Dolle Fatima
20-11-05, 17:31
’Ons probleem met de Islam zegt meer over onszelf’
In het Westen schijnt ’iedereen’ het eens te zijn over een probleem met de islam, maar wat de kern van dat probleem precies is, daarover bestaat veel minder eensgezindheid. Timothy Garton Ash analyseert een zestal vaak gehoorde stellingen. ,,Onze visie op de islam zegt vooral veel over onszelf.’’
In mijn hotelkamer in de hoofdstad van de Islamitische Republiek Iran wijst een metalen pijltje aan het plafond de richting van Mekka aan. Op de televisie leest een presentatrice met een grote hoofddoek om hoofd en schouders het nieuws. Dan bekruipt mij de behoefte om te schrijven over onze problemen met de islam.
Vier jaar na de terroristische, in naam van Allah gepleegde aanvallen van 11 september 2001 op New York en Washington zullen de meeste mensen in wat wij voor het gemak nog altijd het Westen noemen, het er roerend over eens zijn dat wij wel degelijk problemen hebben met de islam. De grote meerderheid van alle moslims is geen terrorist, maar de meeste terroristen die ons bedreigen, beweren wel dat ze moslim zijn. De meeste landen waar de moslims in de meerderheid zijn, verzetten zich tegen wat Europeanen en Amerikanen meestal beschouwen als een bewust gewenste moderniteit, met inbegrip van de essentiële elementen van vrije democratie.
Waarom? Wat is de kern van het probleem? Ik geef hier zes verschillende visies die vaak te horen zijn in het Westen, maar ook - en dat moeten we zeker vermelden - in islamitische landen als Iran. Terwijl u het lijstje bekijkt, zult u misschien geneigd zijn om in gedachten een kruisje te zetten naast de visie waar u het meest mee akkoord gaat. Logisch gezien is het mogelijk dat u ook kleinere kruisjes zult willen plaatsen naast een aantal andere standpunten, maar niet naast allemaal.
1. Het fundamentele probleem is niet alleen ’de islam’, maar religie op zich, die gelijk staat aan bijgeloof, een vals bewustzijn, het afschaffen van de rede. In principe zijn het christendom of het jodendom nauwelijks beter, zeker niet de varianten die worden omarmd door rechts in de VS. De wereld zou er veel beter aan toe zijn als iedereen inzicht had in de waarheden die de wetenschap in zich draagt, vertrouwen had in de menselijke rede en voorstander was van een seculier humanisme. En als we dan al een ingelijste foto van een oude man met een baard aan de muur willen hangen, laat dat dan een afbeelding van Charles Darwin zijn. Wat wij nodig hebben, is niet alleen een seculiere staat, maar een seculiere samenleving.
Dit standpunt wordt gedeeld door veel hoog opgeleide mensen in het postchristelijke Westen, vooral in West-Europa, onder wie enkele van mijn beste vrienden. Als je dit rechtstreeks gaat vertalen naar een politiek recept, krijg je wel het kleine ongemak dat drie tot vijf miljard mannen en vrouwen hiervoor hun fundamentele geloof moeten afzweren. Bovendien is de palmares van de zuiver seculiere regimes de voorbije honderd jaar evenmin bijzonder inspirerend te noemen.
2. Het fundamentele probleem is niet godsdienst op zich, maar de specifieke religie van de islam. In tegenstelling tot het westerse christendom staat de islam geen scheiding van kerk en staat, religie en politiek toe. Het feit dat mijn Iraanse krant het jaar 1384 vermeldt, wijst op een verschillende realiteit. Met zijn systematische discriminatie van vrouwen, zijn barbaarse straffen op homoseksualiteit en zijn militante intolerantie is de islam blijven steken in de Middeleeuwen. De islam heeft dringend een Reformatie nodig.
Dit is een heel algemeen verspreide visie. Maar er zijn ook twee bezwaren tegen aan te voeren: dit standpunt bevordert een monolithische, essentialistische opvatting van de islam en interpreteert de geschiedenis ervan te veel in westerse termen (Middeleeuwen, Reformatie). Als we met islam verwijzen naar ’wat mensen die zichzelf moslim noemen, werkelijk denken, zeggen en doen’, dan stellen we vast dat dat begrip een breed spectrum van verschillende realiteiten omvat.
3. Het probleem is niet de islam, maar het islamisme. Een van de grote wereldreligies wordt verkeerd voorgesteld door fanatici als Osama bin Laden, die die religie hebben misvormd in dienst van een politieke ideologie van de haat. Het zijn die ideologen en bewegingen van politiek islamisme die we moeten bestrijden. Door samen te werken met de welwillende, vreedzame meerderheid van moslims op deze wereld, kunnen we de rotte appels uit de mand halen.
Dit standpunt wordt verspreid door westerse politici als George W. Bush en Tony Blair. Tja, natuurlijk zeggen zij dat. Zij zijn niet van plan om de miljoenen islamitische kiezers in landen waar het Westen op is aangewezen voor zijn olie-invoer, voor het hoofd te stoten. Maar geloven zij dat echt zelf? Ik durf het te betwijfelen. Leg hen aan een infuus met waarheidsserum en ik durf te wedden dat ze dichter bij de tweede visie zouden uitkomen, net zoals vele atheïstische of agnostische Europese leiders voor de eerste zouden kiezen. Daarnaast is het wel zo dat eminente islamkenners met wijsheid en kracht tot dezelfde analyse komen.
4. De kern van het probleem is niet de godsdienst, de islam of zelfs het islamisme, maar de specifieke geschiedenis van de Arabieren. Onder de 22 leden van de Arabische Liga bevindt zich geen enkele democratie van eigen bodem. (Irak vertoont nu wel enkele kenmerken van een democratie, maar die zijn nauwelijks ’autochtoon’ te noemen.) Het hoeft geen betoog dat dit geen racistische stelling over de Arabieren is, maar een complex betoog over de geschiedenis, de economie, de politieke cultuur, de samenleving en een reeks van mislukte pogingen tot postkoloniale modernisering.
Hier valt iets voor te zeggen. Er bestaan democratieën met een islamitische meerderheid, denk maar aan Turkije of Mali. De politicoloog Alfred Stepan heeft een boeiend artikel geschreven waarin hij vaststelt dat niet-Arabische islamitische landen het er inzake democratisering ongeveer even goed van af hebben gebracht als niet-islamitische landen met een vergelijkbaar niveau van economische ontwikkeling. Maar het valt mij wel op dat er zelfs in een traditioneel anti-Arabisch land als Iran maar heel weinig mensen zijn die denken dat het probleem alleen te maken zou hebben met de Arabieren.
5. Wij - en niet zij - vormen de oorzaak van het probleem. Van de kruistochten tot de oorlog in Irak hebben het westerse imperialisme, het kolonialisme en het christelijke en postchristelijke ideologische hegemonisme zelf die antipathie voor - en dus ook in hun extreemste vorm de absolute vijandigheid tegenover - de westerse vrije democratie gecreëerd. Bovendien hebben wij, nadat wij zelf de oprichting van de staat Israël hebben veroorzaakt (door de holocaust), ondersteund of ten minste aanvaard, meer dan een halve eeuw lang het verschrikkelijke lot van de Palestijnen genegeerd.
Die visie is wijd verspreid onder moslims, en niet alleen onder Arabieren in het Midden-Oosten. Zij wordt gedeeld door een deel van links in het Westen, maar dan van uit een ander uitgangspunt. Zelfs als die simplistische versie van de geschiedenis volledig klopte, dan nog zouden we het verleden natuurlijk niet veranderen. Maar we kunnen wel de historische schade erkennen waarvoor wij verantwoordelijk zijn. En we kunnen ook meer doen om te komen tot een vrij Palestina, naast een veilig Israël.
6. Ongeacht uw mening over de relatieve deugden van het Westen en de islam, doen de ernstigste spanningen zich voor op het raakvlak waar de twee elkaar ontmoeten. Die spanningen komen met name voort uit de rechtstreekse, persoonlijke confrontatie van jonge islamitische immigranten van de eerste of de tweede generatie met de westerse en vooral Europese seculiere moderniteit. Het verleidelijkste systeem van de hele wereld, met zijn veelkleurige consumentenbeelden van gezondheid, rijkdom, sensatie, seks en macht, is bijzonder aantrekkelijk voor jonge mensen uit vaak arme, conservatieve, islamitische kringen. Maar uit afkeer voor de hedonistische uitspattingen ervan of misschien uit ontgoocheling, en vervreemd door de realiteit van hun achtergestelde bestaan in het Westen, of vanuit het gevoel dat zij door die samenleving worden afgewezen, gaan enkelen - een minuscule minderheid - een heftige, extreme, krijgshaftige nieuwe vorm van het geloof van hun vaders aanhangen. Van Mohammed Atta en de Hamburgse cel van Al-Qaeda tot de bommenwerpers van Madrid of London: bij elk van hen hoor je hetzelfde deprimerende verhaal.
Ik wou dat ik afdoende bewijzen kon vinden tegen dit verhaal. Maar dat kan ik niet. (Zijn er lezers die me daarbij kunnen helpen?) Zelfs als we morgen getuige konden zijn van de geboorte van een vrij Palestina en zelfs als de troepen zich uit Irak terugtrokken, zou dit probleem blijven bestaan. Daardoor dreigt Europa de komende tien jaar een minder beschaafde en minder aangename plek te worden om te wonen.
Wel, bij welke van deze zes visies hebt u het grootste kruisje gezet? Uw antwoord op die vraag zegt niet alleen iets over de islamitische wereld, maar ook over uzelf. Want wat wij de islam noemen, is een spiegel waarin wij naar onszelf kijken. Zeg me welke islam de uwe is en ik zal u zeggen wie u bent.
Timothy Garton Ash
(De auteur is historicus en de directeur van het European Studies Centre in St. Antony’s College in Oxford.)
In het Westen schijnt ’iedereen’ het eens te zijn over een probleem met de islam, maar wat de kern van dat probleem precies is, daarover bestaat veel minder eensgezindheid. Timothy Garton Ash analyseert een zestal vaak gehoorde stellingen. ,,Onze visie op de islam zegt vooral veel over onszelf.’’
In mijn hotelkamer in de hoofdstad van de Islamitische Republiek Iran wijst een metalen pijltje aan het plafond de richting van Mekka aan. Op de televisie leest een presentatrice met een grote hoofddoek om hoofd en schouders het nieuws. Dan bekruipt mij de behoefte om te schrijven over onze problemen met de islam.
Vier jaar na de terroristische, in naam van Allah gepleegde aanvallen van 11 september 2001 op New York en Washington zullen de meeste mensen in wat wij voor het gemak nog altijd het Westen noemen, het er roerend over eens zijn dat wij wel degelijk problemen hebben met de islam. De grote meerderheid van alle moslims is geen terrorist, maar de meeste terroristen die ons bedreigen, beweren wel dat ze moslim zijn. De meeste landen waar de moslims in de meerderheid zijn, verzetten zich tegen wat Europeanen en Amerikanen meestal beschouwen als een bewust gewenste moderniteit, met inbegrip van de essentiële elementen van vrije democratie.
Waarom? Wat is de kern van het probleem? Ik geef hier zes verschillende visies die vaak te horen zijn in het Westen, maar ook - en dat moeten we zeker vermelden - in islamitische landen als Iran. Terwijl u het lijstje bekijkt, zult u misschien geneigd zijn om in gedachten een kruisje te zetten naast de visie waar u het meest mee akkoord gaat. Logisch gezien is het mogelijk dat u ook kleinere kruisjes zult willen plaatsen naast een aantal andere standpunten, maar niet naast allemaal.
1. Het fundamentele probleem is niet alleen ’de islam’, maar religie op zich, die gelijk staat aan bijgeloof, een vals bewustzijn, het afschaffen van de rede. In principe zijn het christendom of het jodendom nauwelijks beter, zeker niet de varianten die worden omarmd door rechts in de VS. De wereld zou er veel beter aan toe zijn als iedereen inzicht had in de waarheden die de wetenschap in zich draagt, vertrouwen had in de menselijke rede en voorstander was van een seculier humanisme. En als we dan al een ingelijste foto van een oude man met een baard aan de muur willen hangen, laat dat dan een afbeelding van Charles Darwin zijn. Wat wij nodig hebben, is niet alleen een seculiere staat, maar een seculiere samenleving.
Dit standpunt wordt gedeeld door veel hoog opgeleide mensen in het postchristelijke Westen, vooral in West-Europa, onder wie enkele van mijn beste vrienden. Als je dit rechtstreeks gaat vertalen naar een politiek recept, krijg je wel het kleine ongemak dat drie tot vijf miljard mannen en vrouwen hiervoor hun fundamentele geloof moeten afzweren. Bovendien is de palmares van de zuiver seculiere regimes de voorbije honderd jaar evenmin bijzonder inspirerend te noemen.
2. Het fundamentele probleem is niet godsdienst op zich, maar de specifieke religie van de islam. In tegenstelling tot het westerse christendom staat de islam geen scheiding van kerk en staat, religie en politiek toe. Het feit dat mijn Iraanse krant het jaar 1384 vermeldt, wijst op een verschillende realiteit. Met zijn systematische discriminatie van vrouwen, zijn barbaarse straffen op homoseksualiteit en zijn militante intolerantie is de islam blijven steken in de Middeleeuwen. De islam heeft dringend een Reformatie nodig.
Dit is een heel algemeen verspreide visie. Maar er zijn ook twee bezwaren tegen aan te voeren: dit standpunt bevordert een monolithische, essentialistische opvatting van de islam en interpreteert de geschiedenis ervan te veel in westerse termen (Middeleeuwen, Reformatie). Als we met islam verwijzen naar ’wat mensen die zichzelf moslim noemen, werkelijk denken, zeggen en doen’, dan stellen we vast dat dat begrip een breed spectrum van verschillende realiteiten omvat.
3. Het probleem is niet de islam, maar het islamisme. Een van de grote wereldreligies wordt verkeerd voorgesteld door fanatici als Osama bin Laden, die die religie hebben misvormd in dienst van een politieke ideologie van de haat. Het zijn die ideologen en bewegingen van politiek islamisme die we moeten bestrijden. Door samen te werken met de welwillende, vreedzame meerderheid van moslims op deze wereld, kunnen we de rotte appels uit de mand halen.
Dit standpunt wordt verspreid door westerse politici als George W. Bush en Tony Blair. Tja, natuurlijk zeggen zij dat. Zij zijn niet van plan om de miljoenen islamitische kiezers in landen waar het Westen op is aangewezen voor zijn olie-invoer, voor het hoofd te stoten. Maar geloven zij dat echt zelf? Ik durf het te betwijfelen. Leg hen aan een infuus met waarheidsserum en ik durf te wedden dat ze dichter bij de tweede visie zouden uitkomen, net zoals vele atheïstische of agnostische Europese leiders voor de eerste zouden kiezen. Daarnaast is het wel zo dat eminente islamkenners met wijsheid en kracht tot dezelfde analyse komen.
4. De kern van het probleem is niet de godsdienst, de islam of zelfs het islamisme, maar de specifieke geschiedenis van de Arabieren. Onder de 22 leden van de Arabische Liga bevindt zich geen enkele democratie van eigen bodem. (Irak vertoont nu wel enkele kenmerken van een democratie, maar die zijn nauwelijks ’autochtoon’ te noemen.) Het hoeft geen betoog dat dit geen racistische stelling over de Arabieren is, maar een complex betoog over de geschiedenis, de economie, de politieke cultuur, de samenleving en een reeks van mislukte pogingen tot postkoloniale modernisering.
Hier valt iets voor te zeggen. Er bestaan democratieën met een islamitische meerderheid, denk maar aan Turkije of Mali. De politicoloog Alfred Stepan heeft een boeiend artikel geschreven waarin hij vaststelt dat niet-Arabische islamitische landen het er inzake democratisering ongeveer even goed van af hebben gebracht als niet-islamitische landen met een vergelijkbaar niveau van economische ontwikkeling. Maar het valt mij wel op dat er zelfs in een traditioneel anti-Arabisch land als Iran maar heel weinig mensen zijn die denken dat het probleem alleen te maken zou hebben met de Arabieren.
5. Wij - en niet zij - vormen de oorzaak van het probleem. Van de kruistochten tot de oorlog in Irak hebben het westerse imperialisme, het kolonialisme en het christelijke en postchristelijke ideologische hegemonisme zelf die antipathie voor - en dus ook in hun extreemste vorm de absolute vijandigheid tegenover - de westerse vrije democratie gecreëerd. Bovendien hebben wij, nadat wij zelf de oprichting van de staat Israël hebben veroorzaakt (door de holocaust), ondersteund of ten minste aanvaard, meer dan een halve eeuw lang het verschrikkelijke lot van de Palestijnen genegeerd.
Die visie is wijd verspreid onder moslims, en niet alleen onder Arabieren in het Midden-Oosten. Zij wordt gedeeld door een deel van links in het Westen, maar dan van uit een ander uitgangspunt. Zelfs als die simplistische versie van de geschiedenis volledig klopte, dan nog zouden we het verleden natuurlijk niet veranderen. Maar we kunnen wel de historische schade erkennen waarvoor wij verantwoordelijk zijn. En we kunnen ook meer doen om te komen tot een vrij Palestina, naast een veilig Israël.
6. Ongeacht uw mening over de relatieve deugden van het Westen en de islam, doen de ernstigste spanningen zich voor op het raakvlak waar de twee elkaar ontmoeten. Die spanningen komen met name voort uit de rechtstreekse, persoonlijke confrontatie van jonge islamitische immigranten van de eerste of de tweede generatie met de westerse en vooral Europese seculiere moderniteit. Het verleidelijkste systeem van de hele wereld, met zijn veelkleurige consumentenbeelden van gezondheid, rijkdom, sensatie, seks en macht, is bijzonder aantrekkelijk voor jonge mensen uit vaak arme, conservatieve, islamitische kringen. Maar uit afkeer voor de hedonistische uitspattingen ervan of misschien uit ontgoocheling, en vervreemd door de realiteit van hun achtergestelde bestaan in het Westen, of vanuit het gevoel dat zij door die samenleving worden afgewezen, gaan enkelen - een minuscule minderheid - een heftige, extreme, krijgshaftige nieuwe vorm van het geloof van hun vaders aanhangen. Van Mohammed Atta en de Hamburgse cel van Al-Qaeda tot de bommenwerpers van Madrid of London: bij elk van hen hoor je hetzelfde deprimerende verhaal.
Ik wou dat ik afdoende bewijzen kon vinden tegen dit verhaal. Maar dat kan ik niet. (Zijn er lezers die me daarbij kunnen helpen?) Zelfs als we morgen getuige konden zijn van de geboorte van een vrij Palestina en zelfs als de troepen zich uit Irak terugtrokken, zou dit probleem blijven bestaan. Daardoor dreigt Europa de komende tien jaar een minder beschaafde en minder aangename plek te worden om te wonen.
Wel, bij welke van deze zes visies hebt u het grootste kruisje gezet? Uw antwoord op die vraag zegt niet alleen iets over de islamitische wereld, maar ook over uzelf. Want wat wij de islam noemen, is een spiegel waarin wij naar onszelf kijken. Zeg me welke islam de uwe is en ik zal u zeggen wie u bent.
Timothy Garton Ash
(De auteur is historicus en de directeur van het European Studies Centre in St. Antony’s College in Oxford.)