Juliette
11-02-06, 16:50
Ook uw brein kan gemanipuleerd worden
Ze is gefascineerd door hersenen. En door het bizarre fenomeen 'hersenspoeling', waarover ze een fascinerend boek schreef. De Britse neurowetenschapper Kathleen Taylor over emoties, verstand en gevaarlijke ideeën.
Opgelet! Terwijl u dit leest, veranderen uw hersenen. Een héél klein beetje, maar toch: de invloed is onmiskenbaar. Bij elk brokje informatie, bij elk zuchtje emotie - voortdurend worden er nieuwe verbindingen gelegd in dat supernetwerk onder uw schedel dat miljarden en miljarden hersencellen langs miljarden en miljarden trajecten met elkaar verbindt. De impact van deze tekst op uw brein zal merkbaar, maar al bij al tamelijk onschuldig zijn.
Als u in de jaren vijftig van de vorige eeuw een Amerikaanse krijgsgevangene was geweest in de Koreaanse oorlog, dan zouden uw hersenen iets ingrijpender zijn veranderd. Dan was u wellicht maandenlang onderworpen aan fysieke en mentale foltering, tot u - geheel oprecht en vol enthousiasme - de lof had gezongen van Mao en het communisme. De impact op uw brein zou aanzienlijk zijn geweest, noem het gerust: mentale verkrachting. Of hersenspoeling. Die term - brainwashing - werd in 1950 voor het eerst gebruikt, om de totale en onbegrijpelijke transformatie van zulke Amerikaanse krijgsgevangenen te beschrijven.
Sindsdien wordt de term wel vaker gebruikt: het sektelid, de racist, de terrorist, de fascist, de fundamentalist - tal van fanatici lijken op een of andere manier gehersenspoeld. Een idee is dan zó krachtig dat een rationeel gesprek niet meer mogelijk is. De rel over de spotprenten met Mohammed was nog niet losgebarsten toen dit interview plaatsvond, maar het verband is duidelijk: een geloofsovertuiging, of een ander abstract idee, kan behoorlijk wat emoties losweken.
De Britse hersenwetenschapster Kathleen Taylor doet normaal gesproken onderzoek naar oogbewegingen. Met Brainwashing schreef ze een boek voor een breder publiek. Een boek waarin ze behalve haar hersenonderzoek ook haar filosofische, historische en psychologische interesses kon botvieren. Een fascinerend verhaal over hoe onze hersenen werken, en waarom we soms zó beïnvloed kunnen worden dat het lijkt alsof we geherprogrammeerd zijn.
'In de traditionele betekenis van het woord is hersenspoeling iets dat onder dwang gebeurt, iets negatiefs en kwaadaardigs', legt ze uit. 'Dat vonden de Amerikanen tenminste. Want voor de Chinezen ging het om iets positiefs. Die Amerikaanse krijgsgevangenen werden namelijk heropgevoed, zodat ook zij het licht zouden zien. Ze werden als het ware bevrijd van de ideologische vooroordelen van het imperialistische Westen. Als je de literatuur over communistische gedachtecontrole en heropvoeding leest, merk je dat er in bijna religieuze termen over wordt geschreven. Maar voor de Amerikanen, die het woord brainwashing hebben uitgevonden, was het natuurlijk een duivelse, kwaadaardige ingreep. Het hangt er dus maar vanaf wiens standpunt je kiest.'
'Toen ik met mijn research begon, dacht ik nog dat het een mysterieus en ondoorgrondelijk procedé was. Omdat mensen zó grondig kunnen veranderen in korte tijd. Maar het heeft dus niets te maken met een gekke wetenschapper die een geheime formule uitspreekt. Het is een proces dat kan worden verklaard. Brainwashing is gewoon een extreme vorm van fenomenen waarmee we bijna dagelijks geconfronteerd worden: beïnvloeding, overtuiging, pestgedrag, huiselijk geweld, dwang...'
Vanaf wanneer noem je het dan echt 'hersenspoelen'?
TAYLOR: Wel, er bestaat dus niet echt een punt waar het ene overgaat in het andere. Hersenspoeling is het extreme uiteinde op een spectrum dat begint bij zachte beïnvloeding. Waar je de lijn trekt, doet er niet zoveel toe. Vergelijk het met hoge en lage tonen: het is een onderverdeling die we gebruiken, maar waar trekken we de lijn? Ik bedoel daarmee dat de processen die je in een milde vorm gebruikt om iemand te beïnvloeden, ook gebruikt worden om iemand echt grondig te hersenspoelen. Maar ook brainwashing kan verschillende dingen betekenen. Als er al een boodschap is die ik met mijn boek wil verspreiden, dan is het dat de zaken nooit zo simpel zijn als we zouden willen. Het leven is enorm gecompliceerd. Ik heb geen antwoorden in de vorm van een soundbite of een oneliner.
Hoe verklaart u het zogenaamde homegrown terrorism? De daders van de Londense aanslagen waren geboren en getogen Britten, goed opgevoed en opgeleid, sommigen zelfs getrouwd, met kinderen. Waren zij gehersenspoeld?
TAYLOR: Laat ik eerst en vooral zeggen dat de wetenschap goed is in algemene verklaringen, maar niet in het uitleggen van particuliere gevallen. Ik moet dus in algemeenheden spreken. Maar ik geloof wel dat homegrown terrorism verklaarbaar is. Ik zie namelijk geen alternatief. We kunnen moeilijk teruggrijpen naar het theologische concept van het Kwade, of van de Duivel... Dat helpt niet echt, dat leert ons niets, en dat geeft ons ook geen invalshoeken om het probleem te lijf te gaan. De processen waardoor zulke terroristen worden gecreëerd, lijken volgens mij heel sterk op de processen die een sektelid creëren. Ik zie altijd dezelfde vijf mechanismen aan het werk: isolatie, controle, onzekerheid, herhaling en emotie. De sekteleden worden geïsoleerd, alles wat ze horen of zien wordt streng gecontroleerd, ze worden onzeker gemaakt, de centrale boodschap wordt keer op keer herhaald en alles wordt sterk verbonden met emoties. Vaak gaat het om mensen die zich verlaten of verwaarloosd voelen, en die dan in de sekte, of de terroristische groep, opnieuw vriendschap, respect en liefde krijgen.
En als je iemand liefde geeft, kun je hem beter beïnvloeden?
TAYLOR: Zeker. Als je iemand die wanhopig is, vriendschap geeft, zal hij ook gemakkelijker je ideeën overnemen. Het is heel moeilijk om tegen iemand die je liefde geeft, te zeggen: Ik geloof u niet, wat u mij vertelt is verkeerd! Hoe langer het duurt, hoe moeilijker het wordt, tot het op den duur onmogelijk wordt. Dat zie je bij sekteleiders, en dat zie je ook bij de rekrutering van terroristen. Het gaat ook meestal om kleine groepjes, met intens onderling contact, die zichzelf definiëren tégenover een andere groep. Dat zet een polarisering in gang die op de spits gedreven wordt.
Hoe kun je die polarisering voorkomen?
TAYLOR: Dat is erg moeilijk, omdat er een vicieuze cirkel ontstaat. Het probleem is namelijk dat wij dan weer de neiging hebben om zulke mensen te dehumaniseren. Dan krijg je politici die zeggen: We willen niet met hen onderhandelen, we willen hen alleen maar vernietigen. Dat soort denken noem ik in het boek totalism: je bent goed of slecht, je bent voor of tegen ons, er is geen tussenweg. Dat helpt de zaken nooit vooruit, omdat het je niet zegt wat je moet doen. Want als je hen niet kunt vernietigen, wat ga je dan doen?
Wat is uw suggestie?
TAYLOR: Een rehumanisering, als het ware, we moeten hen weer als volwaardige mensen zien. Laten we terroristen eens behandelen als mensen die wij eventueel zouden kunnen proberen te begrijpen. Ook zij hebben een zekere mate van rationaliteit, ze doen de dingen die ze doen voor een bepaalde reden. In elke terroristische groep is er toch nog een zekere variatie. Een minderheid bestaat misschien uit echte sadisten of psychopaten. Een deel gebruikt geweld omdat ze echt geen andere uitweg meer zien. Dat is de meerderheid. En een minderheid zijn gewoon de volgers, die bij wijze van spreken niet anders durven. De psychopaten moet je proberen te isoleren. En de mensen die denken dat ze geen andere keuze hebben, moet je een alternatief aanbieden. Misschien moeten wij ons bijvoorbeeld eens afvragen hoe het komt dat zoveel mensen denken dat ze geen andere keuze hebben. Heeft dat misschien iets te maken met hoe het Westen zich opstelt en gedraagt?
Maar zou die zelfkritiek wel helpen? U legt in uw boek sterk de nadruk op de rol van wat u 'etherische ideeën' noemt, zweverige concepten die mensen enorm in de ban kunnen krijgen, tot ze erdoor geobsedeerd worden?
TAYLOR: Bepaalde klassen van ideeën kunnen inderdaad een belangrijke rol spelen. Ik noem het 'etherische ideeën' om aan te geven hoe vreemd ze eigenlijk zijn. Het zijn abstracte ideeën, zodat je ze kunt toepassen op een groot aantal mensen en situaties. Het zijn dubbelzinnige ideeën, zodat verschillende mensen er verschillende betekenissen aan kunnen geven. En het zijn ideeen die enorm sterke emoties oproepen - God, vrijheid, rechtvaardigheid, goed, kwaad... Zulke ideeën kunnen een echte obsessie worden, ze kunnen het gedrag van mensen op een dramatische manier sturen.
En omdat ze geen verband houden met de realiteit, valt er met rationele argumenten niets tegen in te brengen - is dat het probleem?
TAYLOR:Als ze echt extreem worden, lukt dat inderdaad niet meer. Dan hebben ze ook geen band met de buitenwereld meer nodig, omdat ze voldoende aangevuurd worden door de binnenwereld. Daarom is het bij conflictbeheersing zo belangrijk om mensen af te leiden, zodat de emoties even kunnen worden gekalmeerd. Emoties zijn als het ware de energie in het idee. Dus als je wilt voorkomen dat het uit de hand loopt, doe je er goed aan op tijd in te grijpen. Voor de emoties té hoog oplaaien.
Stop and think! - dát is volgens u de beste remedie tegen een gemanipuleerde geest.
TAYLOR: Absoluut. Dat houdt ook in dat je op een heel gedetailleerde manier gaat kijken naar het idee waardoor je geobsedeerd bent. Als iemand voor vrijheid wil vechten, kun je bijvoorbeeld vragen wat hij bedoelt met vrijheid? Vrijheid voor wie? Wanneer? Waar? Vrijheid voor de ene is soms ellende voor de andere. Dat soort vragen moet je altijd stellen.
Uw boek is echt een pleidooi voor het gebruik van onze rede.
TAYLOR: Mja, ik ben nu eenmaal een kind van de verlichting. Maar het is zeker geen pleidooi voor het gebruik van alléén maar onze rationaliteit. Ratio zonder emotie is niet alleen steriel, maar ook gevaarlijk. Wie denkt dat hij alleen zijn rede kan gebruiken, weet niet hoe het brein werkt. Het brein is geen redeneermachine. Als je het dan toch een machine moet noemen, dan zou ik zeggen dat het een machine is om praktische problemen op te lossen. En daarbij komen emoties heel goed van pas. Angst is bijvoorbeeld erg nuttig om in gevaarlijke omstandigheden toch te overleven. Emoties helpen ook bij het vinden van voedsel, het vinden van een partner...
Maar zijn onze emoties wel geschikt om met etherische concepten om te gaan?
TAYLOR: Wel, het punt met etherische ideeën is dat ze alleen kunnen bestaan dankzij de symbolische kracht van de taal. Een aantal woorden kun je gebruiken om concrete voorwerpen aan te duiden: fles, pen, schrift... Maar ik hoef niet noodzakelijk een pen voor mijn neus te hebben om 'pen' te kunnen zeggen. Idem dito uiteraard voor etherische concepten. Ik hoef geen god te zien om 'god' te kunnen zeggen. Nu, wat er gebeurt is het volgende: al onze emoties, die erg nuttig zijn bij het overleven, kunnen worden overgeplant op etherische en abstracte ideeën. En dán wordt het gevaarlijk. Je kunt mensen bijvoorbeeld bang maken door te zeggen dat ze bedreigd worden, zelfs als die dreiging niet echt bestaat. En dan kan die persoon echt reageren alsof hij bedreigd wordt.
Als we niet uitkijken, ontwaren we straks een terrorist op elke straathoek.
TAYLOR: Precies. Net zoals 'de Jood' zeventig jaar geleden overal was, en gevaarlijk... In het Duitsland van de jaren dertig werd hij gebruikt als een soort archetype van het kwaad. Het was een heel simpele boodschap, die er keer op keer werd ingehamerd. Herhaling is bijzonder belangrijk. Daarom is het zo belangrijk om te blijven nadenken. Er zijn uiteraard extremistische moslims, maar extremisme is zeker niet het voorrecht van moslims, of zelfs maar van gelovigen.
Dan bent u het niet eens met de Britse bioloog Richard Dawkins, die vindt dat we alle religies maar beter kunnen afschaffen?
TAYLOR: Nee, daar ben ik het helemaal niet mee eens. Dat is véél te simplistisch. Dawkins lijkt te suggereren dat religie de oorzaak van het extremisme is. Dat religieuze mensen extremistisch kunnen zijn op een manier die niet-religieuze mensen niet kennen. En de geschiedenis leert dat hij ongelijk heeft. Als je het begrip religie zo breed neemt dat ook de bolsjewieken en de nazi's religieus waren, tja, dan wel. Maar dat lijkt mij overdreven. De communisten hadden geen god. Bovendien vind je ook extremisme bij mensen in de dierenrechtenbeweging, bijvoorbeeld. Het punt is dat er overál extremisten zitten. Volgens mij heeft het meer te maken met je persoonlijkheid dan met het feit of je al dan niet religieus bent.
Dawkins noemt religie een soort virus. Dat is een metafoor die u ook gebruikt: bepaalde ideeën zijn echt besmettelijk, schrijft u. Wat maakt een idee besmettelijk?
TAYLOR: Eén belangrijk element is: wie zegt het? Als iemand met autoriteit het idee verkondigt, zal het zich makkelijker verspreiden. Een ander element is: hoe simpel is het? Hoe simpeler het idee, hoe makkelijker het zich verspreidt. Ook belangrijk ten slotte is de relevantie van het idee: lijkt het alsof het inderdaad een oplossing vormt voor bestaande problemen? Om nog even terug te gaan naar nazi-Duitsland: dat land kampte toen wel degelijk met echte problemen die moesten worden opgelost. Ze hadden iets of iemand nodig om hun probleem te verklaren. En als je een positief zelfbeeld hebt, en er gaat iets zwaar fout, dan is het bijzonder moeilijk om - als individu of als natie - te zeggen: Oké, ik heb het verkeerd aangepakt, het is mijn fout. Wij hebben allemaal positieve illusies over onze eigen competentie. Daarom is zelfkritiek dikwijls zo moeilijk.
Wat is de beste remedie om hersenspoeling te voorkomen? Jezelf voortdurend blootstellen aan tegengestelde meningen?
TAYLOR:Het beste om mentale manipulatie te voorkomen, is eerst en vooral: jezelf ervan bewust zijn dat het bestaat, dat het mogelijk is. Je moet weten dat mensen gemanipuleerd kunnen worden, dat onze hersenen vatbaar zijn voor sterke beïnvloeding. Denk dus niet dat je zelf immuun bent. Veel mensen voelen zich onkwetsbaar: het zijn altijd de ánderen die worden beïnvloed, door reclame bijvoorbeeld. Zoals het ook altijd de anderen zijn die de file veroorzaken. (lacht) Begrijpen dat het ook u kan overkomen is essentieel. Ook uw brein kan gemanipuleerd worden. En dan inderdaad jezelf blootstellen aan tegengestelde meningen. Want daardoor word je gestimuleerd om na te denken, om de feiten te analyseren, om een reality check te doen: klopt dit wel, is dit wel waar? Onze hersenen zijn ontworpen om de realiteit op een betrouwbare manier weer te geven. Hoe beter die weergave, hoe beter je kunt overleven. Het probleem is alleen dat er altijd een ruil plaatsvindt: minder precisie in ruil voor meer snelheid, bijvoorbeeld. Daarom dat we shortcuts maken in ons brein, stereotypen... Daarom ook dat we bepaalde mensen vertrouwen, dat we afgaan op hun autoriteit.
Alles voortdurend in twijfel trekken is niet leefbaar.
TAYLOR: Nee, dan kun je gewoon niet functioneren. Het brein zoekt altijd shortcuts, maar wil tegelijk zo accuraat mogelijk zijn. In onze huidige maatschappij wordt die druk om shortcuts te creëren nog groter, omdat we zo enorm veel informatie te verwerken krijgen. Vandaar de behoefte aan soundbites, aan simplificaties, aan oneliners - die we zoveel mogelijk moeten proberen te weerstaan. Daarom hebben we inderdaad tegengestelde meningen nodig. Daarom is een vrije pers bijvoorbeeld zo belangrijk.
Iets hélemaal anders: is het denkbaar dat het internet ooit een bewustzijn krijgt?
TAYLOR: Geen idee. Ik weet niet eens wat dat zou betekenen. Het internet heeft geen lichaam, dus...
Is bewustzijn niet louter een kwestie van complexiteit? Als een netwerk maar complex genoeg is, wordt het zich dan niet automatisch bewust van zichzelf?
TAYLOR: Dat denk ik niet. Je moet het bewustzijn proberen te begrijpen vanuit zijn functie. Waar dient het voor? Het is een manier die de hersenen hebben ontwikkeld om zich te focussen op bepaalde taken. Waar ben ik mee bezig? Waaraan moet ik meer of minder energie besteden? Het bewustzijn doet dus iets voor de hersenen. En de hersenen zijn noodzakelijkerwijze ingebed in een lichaam. Je kunt de geest niet los zien van het lichaam. Het brein is ontworpen om problemen op te lossen. En problemen oplossen betekent dat je echt iets kunt doen, dat je actie kunt ondernemen, en daarvoor heb je een lichaam nodig. Dus verstand en emotie, lichaam en geest - dat moet je allemaal als één geheel zien. Je kunt het niet uit elkaar halen. Het brein opereert ook nooit alleen, het bevindt zich altijd in een context: elk brein staat voortdurend in contact met andere breinen, is voortdurend aan het veranderen.
Onze hersenen zijn veel plastischer dan we denken?
TAYLOR: Absoluut, ze zijn veel veranderbaarder dan we denken. Als we over het brein praten, is het erg belangrijk om te denken in termen van verandering en complexiteit - die twee eigenschappen moeten we koesteren. Uiteindelijk is het een kwestie van esthetiek. Hersenen zijn mooi en neurowetenschappers bestuderen schoonheid. En wonderlijkheid. Het is toch verbazend dat ieder van ons hersenen heeft die hun werk goed doen. Ze zijn allemaal totaal verschillend en toch werken ze enorm goed en efficiënt. Als ik over straat loop, denk ik dat wel eens: hoe verbazend toch, dat wij zomaar over straat kunnen lopen, vlotjes, zonder te haperen, zonder tegen mekaar aan te botsen, we kunnen zelfs met mekaar praten, of naar de etalages kijken terwijl we aan het bellen zijn... Dat is toch fenomenaal! Mij geeft dat altijd een heel sterk besef dat onze hersenen tegelijk complex en prachtig zijn. Hoe meer ik over de hersenen weet, hoe meer respect ik heb voor de complexiteit van mensen.
Joël De Ceulaer
Copyright Knack Online.
Ze is gefascineerd door hersenen. En door het bizarre fenomeen 'hersenspoeling', waarover ze een fascinerend boek schreef. De Britse neurowetenschapper Kathleen Taylor over emoties, verstand en gevaarlijke ideeën.
Opgelet! Terwijl u dit leest, veranderen uw hersenen. Een héél klein beetje, maar toch: de invloed is onmiskenbaar. Bij elk brokje informatie, bij elk zuchtje emotie - voortdurend worden er nieuwe verbindingen gelegd in dat supernetwerk onder uw schedel dat miljarden en miljarden hersencellen langs miljarden en miljarden trajecten met elkaar verbindt. De impact van deze tekst op uw brein zal merkbaar, maar al bij al tamelijk onschuldig zijn.
Als u in de jaren vijftig van de vorige eeuw een Amerikaanse krijgsgevangene was geweest in de Koreaanse oorlog, dan zouden uw hersenen iets ingrijpender zijn veranderd. Dan was u wellicht maandenlang onderworpen aan fysieke en mentale foltering, tot u - geheel oprecht en vol enthousiasme - de lof had gezongen van Mao en het communisme. De impact op uw brein zou aanzienlijk zijn geweest, noem het gerust: mentale verkrachting. Of hersenspoeling. Die term - brainwashing - werd in 1950 voor het eerst gebruikt, om de totale en onbegrijpelijke transformatie van zulke Amerikaanse krijgsgevangenen te beschrijven.
Sindsdien wordt de term wel vaker gebruikt: het sektelid, de racist, de terrorist, de fascist, de fundamentalist - tal van fanatici lijken op een of andere manier gehersenspoeld. Een idee is dan zó krachtig dat een rationeel gesprek niet meer mogelijk is. De rel over de spotprenten met Mohammed was nog niet losgebarsten toen dit interview plaatsvond, maar het verband is duidelijk: een geloofsovertuiging, of een ander abstract idee, kan behoorlijk wat emoties losweken.
De Britse hersenwetenschapster Kathleen Taylor doet normaal gesproken onderzoek naar oogbewegingen. Met Brainwashing schreef ze een boek voor een breder publiek. Een boek waarin ze behalve haar hersenonderzoek ook haar filosofische, historische en psychologische interesses kon botvieren. Een fascinerend verhaal over hoe onze hersenen werken, en waarom we soms zó beïnvloed kunnen worden dat het lijkt alsof we geherprogrammeerd zijn.
'In de traditionele betekenis van het woord is hersenspoeling iets dat onder dwang gebeurt, iets negatiefs en kwaadaardigs', legt ze uit. 'Dat vonden de Amerikanen tenminste. Want voor de Chinezen ging het om iets positiefs. Die Amerikaanse krijgsgevangenen werden namelijk heropgevoed, zodat ook zij het licht zouden zien. Ze werden als het ware bevrijd van de ideologische vooroordelen van het imperialistische Westen. Als je de literatuur over communistische gedachtecontrole en heropvoeding leest, merk je dat er in bijna religieuze termen over wordt geschreven. Maar voor de Amerikanen, die het woord brainwashing hebben uitgevonden, was het natuurlijk een duivelse, kwaadaardige ingreep. Het hangt er dus maar vanaf wiens standpunt je kiest.'
'Toen ik met mijn research begon, dacht ik nog dat het een mysterieus en ondoorgrondelijk procedé was. Omdat mensen zó grondig kunnen veranderen in korte tijd. Maar het heeft dus niets te maken met een gekke wetenschapper die een geheime formule uitspreekt. Het is een proces dat kan worden verklaard. Brainwashing is gewoon een extreme vorm van fenomenen waarmee we bijna dagelijks geconfronteerd worden: beïnvloeding, overtuiging, pestgedrag, huiselijk geweld, dwang...'
Vanaf wanneer noem je het dan echt 'hersenspoelen'?
TAYLOR: Wel, er bestaat dus niet echt een punt waar het ene overgaat in het andere. Hersenspoeling is het extreme uiteinde op een spectrum dat begint bij zachte beïnvloeding. Waar je de lijn trekt, doet er niet zoveel toe. Vergelijk het met hoge en lage tonen: het is een onderverdeling die we gebruiken, maar waar trekken we de lijn? Ik bedoel daarmee dat de processen die je in een milde vorm gebruikt om iemand te beïnvloeden, ook gebruikt worden om iemand echt grondig te hersenspoelen. Maar ook brainwashing kan verschillende dingen betekenen. Als er al een boodschap is die ik met mijn boek wil verspreiden, dan is het dat de zaken nooit zo simpel zijn als we zouden willen. Het leven is enorm gecompliceerd. Ik heb geen antwoorden in de vorm van een soundbite of een oneliner.
Hoe verklaart u het zogenaamde homegrown terrorism? De daders van de Londense aanslagen waren geboren en getogen Britten, goed opgevoed en opgeleid, sommigen zelfs getrouwd, met kinderen. Waren zij gehersenspoeld?
TAYLOR: Laat ik eerst en vooral zeggen dat de wetenschap goed is in algemene verklaringen, maar niet in het uitleggen van particuliere gevallen. Ik moet dus in algemeenheden spreken. Maar ik geloof wel dat homegrown terrorism verklaarbaar is. Ik zie namelijk geen alternatief. We kunnen moeilijk teruggrijpen naar het theologische concept van het Kwade, of van de Duivel... Dat helpt niet echt, dat leert ons niets, en dat geeft ons ook geen invalshoeken om het probleem te lijf te gaan. De processen waardoor zulke terroristen worden gecreëerd, lijken volgens mij heel sterk op de processen die een sektelid creëren. Ik zie altijd dezelfde vijf mechanismen aan het werk: isolatie, controle, onzekerheid, herhaling en emotie. De sekteleden worden geïsoleerd, alles wat ze horen of zien wordt streng gecontroleerd, ze worden onzeker gemaakt, de centrale boodschap wordt keer op keer herhaald en alles wordt sterk verbonden met emoties. Vaak gaat het om mensen die zich verlaten of verwaarloosd voelen, en die dan in de sekte, of de terroristische groep, opnieuw vriendschap, respect en liefde krijgen.
En als je iemand liefde geeft, kun je hem beter beïnvloeden?
TAYLOR: Zeker. Als je iemand die wanhopig is, vriendschap geeft, zal hij ook gemakkelijker je ideeën overnemen. Het is heel moeilijk om tegen iemand die je liefde geeft, te zeggen: Ik geloof u niet, wat u mij vertelt is verkeerd! Hoe langer het duurt, hoe moeilijker het wordt, tot het op den duur onmogelijk wordt. Dat zie je bij sekteleiders, en dat zie je ook bij de rekrutering van terroristen. Het gaat ook meestal om kleine groepjes, met intens onderling contact, die zichzelf definiëren tégenover een andere groep. Dat zet een polarisering in gang die op de spits gedreven wordt.
Hoe kun je die polarisering voorkomen?
TAYLOR: Dat is erg moeilijk, omdat er een vicieuze cirkel ontstaat. Het probleem is namelijk dat wij dan weer de neiging hebben om zulke mensen te dehumaniseren. Dan krijg je politici die zeggen: We willen niet met hen onderhandelen, we willen hen alleen maar vernietigen. Dat soort denken noem ik in het boek totalism: je bent goed of slecht, je bent voor of tegen ons, er is geen tussenweg. Dat helpt de zaken nooit vooruit, omdat het je niet zegt wat je moet doen. Want als je hen niet kunt vernietigen, wat ga je dan doen?
Wat is uw suggestie?
TAYLOR: Een rehumanisering, als het ware, we moeten hen weer als volwaardige mensen zien. Laten we terroristen eens behandelen als mensen die wij eventueel zouden kunnen proberen te begrijpen. Ook zij hebben een zekere mate van rationaliteit, ze doen de dingen die ze doen voor een bepaalde reden. In elke terroristische groep is er toch nog een zekere variatie. Een minderheid bestaat misschien uit echte sadisten of psychopaten. Een deel gebruikt geweld omdat ze echt geen andere uitweg meer zien. Dat is de meerderheid. En een minderheid zijn gewoon de volgers, die bij wijze van spreken niet anders durven. De psychopaten moet je proberen te isoleren. En de mensen die denken dat ze geen andere keuze hebben, moet je een alternatief aanbieden. Misschien moeten wij ons bijvoorbeeld eens afvragen hoe het komt dat zoveel mensen denken dat ze geen andere keuze hebben. Heeft dat misschien iets te maken met hoe het Westen zich opstelt en gedraagt?
Maar zou die zelfkritiek wel helpen? U legt in uw boek sterk de nadruk op de rol van wat u 'etherische ideeën' noemt, zweverige concepten die mensen enorm in de ban kunnen krijgen, tot ze erdoor geobsedeerd worden?
TAYLOR: Bepaalde klassen van ideeën kunnen inderdaad een belangrijke rol spelen. Ik noem het 'etherische ideeën' om aan te geven hoe vreemd ze eigenlijk zijn. Het zijn abstracte ideeën, zodat je ze kunt toepassen op een groot aantal mensen en situaties. Het zijn dubbelzinnige ideeën, zodat verschillende mensen er verschillende betekenissen aan kunnen geven. En het zijn ideeen die enorm sterke emoties oproepen - God, vrijheid, rechtvaardigheid, goed, kwaad... Zulke ideeën kunnen een echte obsessie worden, ze kunnen het gedrag van mensen op een dramatische manier sturen.
En omdat ze geen verband houden met de realiteit, valt er met rationele argumenten niets tegen in te brengen - is dat het probleem?
TAYLOR:Als ze echt extreem worden, lukt dat inderdaad niet meer. Dan hebben ze ook geen band met de buitenwereld meer nodig, omdat ze voldoende aangevuurd worden door de binnenwereld. Daarom is het bij conflictbeheersing zo belangrijk om mensen af te leiden, zodat de emoties even kunnen worden gekalmeerd. Emoties zijn als het ware de energie in het idee. Dus als je wilt voorkomen dat het uit de hand loopt, doe je er goed aan op tijd in te grijpen. Voor de emoties té hoog oplaaien.
Stop and think! - dát is volgens u de beste remedie tegen een gemanipuleerde geest.
TAYLOR: Absoluut. Dat houdt ook in dat je op een heel gedetailleerde manier gaat kijken naar het idee waardoor je geobsedeerd bent. Als iemand voor vrijheid wil vechten, kun je bijvoorbeeld vragen wat hij bedoelt met vrijheid? Vrijheid voor wie? Wanneer? Waar? Vrijheid voor de ene is soms ellende voor de andere. Dat soort vragen moet je altijd stellen.
Uw boek is echt een pleidooi voor het gebruik van onze rede.
TAYLOR: Mja, ik ben nu eenmaal een kind van de verlichting. Maar het is zeker geen pleidooi voor het gebruik van alléén maar onze rationaliteit. Ratio zonder emotie is niet alleen steriel, maar ook gevaarlijk. Wie denkt dat hij alleen zijn rede kan gebruiken, weet niet hoe het brein werkt. Het brein is geen redeneermachine. Als je het dan toch een machine moet noemen, dan zou ik zeggen dat het een machine is om praktische problemen op te lossen. En daarbij komen emoties heel goed van pas. Angst is bijvoorbeeld erg nuttig om in gevaarlijke omstandigheden toch te overleven. Emoties helpen ook bij het vinden van voedsel, het vinden van een partner...
Maar zijn onze emoties wel geschikt om met etherische concepten om te gaan?
TAYLOR: Wel, het punt met etherische ideeën is dat ze alleen kunnen bestaan dankzij de symbolische kracht van de taal. Een aantal woorden kun je gebruiken om concrete voorwerpen aan te duiden: fles, pen, schrift... Maar ik hoef niet noodzakelijk een pen voor mijn neus te hebben om 'pen' te kunnen zeggen. Idem dito uiteraard voor etherische concepten. Ik hoef geen god te zien om 'god' te kunnen zeggen. Nu, wat er gebeurt is het volgende: al onze emoties, die erg nuttig zijn bij het overleven, kunnen worden overgeplant op etherische en abstracte ideeën. En dán wordt het gevaarlijk. Je kunt mensen bijvoorbeeld bang maken door te zeggen dat ze bedreigd worden, zelfs als die dreiging niet echt bestaat. En dan kan die persoon echt reageren alsof hij bedreigd wordt.
Als we niet uitkijken, ontwaren we straks een terrorist op elke straathoek.
TAYLOR: Precies. Net zoals 'de Jood' zeventig jaar geleden overal was, en gevaarlijk... In het Duitsland van de jaren dertig werd hij gebruikt als een soort archetype van het kwaad. Het was een heel simpele boodschap, die er keer op keer werd ingehamerd. Herhaling is bijzonder belangrijk. Daarom is het zo belangrijk om te blijven nadenken. Er zijn uiteraard extremistische moslims, maar extremisme is zeker niet het voorrecht van moslims, of zelfs maar van gelovigen.
Dan bent u het niet eens met de Britse bioloog Richard Dawkins, die vindt dat we alle religies maar beter kunnen afschaffen?
TAYLOR: Nee, daar ben ik het helemaal niet mee eens. Dat is véél te simplistisch. Dawkins lijkt te suggereren dat religie de oorzaak van het extremisme is. Dat religieuze mensen extremistisch kunnen zijn op een manier die niet-religieuze mensen niet kennen. En de geschiedenis leert dat hij ongelijk heeft. Als je het begrip religie zo breed neemt dat ook de bolsjewieken en de nazi's religieus waren, tja, dan wel. Maar dat lijkt mij overdreven. De communisten hadden geen god. Bovendien vind je ook extremisme bij mensen in de dierenrechtenbeweging, bijvoorbeeld. Het punt is dat er overál extremisten zitten. Volgens mij heeft het meer te maken met je persoonlijkheid dan met het feit of je al dan niet religieus bent.
Dawkins noemt religie een soort virus. Dat is een metafoor die u ook gebruikt: bepaalde ideeën zijn echt besmettelijk, schrijft u. Wat maakt een idee besmettelijk?
TAYLOR: Eén belangrijk element is: wie zegt het? Als iemand met autoriteit het idee verkondigt, zal het zich makkelijker verspreiden. Een ander element is: hoe simpel is het? Hoe simpeler het idee, hoe makkelijker het zich verspreidt. Ook belangrijk ten slotte is de relevantie van het idee: lijkt het alsof het inderdaad een oplossing vormt voor bestaande problemen? Om nog even terug te gaan naar nazi-Duitsland: dat land kampte toen wel degelijk met echte problemen die moesten worden opgelost. Ze hadden iets of iemand nodig om hun probleem te verklaren. En als je een positief zelfbeeld hebt, en er gaat iets zwaar fout, dan is het bijzonder moeilijk om - als individu of als natie - te zeggen: Oké, ik heb het verkeerd aangepakt, het is mijn fout. Wij hebben allemaal positieve illusies over onze eigen competentie. Daarom is zelfkritiek dikwijls zo moeilijk.
Wat is de beste remedie om hersenspoeling te voorkomen? Jezelf voortdurend blootstellen aan tegengestelde meningen?
TAYLOR:Het beste om mentale manipulatie te voorkomen, is eerst en vooral: jezelf ervan bewust zijn dat het bestaat, dat het mogelijk is. Je moet weten dat mensen gemanipuleerd kunnen worden, dat onze hersenen vatbaar zijn voor sterke beïnvloeding. Denk dus niet dat je zelf immuun bent. Veel mensen voelen zich onkwetsbaar: het zijn altijd de ánderen die worden beïnvloed, door reclame bijvoorbeeld. Zoals het ook altijd de anderen zijn die de file veroorzaken. (lacht) Begrijpen dat het ook u kan overkomen is essentieel. Ook uw brein kan gemanipuleerd worden. En dan inderdaad jezelf blootstellen aan tegengestelde meningen. Want daardoor word je gestimuleerd om na te denken, om de feiten te analyseren, om een reality check te doen: klopt dit wel, is dit wel waar? Onze hersenen zijn ontworpen om de realiteit op een betrouwbare manier weer te geven. Hoe beter die weergave, hoe beter je kunt overleven. Het probleem is alleen dat er altijd een ruil plaatsvindt: minder precisie in ruil voor meer snelheid, bijvoorbeeld. Daarom dat we shortcuts maken in ons brein, stereotypen... Daarom ook dat we bepaalde mensen vertrouwen, dat we afgaan op hun autoriteit.
Alles voortdurend in twijfel trekken is niet leefbaar.
TAYLOR: Nee, dan kun je gewoon niet functioneren. Het brein zoekt altijd shortcuts, maar wil tegelijk zo accuraat mogelijk zijn. In onze huidige maatschappij wordt die druk om shortcuts te creëren nog groter, omdat we zo enorm veel informatie te verwerken krijgen. Vandaar de behoefte aan soundbites, aan simplificaties, aan oneliners - die we zoveel mogelijk moeten proberen te weerstaan. Daarom hebben we inderdaad tegengestelde meningen nodig. Daarom is een vrije pers bijvoorbeeld zo belangrijk.
Iets hélemaal anders: is het denkbaar dat het internet ooit een bewustzijn krijgt?
TAYLOR: Geen idee. Ik weet niet eens wat dat zou betekenen. Het internet heeft geen lichaam, dus...
Is bewustzijn niet louter een kwestie van complexiteit? Als een netwerk maar complex genoeg is, wordt het zich dan niet automatisch bewust van zichzelf?
TAYLOR: Dat denk ik niet. Je moet het bewustzijn proberen te begrijpen vanuit zijn functie. Waar dient het voor? Het is een manier die de hersenen hebben ontwikkeld om zich te focussen op bepaalde taken. Waar ben ik mee bezig? Waaraan moet ik meer of minder energie besteden? Het bewustzijn doet dus iets voor de hersenen. En de hersenen zijn noodzakelijkerwijze ingebed in een lichaam. Je kunt de geest niet los zien van het lichaam. Het brein is ontworpen om problemen op te lossen. En problemen oplossen betekent dat je echt iets kunt doen, dat je actie kunt ondernemen, en daarvoor heb je een lichaam nodig. Dus verstand en emotie, lichaam en geest - dat moet je allemaal als één geheel zien. Je kunt het niet uit elkaar halen. Het brein opereert ook nooit alleen, het bevindt zich altijd in een context: elk brein staat voortdurend in contact met andere breinen, is voortdurend aan het veranderen.
Onze hersenen zijn veel plastischer dan we denken?
TAYLOR: Absoluut, ze zijn veel veranderbaarder dan we denken. Als we over het brein praten, is het erg belangrijk om te denken in termen van verandering en complexiteit - die twee eigenschappen moeten we koesteren. Uiteindelijk is het een kwestie van esthetiek. Hersenen zijn mooi en neurowetenschappers bestuderen schoonheid. En wonderlijkheid. Het is toch verbazend dat ieder van ons hersenen heeft die hun werk goed doen. Ze zijn allemaal totaal verschillend en toch werken ze enorm goed en efficiënt. Als ik over straat loop, denk ik dat wel eens: hoe verbazend toch, dat wij zomaar over straat kunnen lopen, vlotjes, zonder te haperen, zonder tegen mekaar aan te botsen, we kunnen zelfs met mekaar praten, of naar de etalages kijken terwijl we aan het bellen zijn... Dat is toch fenomenaal! Mij geeft dat altijd een heel sterk besef dat onze hersenen tegelijk complex en prachtig zijn. Hoe meer ik over de hersenen weet, hoe meer respect ik heb voor de complexiteit van mensen.
Joël De Ceulaer
Copyright Knack Online.