Orakel
24-02-06, 22:52
HET DEMOCRATISCH DEFICIET VAN DE ISLAM
Gie Goris
De islamitische wereld kreunt onder de autoritaire en dictatoriale regimes, daarover zijn Bush en Bin Laden het eens. Maar is dat nu de schuld van de islam of is dat zo ondanks de democratische principes van de islam? Of heeft religie er helemaal niets mee te maken? Om die vraag goed te beantwoorden, is meer nodig dan de oppervlakkige opinies die circuleren in Oost en West. Gelukkig produceerden de islamitische landen veel meer denkers en levensbeschouwingen dan wij beseffen. In onderstaand interview praat MO* met een geëngageerde vrijdenker en met een vrije gelovige. Het ene interview vond plaats in Antwerpen, het andere enkele dagen later in Leiden. Zowel Tariq Ali als Nasr Hamid Abu-Zayd vonden het jammer dat ze niet samen rond de tafel zaten, maar tussen droom en daad staan vaak drukke agenda's en lange afstanden. De interviews beginnen bij de "harde" vragen.
Sommige islamkenners stellen dat islam en democratie niet verenigbaar zijn.
Abu-Zayd: Dat is een stelling die in feite heel nauw aanleunt bij de visie van de moslimfundamentalisten. Beide gaan uit van onveranderlijkheid, en beide ontkennen de realiteit dat de schriften maar zin hebben als ze geïnterpreteerd worden. Wil je de betekenis van de koran kennen, dan moet je kijken hoe de islam zich als wereldgodsdienst ontwikkelde en beseffen dat het de gelovigen zijn, miljoenen mensen op aarde die hun leven laten inspireren door deze tekst, die er leven aan geven. De vorm die deze goddelijke inspiratie krijgt, verschilt naargelang de plaats en de periode waarin dat gebeurt.
Kan religie een rol spelen in de emancipatie van mensen en samenlevingen?
Tariq Ali : Over het algemeen zie je het tegenovergestelde gebeuren, maar er zijn natuurlijk wel positieve voorbeelden, zoals de bevrijdingstheologen in Latijns-Amerika. Al komen ook de meeste progressieve gelovigen maar zelden verder dan het verschaffen van hulp aan de armen: basisgezondheidszorg, onderwijs, dat soort dingen. In de islamitische wereld hebben we zelfs dat niet gehad. Het enige wat wij kennen, zijn politieke partijen die zich baseren op religie. Zij opereren in deze tijden van neoliberale globalisering in volkomen gemarginaliseerde en verarmde wijken, en voorzien daar in de allernoodzakelijkste zorg en in wat godsdienstonderricht. Een fundamentele oplossing moet je uit die hoek echter niet verwachten. Ik denk dat de islamwereld absoluut behoefte heeft aan een reformatie.
Van waar zal die reformatie komen?
Tariq Ali : Vanuit Iran, bijvoorbeeld. Honderdduizenden jongeren komen daar nog steeds elk jaar op straat rond Nowruz, het pre-islamitische nieuwjaarsfeest. Zij trotseren de religieuze politie. Dat is bemoedigend. Zij zijn de afhankelijkheid van religieuze wetten en machthebbers hartgrondig beu. De vraag is echter niet alleen of democratie wortel kan schieten in de islamitische wereld, maar vooral of de VS bereid zullen zijn om eventuele democratieën te gedogen, ook als ze beslissingen nemen die niet welkom zijn in Washington. Stel dat democratisch verkozen regeringen in Iran en Irak zouden beslissen een politieke unie te vormen. Stel dat democratisch verkozen regeringen in Egypte, Irak en Syrië plannen zouden maken die ingaan tegen de Amerikaanse belangen. Denk je dat de VS die democratie zullen tolereren? Natuurlijk niet.
Blijft de vraag hoe de islamitische wereld zijn eigen democratisch deficit gaat aanpakken.
Tariq Ali : Luister, er is ook een probleem met democratie in de westerse wereld. Kijk naar de VS. Dat is een plutocratie: wie niet rijk is, kan nooit verkozen worden als volksvertegenwoordiger, laat staan als president. Geld domineert de politiek. In Europa is het beeld wat genuanceerder, maar ook hier is het steeds moeilijker om een keuze te maken voor een politieke partij die niet meedoet aan de neoliberale consensus.
De grote uitzondering op dat mondiale verhaal van uitholling van de democratie, is Turkije. Het Turkse parlement heeft in de opbouw van de Amerikaanse oorlog tegen Irak veel meer reëel verschil gemaakt dan alle Schröders en Chiracs samen. Dat was echte en effectieve democratie. Ik geloof dat moslims perfect in staat zijn om democratieën op te bouwen en democratische partijen te verkiezen, maar als het resultaat het Westen niet bevalt, dan krijg je allerlei kromme analyses en creatieve verklaringen.
Zoals in Irak, toen de "bevrijde" bevolking maar niet aan het feesten wilde gaan. Amerikaanse commentatoren stelden dat we medelijden moesten hebben met het Iraakse volk, want die mensen konden zich -na decennia dictatuur- niet meer uitleven. Een Amerikaanse officier kwam vertellen dat er een kanker woekerde in de Iraakse mentaliteit, en dat de VS-troepen een chemotherapie zouden toedienen om de Iraki's te genezen. Met andere woorden: wie onze mening niet deelt, is gestoord.
Abu-Zayd: Op de eerste plaats moet er vrijheid zijn, vrijheid om te denken, te spreken, te onderzoeken, te discussiëren. De vrijheid ook om vergissingen te begaan. De kiemen daarvoor zijn aanwezig in de islamitische wereld. Met name de jongeren willen iets nieuw, zij willen die vrijheid. Achter gesloten deuren zeggen ze dat ook met zoveel woorden. Om echt van het autoritaire heden te kunnen groeien naar een democratische toekomst, heeft de islamitische wereld behoefte aan een nieuw taalgebruik, een nieuw ideeëngoed.
Dat groeit momenteel, maar het groeit onderhuids, niet geëxpliciteerd. En vooral: het groeit niet in de vorm van een verwerping van het religieuze discours, maar eerder binnen dat discours. Mensen willen bijvoorbeeld maar al te graag democratie, maar ze zullen dat niet verwoorden als ze het gevoel hebben dat het een idee is dat van buiten, van het Westen komt. Ze gaan zoeken in de koran en ontdekken concepten die als grondslag kunnen dienen voor een eigen democratie. Het probleem met deze herinterpretaties is dat ze altijd voorlopig zijn en op hun beurt opzijgeschoven kunnen worden door andere interpretaties die andere belangen dienen.
Tariq Ali: Je moet niet enkel een andere lezing doen van de teksten, je moet de tekst in vraag stellen. Want elke soera die jij ontdekt om je positie te onderbouwen, kan tegengesproken worden met vijf andere soera's. Het is toch te gek dat je altijd weer moet gaan graven in teksten van twaalf eeuwen geleden om voorschriften te vinden die je vertellen wat je vandaag moet doen. Wij moeten ophouden de religieuze teksten te lezen als letterlijke waarheden, en ze in de plaats daarvan benaderen als goddelijke waarheden. Deze teksten zijn geïnspireerd en het is die inspiratie die vandaag nog geldig kan zijn, niet de geboden en verboden waarin ze vervat zit.
In de realiteit zien we dat de islamwereld eerder terugkeert naar de meest letterlijke lezing van de koran .
Abu-Zayd: Dat zegt men, ja. Maar in werkelijkheid is het quasi onmogelijk om iemand, waar dan ook, te vinden die naar de letter van de koran leeft. De wereld is ook veel te veel veranderd om een letterlijke lezing toe te laten of zinvol te maken. Ook de verdedigers van een strikt letterlijke lezing zouden beter de moed opbrengen om te zeggen dat ze proberen als goede moslims te leven in deze wereld. Wat we dus fundamenteel nodig hebben, is een doorbraak in het vertoog, zodat de reële praktijk van interpretatie en beleving ook onderbouwd kan worden met wetenschappelijk onderzoek. We hebben behoefte aan een nieuwe kijk op de verhouding tussen de koran en de geschiedenis, tussen de koran en het leven van alledag.
Gie Goris
De islamitische wereld kreunt onder de autoritaire en dictatoriale regimes, daarover zijn Bush en Bin Laden het eens. Maar is dat nu de schuld van de islam of is dat zo ondanks de democratische principes van de islam? Of heeft religie er helemaal niets mee te maken? Om die vraag goed te beantwoorden, is meer nodig dan de oppervlakkige opinies die circuleren in Oost en West. Gelukkig produceerden de islamitische landen veel meer denkers en levensbeschouwingen dan wij beseffen. In onderstaand interview praat MO* met een geëngageerde vrijdenker en met een vrije gelovige. Het ene interview vond plaats in Antwerpen, het andere enkele dagen later in Leiden. Zowel Tariq Ali als Nasr Hamid Abu-Zayd vonden het jammer dat ze niet samen rond de tafel zaten, maar tussen droom en daad staan vaak drukke agenda's en lange afstanden. De interviews beginnen bij de "harde" vragen.
Sommige islamkenners stellen dat islam en democratie niet verenigbaar zijn.
Abu-Zayd: Dat is een stelling die in feite heel nauw aanleunt bij de visie van de moslimfundamentalisten. Beide gaan uit van onveranderlijkheid, en beide ontkennen de realiteit dat de schriften maar zin hebben als ze geïnterpreteerd worden. Wil je de betekenis van de koran kennen, dan moet je kijken hoe de islam zich als wereldgodsdienst ontwikkelde en beseffen dat het de gelovigen zijn, miljoenen mensen op aarde die hun leven laten inspireren door deze tekst, die er leven aan geven. De vorm die deze goddelijke inspiratie krijgt, verschilt naargelang de plaats en de periode waarin dat gebeurt.
Kan religie een rol spelen in de emancipatie van mensen en samenlevingen?
Tariq Ali : Over het algemeen zie je het tegenovergestelde gebeuren, maar er zijn natuurlijk wel positieve voorbeelden, zoals de bevrijdingstheologen in Latijns-Amerika. Al komen ook de meeste progressieve gelovigen maar zelden verder dan het verschaffen van hulp aan de armen: basisgezondheidszorg, onderwijs, dat soort dingen. In de islamitische wereld hebben we zelfs dat niet gehad. Het enige wat wij kennen, zijn politieke partijen die zich baseren op religie. Zij opereren in deze tijden van neoliberale globalisering in volkomen gemarginaliseerde en verarmde wijken, en voorzien daar in de allernoodzakelijkste zorg en in wat godsdienstonderricht. Een fundamentele oplossing moet je uit die hoek echter niet verwachten. Ik denk dat de islamwereld absoluut behoefte heeft aan een reformatie.
Van waar zal die reformatie komen?
Tariq Ali : Vanuit Iran, bijvoorbeeld. Honderdduizenden jongeren komen daar nog steeds elk jaar op straat rond Nowruz, het pre-islamitische nieuwjaarsfeest. Zij trotseren de religieuze politie. Dat is bemoedigend. Zij zijn de afhankelijkheid van religieuze wetten en machthebbers hartgrondig beu. De vraag is echter niet alleen of democratie wortel kan schieten in de islamitische wereld, maar vooral of de VS bereid zullen zijn om eventuele democratieën te gedogen, ook als ze beslissingen nemen die niet welkom zijn in Washington. Stel dat democratisch verkozen regeringen in Iran en Irak zouden beslissen een politieke unie te vormen. Stel dat democratisch verkozen regeringen in Egypte, Irak en Syrië plannen zouden maken die ingaan tegen de Amerikaanse belangen. Denk je dat de VS die democratie zullen tolereren? Natuurlijk niet.
Blijft de vraag hoe de islamitische wereld zijn eigen democratisch deficit gaat aanpakken.
Tariq Ali : Luister, er is ook een probleem met democratie in de westerse wereld. Kijk naar de VS. Dat is een plutocratie: wie niet rijk is, kan nooit verkozen worden als volksvertegenwoordiger, laat staan als president. Geld domineert de politiek. In Europa is het beeld wat genuanceerder, maar ook hier is het steeds moeilijker om een keuze te maken voor een politieke partij die niet meedoet aan de neoliberale consensus.
De grote uitzondering op dat mondiale verhaal van uitholling van de democratie, is Turkije. Het Turkse parlement heeft in de opbouw van de Amerikaanse oorlog tegen Irak veel meer reëel verschil gemaakt dan alle Schröders en Chiracs samen. Dat was echte en effectieve democratie. Ik geloof dat moslims perfect in staat zijn om democratieën op te bouwen en democratische partijen te verkiezen, maar als het resultaat het Westen niet bevalt, dan krijg je allerlei kromme analyses en creatieve verklaringen.
Zoals in Irak, toen de "bevrijde" bevolking maar niet aan het feesten wilde gaan. Amerikaanse commentatoren stelden dat we medelijden moesten hebben met het Iraakse volk, want die mensen konden zich -na decennia dictatuur- niet meer uitleven. Een Amerikaanse officier kwam vertellen dat er een kanker woekerde in de Iraakse mentaliteit, en dat de VS-troepen een chemotherapie zouden toedienen om de Iraki's te genezen. Met andere woorden: wie onze mening niet deelt, is gestoord.
Abu-Zayd: Op de eerste plaats moet er vrijheid zijn, vrijheid om te denken, te spreken, te onderzoeken, te discussiëren. De vrijheid ook om vergissingen te begaan. De kiemen daarvoor zijn aanwezig in de islamitische wereld. Met name de jongeren willen iets nieuw, zij willen die vrijheid. Achter gesloten deuren zeggen ze dat ook met zoveel woorden. Om echt van het autoritaire heden te kunnen groeien naar een democratische toekomst, heeft de islamitische wereld behoefte aan een nieuw taalgebruik, een nieuw ideeëngoed.
Dat groeit momenteel, maar het groeit onderhuids, niet geëxpliciteerd. En vooral: het groeit niet in de vorm van een verwerping van het religieuze discours, maar eerder binnen dat discours. Mensen willen bijvoorbeeld maar al te graag democratie, maar ze zullen dat niet verwoorden als ze het gevoel hebben dat het een idee is dat van buiten, van het Westen komt. Ze gaan zoeken in de koran en ontdekken concepten die als grondslag kunnen dienen voor een eigen democratie. Het probleem met deze herinterpretaties is dat ze altijd voorlopig zijn en op hun beurt opzijgeschoven kunnen worden door andere interpretaties die andere belangen dienen.
Tariq Ali: Je moet niet enkel een andere lezing doen van de teksten, je moet de tekst in vraag stellen. Want elke soera die jij ontdekt om je positie te onderbouwen, kan tegengesproken worden met vijf andere soera's. Het is toch te gek dat je altijd weer moet gaan graven in teksten van twaalf eeuwen geleden om voorschriften te vinden die je vertellen wat je vandaag moet doen. Wij moeten ophouden de religieuze teksten te lezen als letterlijke waarheden, en ze in de plaats daarvan benaderen als goddelijke waarheden. Deze teksten zijn geïnspireerd en het is die inspiratie die vandaag nog geldig kan zijn, niet de geboden en verboden waarin ze vervat zit.
In de realiteit zien we dat de islamwereld eerder terugkeert naar de meest letterlijke lezing van de koran .
Abu-Zayd: Dat zegt men, ja. Maar in werkelijkheid is het quasi onmogelijk om iemand, waar dan ook, te vinden die naar de letter van de koran leeft. De wereld is ook veel te veel veranderd om een letterlijke lezing toe te laten of zinvol te maken. Ook de verdedigers van een strikt letterlijke lezing zouden beter de moed opbrengen om te zeggen dat ze proberen als goede moslims te leven in deze wereld. Wat we dus fundamenteel nodig hebben, is een doorbraak in het vertoog, zodat de reële praktijk van interpretatie en beleving ook onderbouwd kan worden met wetenschappelijk onderzoek. We hebben behoefte aan een nieuwe kijk op de verhouding tussen de koran en de geschiedenis, tussen de koran en het leven van alledag.