AARDIG
04-08-05, 14:28
Over de emancipatie van moslimvrouwen (2)
Besnijdenis: voorlichting is beter dan bestraffen.
Jacintha van Beveren
Onlangs heeft minister Donner, mede na lobbywerk door Kamerlid Ayaan Hirsi Ali, besloten ouders die hun dochters laten besnijden strenger te bestraffen. Tot ergernis van de uit Somalië gevluchte verpleegkundige Mulki Hassan. Zij geeft voorlichting over besnijdenis aan medici, en is lid van de Commissie Bestrijding Vrouwelijke Genitale Verminking. Vrouwenbesnijdenis moet uitgebannen worden, maar gevangenisstraf voor ouders helpt daar niet bij, meent Mulki. “Ouders die hun dochter laten besnijden denken dat het goed is voor hun kind.”
Met de opkomst van het “Fortuynisme”hebben de discussies in onze multiculturele samenleving opeens een heel andere toon gekregen. Ineens mag iedereen openlijk en hard het anderszijn aan de kaak stellen. Het is geen probleem om andere culturen als achterlijk te bestempelen en van mensen uit deze culturen te eisen op “onze”manier te integreren. In 2004 zagen we in het publieke en politieke debat xenofobie in vele uitingsvormen ontstaan.
En steeds maar weer wordt de beroerde staat van de vrouwenemancipatie ingezet om de achterlijkheid van andere culturen te illustreren. Daarbij wordt een zeer stereotiep beeld van bijvoorbeeld moslimvrouwen neergezet. Zij zijn onderdrukt, komen hier als onwetende bruid naartoe en hebben vaak te maken met huiselijk geweld (waaronder velen gemakshalve ook besnijdenis scharen). Het motto “achterlijke want ongeëmancipeerd”duikt telkens weer op. Het is voor veel allochtone vrouwen een belediging die zijn dagelijks van alle kanten over zich heen krijgen.
Net als over andere kwesties die allochtone vrouwen betreffen, ligt in Nederland ook over vrouwenbesnijdenis een waas van achterlijkheid. Maar besnijdeins is voor veel moslimvrouwen een realiteit. De praktijk van vrouwenbesnijdenis is diep geworteld in de culturen van bepaalde volkeren, vooral op het Afrikaanse continent.
Het aankaarten van vrouwenbesnijdenis in gesprekken met mensen uit verschillende culturen mondt vaak uit in een algehele discussie over verschillende normen en waarden en in wederzijds onbegrip. Mensen uit niet-praktiserende landen veroordelen vrouwenbesnijdenis vaak als barbaars en middeleeuws, als een onzinnige en bizarre traditie, ontstaan uit de dominantie van mannen, die direct en overal verboden moet worden. Mensen uit praktiserende landen, aan de andere kant, beschouwen deze scherpe veroordeling met vaak harde sancties veelal als misplaatste bemoeienis en een herhaald cultureel superioriteitsgevoel.
Unanieme veroordeling
De laatste jaren werden op tal van wereldconferenties veroordelingen van vrouwenbesnijdenis geventileerd. (1) Omdat vrouwenbesnijdenis hoog op de agenda kwam, werd eind 2001 op initiatief van Nederland door de Verenigde Naties unaniem een resolutie aangenomen die alle landen oproept tot uitbanning van vrouwenbesnijdenis. (2) Hiermee werd internationaal erkend dat geen enkele godsdienst, cultuur, traditie, overtuiging of gebruik vrouwenbesnijdenis rechtvaardigt. Een prachtig statement, natuurlijk. Maar de standpunten over de manier waarop je een verbod op vrouwenbesnijdenis vorm zou moeten geven lopen sterk uiteen, ook in Nederland.
Mulki Hassan weet daar alles van. Mulki komt uit Somalië, werkt als verpleegkundige bij de Haagse MOA (medische opvang asielzoekerscentra), geeft al jaren voorlichting over besnijdenis aan medische studenten, artsen, verloskundigen en verpleegkundigen in Amsterdam en Rotterdam en is lid van de Commissie Bestrijding Vrouwelijke Genitale Verminking van het ministerie van Volksgezondheid. (3) Ze is erg geïrriteerd door de manier waarop er in Nederland over besnijdenis wordt gesproken. “Hoezo een emancipatie- en integratieprobleem?”
Ik ontmoet Mulki in het voorjaar van 2004 voor het eerst, op een Afrika-conferentie in Utrecht. Vrouwenbesnijdenis is een van de onderwerpen die daar bediscussieerd worden. Iedereen is het erover eens dat de schadelijke praktijk van besnijdeis moet worden uitgebannen, maar hoe? Keihard verbieden en bestraffen, of begeleiden en voorlichten? De gemoederen lopen zoals altijd bij dit onderwerp hoog op.
Als ik Mulki Hassan later voor een één-op-één gesprek nogmaals ontmoet, laat ze er geen twijfel over bestaan: vrouwenbesnijdenis moet uitgebannen orden, maar absoluut niet op de manier die minister Donner van Justitie en parlementslid Hirsi Ali bedacht hebben, namelijk door ouders te bestraffen. (4) “Niemand is gebaat bij harde uitspraken en harde acties.”
Euforie
En dat is geen nieuwe gedachte. Mulki: “Somalië was in de jaren tachtig al begonnen met medische voorlichting over dit onderwerp. Toen al zeiden mensen dat vrouwenbesnijdenis niet goed was en dacht de regering in Somalië – net als nu in Nederland – na over de vraag hoe vrouwenbesnijdenis uitgebannen kon worden. Na tien jaar voorlichting brak helaas de burgeroorlog uit, waarop veel Somaliërs de wereld invluchtten.”
“Toen ik in 1992 in Nederland kwam, en hier de HBO verpleegkunde ging doen, viel mij op dat vrouwenbesnijdenis binnen mijn studie geen onderwerp was. Vreemd vond ik dat, omdat er in Nederland veel Somaliërs zijn. Hulpverleners worden sud in de praktijk met vragen om of gevallen van vrouwenbesnijdenis geconfronteerd, maar worden daar geheel niet op voorbereid tijdens hun opleiding. Er is dan ook sprake van grote onkunde.” Als Mulki het voor het zeggen had, zouden alle curricula voor hulpverleners zoals huisartsen, verpleegkundigen, verloskundigen, gynaecologen, consultatiebureau- en jeugdartsen, en ook die voor leerkrachten, een module over vrouwenbesnijdenis bevatten.
Hoezo leerkrachten? Mulki: “Een meisje dat op het punt staat besneden te worden is euforisch, omdat de besnijdenis voor haar een belangrijke gebeurtenis in haar leven is. Het is leuk, ze hoort erbij, het kind wordt in het zonnetje gezet en de ouders bedoelen het goed. Als een leerkracht die euforie zou kunnen signaleren en het met het meisje en haar ouders bespreekbaar zou kunnen maken, en goede voorlichting zou kunnen geven, kan de besnijdenis mogelijk voorkomen worden.”
“Als het meisje eenmaal besneden is, is de euforie weg en kan ze psychische en fysieke klachten krijgen vanwege de ingreep. Op dat moment in het proces is het ook heel belangrijk dat er mensen zijn die haar begrijpen en begeleiden bij de traumatische ervaring die ze heeft ondergaan. Het meisje verdient professionele hulp van leerkrachten en andere hulpverleners. Het is belangrijk dat die er vooral niet stigmatiserend en paternalistisch mee omgaan.
Misplaatste discussie
Mulki licht ook Somalische mensen voor over de medische gevolgen van besnijdenis en de relatie tot religie. “De meesten weten gewoon niet dat het geen religieuze verplichting is, maar dat het gaat om een eeuwenoude traditie. Ze weten niet dat klachten die vrouwen hebben niet simpelweg bij het vrouwzijn horen, maar het gevolg zijn van de besnijdenis. Als het gaat om de schadelijkheid van deze praktijk voor vrouwen gaat het niet om onwil, maar om een heleboel onwetendheid. Zelfs voor mij geldt nu nóg dat het een stukje verwerking is wanneer ik erover praat. Ik moet mezelf echt inprenten dat vrouwenbesnijdenis niet onherroepelijk bij onze cultuur hoort. Dat idee zit heel diep geworteld.”
“Je kunt ervan uitgaan dat de ouders die hun dochter laten besnijden doen wat zij denken dat goed is voor hun kind. Zowel de ouders als het kind zijn trots op het feit dat het kind er vanaf dat moment “bij hoort”. Maar als ze weten hoe ernstig de medische gevolgen zijn – zowel fysiek, als psychisch – en ook weten dat het vanuit de religie niet verplicht is, zullen zij het achterwege laten. Iets wat mensen al eeuwen geloven, kun je niet alleen met straffen tegengaan. Het uitbannen van vrouwenbesnijdenis vergt structurele voorlichting en ook begrip van hulpverleners en leerkrachten, en subsidie voor ondersteuning vanuit de eigen Somalische gemeenschap. Niet: gevangenisstraf voor ouders en uithuisplaatsing van kinderen.”
Mulki is er stellig van overtuigd dat de discussie over vrouwenbesnijdenis in Nederland vanuit een verkeerde invalshoek wordt gevoerd. “Somalische vrouwen zijn geëmancipeerd en geïntegreerd. Het feit dat ze besneden zijn, doet daar niets aan af.” Vrouwenbesnijdenis verdient volgens haar een ander discours dan de momenteel gebruikelijke, misplaatste discussie over integratie. “Deze eeuwenoude schadelijke praktijk moet bespreekbaar gemaakt, begrepen en daarmee uitgebannen worden, niet simpelweg veroordeeld en bestraft. In het Nederland van nu, met zijn eenzijdige visie op culturele diversiteit, lijkt daar echter nauwelijks ruimte voor.”
Noten
(1) O.a. de Tweede Wereldconferentie over Mensenrechten in Wenen (1993), de Internationale conferentie oer Bevolking en Ontwikkeling in Caïro (1994), de Vierde Internationale Vrouwenconferentie in Beijing (1995) en de Beijing+5 Vrouwenconferentie in New York (2000)
(2) 116 landen, waaronder ook veel Afrikaanse, ondertekenden deze resolutie.
(3) Deze commissie brengt dit jaar een advies uit aan de regering.
(4) In Nederland is genitale verminking van vrouwen en meisjes verboden. Geneeskundigen die eraan meewerken kunnen worden berecht. Het onderzoeksrapport Strategieën ter voorkoming van besnijdenis bij meisjes (SWZ/DCE: Den Haag, 2004), dat begin januari 2004 verscheen, maakt duidelijk dat de strafbaarheid van meisjesbesnijdenis zeer bekend is bij de vier meeste betrokken bevolkingsgroepen – Somaliërs, Eritreërs, Egyptenaren en Soedanezen, maar vooral tot gevolg heeft dat besnijdenis wordt verplaatst door illegaliteit. De onderzoekers stellen dat voorkomen van besnijdenis vooral gebaat is bij voorlichting en training van de betrokken bevolkingsgroepen, hulpverleners, politie en justitie. Desondanks kwam minister Donner van Justitie op 3 maart 2004 toch met zijn vergaande maatregel om ouders die hun dochters in het buitenland laten besnijden hier strafbaar stellen
Besnijdenis: voorlichting is beter dan bestraffen.
Jacintha van Beveren
Onlangs heeft minister Donner, mede na lobbywerk door Kamerlid Ayaan Hirsi Ali, besloten ouders die hun dochters laten besnijden strenger te bestraffen. Tot ergernis van de uit Somalië gevluchte verpleegkundige Mulki Hassan. Zij geeft voorlichting over besnijdenis aan medici, en is lid van de Commissie Bestrijding Vrouwelijke Genitale Verminking. Vrouwenbesnijdenis moet uitgebannen worden, maar gevangenisstraf voor ouders helpt daar niet bij, meent Mulki. “Ouders die hun dochter laten besnijden denken dat het goed is voor hun kind.”
Met de opkomst van het “Fortuynisme”hebben de discussies in onze multiculturele samenleving opeens een heel andere toon gekregen. Ineens mag iedereen openlijk en hard het anderszijn aan de kaak stellen. Het is geen probleem om andere culturen als achterlijk te bestempelen en van mensen uit deze culturen te eisen op “onze”manier te integreren. In 2004 zagen we in het publieke en politieke debat xenofobie in vele uitingsvormen ontstaan.
En steeds maar weer wordt de beroerde staat van de vrouwenemancipatie ingezet om de achterlijkheid van andere culturen te illustreren. Daarbij wordt een zeer stereotiep beeld van bijvoorbeeld moslimvrouwen neergezet. Zij zijn onderdrukt, komen hier als onwetende bruid naartoe en hebben vaak te maken met huiselijk geweld (waaronder velen gemakshalve ook besnijdenis scharen). Het motto “achterlijke want ongeëmancipeerd”duikt telkens weer op. Het is voor veel allochtone vrouwen een belediging die zijn dagelijks van alle kanten over zich heen krijgen.
Net als over andere kwesties die allochtone vrouwen betreffen, ligt in Nederland ook over vrouwenbesnijdenis een waas van achterlijkheid. Maar besnijdeins is voor veel moslimvrouwen een realiteit. De praktijk van vrouwenbesnijdenis is diep geworteld in de culturen van bepaalde volkeren, vooral op het Afrikaanse continent.
Het aankaarten van vrouwenbesnijdenis in gesprekken met mensen uit verschillende culturen mondt vaak uit in een algehele discussie over verschillende normen en waarden en in wederzijds onbegrip. Mensen uit niet-praktiserende landen veroordelen vrouwenbesnijdenis vaak als barbaars en middeleeuws, als een onzinnige en bizarre traditie, ontstaan uit de dominantie van mannen, die direct en overal verboden moet worden. Mensen uit praktiserende landen, aan de andere kant, beschouwen deze scherpe veroordeling met vaak harde sancties veelal als misplaatste bemoeienis en een herhaald cultureel superioriteitsgevoel.
Unanieme veroordeling
De laatste jaren werden op tal van wereldconferenties veroordelingen van vrouwenbesnijdenis geventileerd. (1) Omdat vrouwenbesnijdenis hoog op de agenda kwam, werd eind 2001 op initiatief van Nederland door de Verenigde Naties unaniem een resolutie aangenomen die alle landen oproept tot uitbanning van vrouwenbesnijdenis. (2) Hiermee werd internationaal erkend dat geen enkele godsdienst, cultuur, traditie, overtuiging of gebruik vrouwenbesnijdenis rechtvaardigt. Een prachtig statement, natuurlijk. Maar de standpunten over de manier waarop je een verbod op vrouwenbesnijdenis vorm zou moeten geven lopen sterk uiteen, ook in Nederland.
Mulki Hassan weet daar alles van. Mulki komt uit Somalië, werkt als verpleegkundige bij de Haagse MOA (medische opvang asielzoekerscentra), geeft al jaren voorlichting over besnijdenis aan medische studenten, artsen, verloskundigen en verpleegkundigen in Amsterdam en Rotterdam en is lid van de Commissie Bestrijding Vrouwelijke Genitale Verminking van het ministerie van Volksgezondheid. (3) Ze is erg geïrriteerd door de manier waarop er in Nederland over besnijdenis wordt gesproken. “Hoezo een emancipatie- en integratieprobleem?”
Ik ontmoet Mulki in het voorjaar van 2004 voor het eerst, op een Afrika-conferentie in Utrecht. Vrouwenbesnijdenis is een van de onderwerpen die daar bediscussieerd worden. Iedereen is het erover eens dat de schadelijke praktijk van besnijdeis moet worden uitgebannen, maar hoe? Keihard verbieden en bestraffen, of begeleiden en voorlichten? De gemoederen lopen zoals altijd bij dit onderwerp hoog op.
Als ik Mulki Hassan later voor een één-op-één gesprek nogmaals ontmoet, laat ze er geen twijfel over bestaan: vrouwenbesnijdenis moet uitgebannen orden, maar absoluut niet op de manier die minister Donner van Justitie en parlementslid Hirsi Ali bedacht hebben, namelijk door ouders te bestraffen. (4) “Niemand is gebaat bij harde uitspraken en harde acties.”
Euforie
En dat is geen nieuwe gedachte. Mulki: “Somalië was in de jaren tachtig al begonnen met medische voorlichting over dit onderwerp. Toen al zeiden mensen dat vrouwenbesnijdenis niet goed was en dacht de regering in Somalië – net als nu in Nederland – na over de vraag hoe vrouwenbesnijdenis uitgebannen kon worden. Na tien jaar voorlichting brak helaas de burgeroorlog uit, waarop veel Somaliërs de wereld invluchtten.”
“Toen ik in 1992 in Nederland kwam, en hier de HBO verpleegkunde ging doen, viel mij op dat vrouwenbesnijdenis binnen mijn studie geen onderwerp was. Vreemd vond ik dat, omdat er in Nederland veel Somaliërs zijn. Hulpverleners worden sud in de praktijk met vragen om of gevallen van vrouwenbesnijdenis geconfronteerd, maar worden daar geheel niet op voorbereid tijdens hun opleiding. Er is dan ook sprake van grote onkunde.” Als Mulki het voor het zeggen had, zouden alle curricula voor hulpverleners zoals huisartsen, verpleegkundigen, verloskundigen, gynaecologen, consultatiebureau- en jeugdartsen, en ook die voor leerkrachten, een module over vrouwenbesnijdenis bevatten.
Hoezo leerkrachten? Mulki: “Een meisje dat op het punt staat besneden te worden is euforisch, omdat de besnijdenis voor haar een belangrijke gebeurtenis in haar leven is. Het is leuk, ze hoort erbij, het kind wordt in het zonnetje gezet en de ouders bedoelen het goed. Als een leerkracht die euforie zou kunnen signaleren en het met het meisje en haar ouders bespreekbaar zou kunnen maken, en goede voorlichting zou kunnen geven, kan de besnijdenis mogelijk voorkomen worden.”
“Als het meisje eenmaal besneden is, is de euforie weg en kan ze psychische en fysieke klachten krijgen vanwege de ingreep. Op dat moment in het proces is het ook heel belangrijk dat er mensen zijn die haar begrijpen en begeleiden bij de traumatische ervaring die ze heeft ondergaan. Het meisje verdient professionele hulp van leerkrachten en andere hulpverleners. Het is belangrijk dat die er vooral niet stigmatiserend en paternalistisch mee omgaan.
Misplaatste discussie
Mulki licht ook Somalische mensen voor over de medische gevolgen van besnijdenis en de relatie tot religie. “De meesten weten gewoon niet dat het geen religieuze verplichting is, maar dat het gaat om een eeuwenoude traditie. Ze weten niet dat klachten die vrouwen hebben niet simpelweg bij het vrouwzijn horen, maar het gevolg zijn van de besnijdenis. Als het gaat om de schadelijkheid van deze praktijk voor vrouwen gaat het niet om onwil, maar om een heleboel onwetendheid. Zelfs voor mij geldt nu nóg dat het een stukje verwerking is wanneer ik erover praat. Ik moet mezelf echt inprenten dat vrouwenbesnijdenis niet onherroepelijk bij onze cultuur hoort. Dat idee zit heel diep geworteld.”
“Je kunt ervan uitgaan dat de ouders die hun dochter laten besnijden doen wat zij denken dat goed is voor hun kind. Zowel de ouders als het kind zijn trots op het feit dat het kind er vanaf dat moment “bij hoort”. Maar als ze weten hoe ernstig de medische gevolgen zijn – zowel fysiek, als psychisch – en ook weten dat het vanuit de religie niet verplicht is, zullen zij het achterwege laten. Iets wat mensen al eeuwen geloven, kun je niet alleen met straffen tegengaan. Het uitbannen van vrouwenbesnijdenis vergt structurele voorlichting en ook begrip van hulpverleners en leerkrachten, en subsidie voor ondersteuning vanuit de eigen Somalische gemeenschap. Niet: gevangenisstraf voor ouders en uithuisplaatsing van kinderen.”
Mulki is er stellig van overtuigd dat de discussie over vrouwenbesnijdenis in Nederland vanuit een verkeerde invalshoek wordt gevoerd. “Somalische vrouwen zijn geëmancipeerd en geïntegreerd. Het feit dat ze besneden zijn, doet daar niets aan af.” Vrouwenbesnijdenis verdient volgens haar een ander discours dan de momenteel gebruikelijke, misplaatste discussie over integratie. “Deze eeuwenoude schadelijke praktijk moet bespreekbaar gemaakt, begrepen en daarmee uitgebannen worden, niet simpelweg veroordeeld en bestraft. In het Nederland van nu, met zijn eenzijdige visie op culturele diversiteit, lijkt daar echter nauwelijks ruimte voor.”
Noten
(1) O.a. de Tweede Wereldconferentie over Mensenrechten in Wenen (1993), de Internationale conferentie oer Bevolking en Ontwikkeling in Caïro (1994), de Vierde Internationale Vrouwenconferentie in Beijing (1995) en de Beijing+5 Vrouwenconferentie in New York (2000)
(2) 116 landen, waaronder ook veel Afrikaanse, ondertekenden deze resolutie.
(3) Deze commissie brengt dit jaar een advies uit aan de regering.
(4) In Nederland is genitale verminking van vrouwen en meisjes verboden. Geneeskundigen die eraan meewerken kunnen worden berecht. Het onderzoeksrapport Strategieën ter voorkoming van besnijdenis bij meisjes (SWZ/DCE: Den Haag, 2004), dat begin januari 2004 verscheen, maakt duidelijk dat de strafbaarheid van meisjesbesnijdenis zeer bekend is bij de vier meeste betrokken bevolkingsgroepen – Somaliërs, Eritreërs, Egyptenaren en Soedanezen, maar vooral tot gevolg heeft dat besnijdenis wordt verplaatst door illegaliteit. De onderzoekers stellen dat voorkomen van besnijdenis vooral gebaat is bij voorlichting en training van de betrokken bevolkingsgroepen, hulpverleners, politie en justitie. Desondanks kwam minister Donner van Justitie op 3 maart 2004 toch met zijn vergaande maatregel om ouders die hun dochters in het buitenland laten besnijden hier strafbaar stellen