanneer we hadden geïnvesteerd in onderwijs. En dan niet alleen in beroepsopleidingen als bedrijfseconomie. Verlichte begrippen als tolerantie, rechtvaardigheid, vrijheid van meningsuiting vallen nu eenmaal niet te verdedi-gen door mensen die niet begrijpen wat ze betekenen, waar ze vandaan komen en waarom ze van levensbelang zijn. We kunnen nog rechtsomkeer maken. Maar dat vereist een krachtige, langdurige en goed gecoördineerde actie van journalisten, pedagogen en politieke leiders.
Interview door Ralf Bodelier
Dit interview verscheen eerst in Filosofie Magazine
Van Jonathan I. Israel verschenen in Nederlandse vertaling De joden in Europa, 1550-1750 (2003) De Republiek 1477-1806 (1996) en Radicale Verlichting (2005). Alle boeken verschenen bij Uitgeverij Van Wijnen in Franeker.
Jonathan Israel (1946) is dan wel Brit, maar draagt witte gymschoenen en een brede lach, stelt zich voor met een joviale handdruk, schrijft geen boek onder de duizend pagina’s en is dus every inch American. Tegelijkertijd beheerst hij acht Europese talen, niet alleen in hun hedendaagse maar ook in hun 17e eeuwse variant. Israel doceert Nederlandse geschiede-nis in Princeton en in Londen en publiceerde in 1995 een imposant standaardwerk over de Nederlandse Republiek The Dutch Republic (1477-1806).
Nu is hij op rondreis ter promotie van zijn twééde magnum opus: Radicale Verlich-ting. Dat is opnieuw een zware turf die bovendien een aardverschuiving teweeg moet brengen in ons beeld van de Verlichting. Want dachten we altijd dat de Verlichting zich vooral afspeelde in de vroege 18e eeuw, Israel legt het zwaartepunt in de 17e eeuw. Leerden we op school dat de Verlichting groeide in de salons van Parijs, Israel meent dat we daarvoor in Amsterdam en Leiden moeten zijn. Veronderstelden we dat Rousseau en Voltaire de ware helden van de verlichting waren, Israel noemt hen epigonen. Hij wijst naar Nederlanders als Benedictus de Spinoza en diens tijdgenoten Lodewijk Meyer, Franciscus van den Enden, Balthasar Bekker en de gebroeders Koerbagh.
Ik ben een Nederlander en geïnteresseerd in filosofie. De lezers van Filosofie Magazine zijn dat eveneens. Afgezien van Spinoza, vrees ik dat maar weinigen van ons de denkers ken-nen die u opvoert. En toch noemt u deze mannen toonaangevende en zelfs radicale verlich-tingsfilosofen. Moeten wij ons schamen?
Jonathan Israel: Ach nee, elk land, elk onderwijsmodel, elke opvoeding legt zo zijn eigen ac-centen. Je kunt nu eenmaal niet alles behandelen, het is zelfs onvermijdelijk dat het meeste niet wordt verteld. En u is nu eenmaal verteld dat het centrum in Frankrijk, of eventueel in Engeland lag. Ik neem u niets kwalijk.
Dank u. Wat betreft die Nederlandse denkers uit de 17e eeuw, dat waren volgens u radi-cale verlichters. Wat betekent dat?
Jonathan Israel: Een filosoof als René Descartes (1596-1650), die overigens óók in Nederland woonde, plaatst de twijfelende, denkende mens in het centrum. Dat was op dat moment al revolutionair. Want wanneer de mens centraal staat, dan staat God niet langer centraal. Maar Descartes’ filosofie had mankementen. Zo onderscheidt hij scherp lichaam en geest. En via de geest houdt hij nog een achterdeurtje naar de godsdienst open. Volgens Descartes is het God die de mens zijn ‘klaer en distinct begrip’, dus zijn vermogen tot kennen verschaft. Veel aan-hangers van Descartes beargumenteerden dan ook dat denken én geloof te verenigen waren. Spinoza (1632-1704) maakt daar even later een einde aan. Voor hem is alles materie, substantie. Ook het denken, de geest, maakt deel uit van die substantie. En ja, ook God hoort erbij, sterker nog, God ís de substantie, schrijft Spinoza. Buiten die substantie is er niets. Door God nu gelijk te stellen met de bestaande wereld, schaft Spinoza Hem feitelijk af. Alle attributen van de gevestigde godsdienst, zoals de hel, de zonden, de openbaring, duivels en demonen worden in een klap onzinnig. Anders dan Descartes maakt Spinoza dus werkelijk de weg vrij voor een volledig seculiere benadering van de wereld. Alle godsdienstige ideeën over de ongelijkwaardigheid van vrouwen en slaven, of over de vanzelfsprekendheid van het koning-schap en de privileges van de kerk, verliezen nu hun grond. En dat maakt Spinoza en de andere Nederlandse denkers uit de 17e eeuw tot radicale verlichters. Niet alleen stimuleerden ze zo het streven naar democratie, een seculiere moraal en vrije meningsuiting. Maar ook, om eens iets heel anders te noemen, de mogelijkheid om zonder de doem van zonde en hel te genieten van seks.
U hield afgelopen december in Rotterdam een lezing over Nederland in de 17e en de 21e eeuw. Daarin gaf u ons onder uit de zak. U wilde vandaag niet alleen kritisch over ons land zijn, u zei er ‘gewoonweg onsympathiek’ over te denken. Wat is uw bezwaar?
Jonathan Israel: In de 20e eeuw is de verlichting uitgedaagd door totalitaire systemen als het nationaal-socialisme en het communisme. In 1945 tilden we Europa weer overeind en her-bouwden het op de fundamenten van het verlichte denken. Dus op de gedachte dat je bijvoorbeeld geen democratie kunt hebben zonder vrijheid, geen rechtstaat zonder seculiere moraal. Vooral bij linkse denkers staat de verlichting nog onder de zware kritiek van het postmodernisme. Dat wil zeggen: de verlichting zou eurocentrisch, anti-islamitisch, oppervlakkig, onderdrukkend en vooral erg pro-Amerikaans zijn. Deze gedachte is gebaseerd op een fout beeld van de Verlichting. Want wie belangrijke noties als tolerantie, gelijkheid en persoonlijke vrijheid waardeert, moet de Verlichting wel waarderen.
U richtte zich echter speciaal op Nederland.
Jonathan Israel: Vandaag klagen veel Nederlanders dat de identiteit van hun land onder druk staat en dat de democratie wordt bedreigd. Ja, dat klopt en dat is een extreem gevaarlijke situ-atie. Dat is overigens niet de fout van de immigranten. Dat is ook niet het probleem van de fundamentalisten. De kern van het probleem ligt in het feit dat Nederland zijn onderwijs heeft verkwanseld. Jonge mensen leren niet meer waarom democratie of vrije meningsuiting zo onmisbaar zijn. De Thatcheriaanse bekrompenheid waarmee hier in het recente verleden de aanval werd ingezet op de humaniora, de klassieken, de geschiedenis en maatschappijleer is onthutsend. Dat was geen foutje, dat was ronduit suïcidaal. Wanneer Nederland zich vandaag in een multiculturele crisis bevindt, dan zijn de ware schurken de barbaarse politici die de onkunde welbewust hebben bevorderd. Wanneer je het onderwijs afschaft, klaag dan ook niet dat de tolerantie verloren gaat.
Hoe weet u eigenlijk hoe het Nederlandse onderwijs ervoor staat?
Jonathan Israel: O, ik lees jullie kranten, kom hier regelmatig, en wat het meest belangrijk is: mijn dochter zit hier op school. En wanneer ik zie en hoor waar zij mee thuis komt… Het onderwijs is echt slecht. Overigens daalt de kwaliteit van het onderwijs overal in het westen. Misschien is het wel een compliment voor Nederland dat we er hier nu over beginnen te spre-ken.
Door zijn atheïsme is Spinoza dus een van de meest radicale denkers. Hoe radicaal wa-ren latere en meer beroemde verlichtingsfilosofen als Montesquieu (1689-1755) of Voltaire (1694-1778)?
Jonathan Israel: Vergeleken met Spinoza waren dat eerder conservatieve denkers. Ook zij wa-ren natuurlijk antiklerikaal en gaven af op de geïnstitutionaliseerde godsdienst. Maar tegelijkertijd kregen zij vaak sympathie uit de top van de katholieke kerk. Paus Benedictus XIV (1675–1758) schreef zelfs aan Voltaire dat hij volledig achter diens ideeën stond en bovendien de wetenschappelijke inzichten van Isaac Newton deelde. Nogal wat woordvoerders van de gematigde verlichting wilden het best op een akkoordje gooien met de kerk. Pas veel later, tijdens de Franse revolutie, keerde een groot deel van de kerk zich van de verlichting af.
Hoewel uw boek in 1750 stopt, vermeldt u nog dat Spinoza grote invloed had op Jean-Jacques Rousseau. En Rousseau wordt tijdens de Franse Revolutie weer als inspiratiebron gebruikt door de massamoordenaar Robespierre. Wat Robespierre, Rousseau en Spinoza verenigt, is hun idee dat het vrije individu de volonté générale, het algemeen belang moet dienen. En wie dat onder Robespierre niet van plan was, mocht meteen onder de guillotine. Kortom: leidt de radicale Verlichting ook tot een radicale politiek?
Jonathan Israel: De opvatting dat de op de verlichting gebaseerde Franse Revolutie alles blootstelde aan de vernietiging, het geloof, de traditie, de gevestigde orde, is natuurlijk een oude kritiek. Daarbij vergeten we nogal eens dat de Franse Revolutie ook leidde tot bijvoor-beeld de afschaffing van de slavernij of de emancipatie van vrouwen. Bovendien was niet de filosofie van de Verlichting de oorzaak van de terreur onder Robespierre, maar de concrete angst in die turbulente tijd. Robespierre perverteerde de idealen van de radicale Verlichting. Want het is toch evident dat een filosofie van de vrijheid en gelijkheid zich niet leent voor massamoord en dictatuur. Elke ideologie kan misbruikt worden.
Behalve op Rousseau, had Spinoza ook grote invloed op Karl Marx (1818-1883). Het feit dat Spinoza alles terugbrengt tot substantie, materie, maakte Marx tot grondslag van zijn ‘historisch materialisme’. Moderne communisten als Michael Hardt en Antonio Negri beroepen zich eveneens op Spinoza. Is die radicale politiek echt zo’n pervertering van de radicale verlichting?
Jonathan Israel: Van Hardt en Negri weet ik te weinig af. Maar Marx heeft Spinoza nooit goed begrepen. Voor Spinoza was alles substantie. De ideeën net zo goed als de materie. Dat betekent niet alleen dat de economie de ideeën vormt, maar ook dat ideeën de economie vormen. Marx legt echter alle nadruk op de economie en beschrijft ideeën als een uitvloeisel daarvan. Dat is niet alleen eenzijdig, daarmee ontkent hij ook de enorme kracht van het denken over bijvoorbeeld vrijheid, gelijkheid en democratie.
U beschrijft de geschiedenis van de verlichting tot 1750. Alles wat later kwam, Voltaire, Montesquieu, Kant, de Franse Revolutie, in uw boek doen het er niet toe.
Jonathan Israel: Maar ik ben ook nog niet klaar! Deel 2 is bijna af. Daarin behandel ik de vraag hoe en waarom de Verlichting uit Holland verdwijnt en naar Frankrijk gaat. En inmid-dels werk ik aan deel 3. Dat concentreert zich op de periode rond de Franse revolutie.
Waarom namen de Fransen het vaandel dan over?
Jonathan Israel: Ha! Dat heeft op de eerste plaats een aantal concrete redenen, zoals het krimpen van de Hollandse steden. Veel fascinerender is echter de grote acceptatie van de gematig-de Verlichting door de gereformeerde kerk in Nederland. Die nam zoveel ideeën over, dat de radicale verlichting volledig werd gemarginaliseerd. Dat gold eveneens voor Engeland. Ook de Anglicaanse kerk werd alsmaar toleranter en kreeg steeds meer belangstelling voor wetenschappelijke ontwikkelingen. In Frankrijk gebeurde precies het tegenovergestelde. De katholieke tegenverlichting was zo sterk dat ze alle intellectuelen dwong om positie te kiezen. Toen Dennis Diderot (1713-1784) vervolgens een groot aantal van hen wist te binden aan de be-roemde Encyclopédie was de Nederlandse verlichting verleden tijd.
Vreest u dat de Verlichting nu weer op het punt staat Nederland te verlaten?
Jonathan Israel: In heel het Westen van Europa, maar ook in de Verenigde Staten, groeit de schaal van onnozelheid en nalatigheid. Stellig zou de opkomst van het cultuurbarbarisme en het religieuze fanatisme niet zo groot zijn geweest wanneer we hadden geïnvesteerd in onderwijs. En dan niet alleen in beroepsopleidingen als bedrijfseconomie. Verlichte begrippen als tolerantie, rechtvaardigheid, vrijheid van meningsuiting vallen nu eenmaal niet te verdedi-gen door mensen die niet begrijpen wat ze betekenen, waar ze vandaan komen en waarom ze van levensbelang zijn. We kunnen nog rechtsomkeer maken. Maar dat vereist een krachtige, langdurige en goed gecoördineerde actie van journalisten, pedagogen en politieke leiders.
Interview door Ralf Bodelier
Dit interview verscheen eerst in Filosofie Magazine
Van Jonathan I. Israel verschenen in Nederlandse vertaling De joden in Europa, 1550-1750 (2003) De Republiek 1477-1806 (1996) en Radicale Verlichting (2005). Alle boeken verschenen bij Uitgeverij Van Wijnen in Franeker.