Olive Yao
01-04-06, 14:26
Godsdienst: spiritualiteit of regeltjes? (2)
Arabisch 13de eeuws meesterwerk opnieuw vertaald
NRC vrijdag 23 december 2005
Michiel Leezenberg
Opgevoed door een gazelle is de Arabische Havy op zijn zevende wees. Dat laat onverlet dat hij wetenschap en religie doortastend weet te doorgronden. Hoe een verhaal zowel rationalistische mystiek als een niet-activistisch alternatief biedt voor de politieke islam.
Wie nog op zoek is naar een passend geschenk voor onder de kerstboom, heeft nu een buitenkansje: een nieuwe Nederlandse vertaling van een klein meesterwerk uit de middeleeuwse islamitische wereld. De filosofische roman Hayy Ibn Yaqzan van de twaalfde-eeuwse auteur Ibn Tufayl is een van de minder bekende klassiekers uit de wereldliteratuur; toch is hij al in 1672 in het Nederlands vertaald, vermoedelijk door iemand uit de kring rond Spinoza. Deze kring heeft zich opmerkelijk intensief met islamitische teksten en thema`s beziggehouden: zo heeft hij ook de eerste Nederlandse vertaling van de koran gemaakt. Het zou de moeite waard zijn deze onverwachte dimensie van de Verlichting in Nederland eens nader uit te zoeken.
Ook Hayy ibn Yaqzan gaat over een soort verlichting, namelijk de wetenschappelijke en spirituele inzichten die de mens op eigen houtje kan bereiken. Het verhaal vertoont overeenkomsten met Daniel Defoe`s Robinson Crusoe; maar Robinsons prestaties verbleken naast die van Hayy, zijn middeleeuwse Arabische lotgenoot. Die krijgt het namelijk voor elkaar om volledig op eigen kracht, zonder enige scholing of training, het geheel van de middeleeuwse natuurwetenschappen, theologie en filosofie en zelfs de waarheden van de islamitische mystiek te ontdekken. Hayy is als pasgeboren baby aangespoeld op een onbewoond eiland, en wordt opgevoed door een gazelle. Wanneer die op zijn zevende jaar overlijdt, snijdt hij haar open om te zien of hij haar weer gezond kan maken. Op deze vroegrijpe anatomische experimenten volgen ontdekkingen op diverse andere gebieden van kennis. Achtereenvolgens bereikt hij inzichten in onder meer anatomie, biologie, sterrenkunde en aristotelische filosofie. Daarop voortbouwend oefent hij zich in het bereiken van mystieke inzichten; in de mystieke aanschouwing van God verliest hij uiteindelijk het idee van zijn Ik als aparte essentie.
Ibn Tufayls verhaal betoogt dus dat de menselijke rede op eigen kracht tot kennis kan komen van de natuur, de kosmos en zelfs het goddelijke. In deze opvatting zijn wetenschappelijke rede, religieuze openbaring en mystiek inzicht niet met elkaar in strijd: ze vullen elkaar wederzijds aan. Hayys ware geloof is herkenbaar islamitisch, zij het in een filosofische en mystieke gedaante. Maar Hayy ibn Yaqzan is allerminst een staaltje islamitische reli-propaganda. Integendeel: het heeft juist een opmerkelijke filosofische en zelfs politieke, portee. Op zijn vijftigste ontmoet Hayy namelijk voor het eerst een ander mens, Asal genaamd. Het kost hem weinig tijd en moeite om diens taal te leren, en om hem daarin van zijn religieuze waarheden te overtuigen. Samen reizen ze vervolgens naar Asals geboorteland om tot de bevolking aldaar te prediken; maar deze poging tot missiewerk mislukt jammerlijk. De lokale bevolking is gewend aan wetsgebonden, niet-mystieke vormen van religie, en is door zijn gebrekkige scholing en onderontwikkelde intellectuele vermogens niet in staat om de redelijke waarheden te bevatten. Uiteindelijk zien Hayy en Asal maar af van hun pogingen om de mensheid te overtuigen, en trekken ze zich terug op Hayys eiland.
Wetenschap, filosofie en mystiek blijken dus niets voor de gewone man. Ibn Tufayl zou waarschijnlijk weinig op hebben gehad met hedendaagse pogingen de filosofie te populariseren voor een groter publiek. Dat valt beter te begrijpen als je zijn persoonlijke achtergronden bekijkt. Hij was namelijk hofarts en huisfilosoof van de Almohaden, de dynastie die in deze periode heerste over al-Andaloes, ofwel islamitisch of (om in Decembertermen te blijven) Moors Spanje. Het was ook Ibn Tufayl die de nog jonge Ibn Rushd aan het Almohadenhof introduceerde. Als hofdenker zou Ibn Rushd het gedachtegoed van Aristoteles zuiveren van latere mystieke neoplatoonse toevoegingen, - een rationalistisch project dat ook voor het Europa van de late Middeleeuwen van nauwelijks te overschatten cultuurhistorisch belang is gebleken. In de islamitische wereld daarentegen heeft dit openlijk elitaire project minder navolgers gehad; maar recentelijk is onder moslimdenkers de belangstelling voor Ibn Tufayl en Ibn Rushd opnieuw opgeleefd.
Hayy ibn Yaqzan biedt zodoende niet alleen een rationalistisch, mystiek en niet-activistisch alternatief voor de hedendaagse politieke islam, maar ook een mooi verhaal. Je kunt het vandaag de dag op verschillende manieren lezen. Is het een vroeg-islamitisch betoog dat religie in de privé-sfeer thuishoort, of is het juist een elitair pleidooi om filosofie en andere wetenschappen niet aan een groter publiek prijs te geven? Is Hayy ibn Yaqzan een politieke thriller, een middeleeuwse Bildungsroman of een islamitisch-Arabische versie van De wereld van Sofie? Ibn Tufayl geeft zelf in zijn slotwoord al aan dat hij zijn geheimen heeft verhuld met een dunne sluier, `die gemakkelijk uiteen te scheuren is voor degene voor wie deze geheimen bestemd zijn`. Kortom: ideale literatuur van bezinning voor tijdens de donkere dagen rond kerstmis.
Arabisch 13de eeuws meesterwerk opnieuw vertaald
NRC vrijdag 23 december 2005
Michiel Leezenberg
Opgevoed door een gazelle is de Arabische Havy op zijn zevende wees. Dat laat onverlet dat hij wetenschap en religie doortastend weet te doorgronden. Hoe een verhaal zowel rationalistische mystiek als een niet-activistisch alternatief biedt voor de politieke islam.
Wie nog op zoek is naar een passend geschenk voor onder de kerstboom, heeft nu een buitenkansje: een nieuwe Nederlandse vertaling van een klein meesterwerk uit de middeleeuwse islamitische wereld. De filosofische roman Hayy Ibn Yaqzan van de twaalfde-eeuwse auteur Ibn Tufayl is een van de minder bekende klassiekers uit de wereldliteratuur; toch is hij al in 1672 in het Nederlands vertaald, vermoedelijk door iemand uit de kring rond Spinoza. Deze kring heeft zich opmerkelijk intensief met islamitische teksten en thema`s beziggehouden: zo heeft hij ook de eerste Nederlandse vertaling van de koran gemaakt. Het zou de moeite waard zijn deze onverwachte dimensie van de Verlichting in Nederland eens nader uit te zoeken.
Ook Hayy ibn Yaqzan gaat over een soort verlichting, namelijk de wetenschappelijke en spirituele inzichten die de mens op eigen houtje kan bereiken. Het verhaal vertoont overeenkomsten met Daniel Defoe`s Robinson Crusoe; maar Robinsons prestaties verbleken naast die van Hayy, zijn middeleeuwse Arabische lotgenoot. Die krijgt het namelijk voor elkaar om volledig op eigen kracht, zonder enige scholing of training, het geheel van de middeleeuwse natuurwetenschappen, theologie en filosofie en zelfs de waarheden van de islamitische mystiek te ontdekken. Hayy is als pasgeboren baby aangespoeld op een onbewoond eiland, en wordt opgevoed door een gazelle. Wanneer die op zijn zevende jaar overlijdt, snijdt hij haar open om te zien of hij haar weer gezond kan maken. Op deze vroegrijpe anatomische experimenten volgen ontdekkingen op diverse andere gebieden van kennis. Achtereenvolgens bereikt hij inzichten in onder meer anatomie, biologie, sterrenkunde en aristotelische filosofie. Daarop voortbouwend oefent hij zich in het bereiken van mystieke inzichten; in de mystieke aanschouwing van God verliest hij uiteindelijk het idee van zijn Ik als aparte essentie.
Ibn Tufayls verhaal betoogt dus dat de menselijke rede op eigen kracht tot kennis kan komen van de natuur, de kosmos en zelfs het goddelijke. In deze opvatting zijn wetenschappelijke rede, religieuze openbaring en mystiek inzicht niet met elkaar in strijd: ze vullen elkaar wederzijds aan. Hayys ware geloof is herkenbaar islamitisch, zij het in een filosofische en mystieke gedaante. Maar Hayy ibn Yaqzan is allerminst een staaltje islamitische reli-propaganda. Integendeel: het heeft juist een opmerkelijke filosofische en zelfs politieke, portee. Op zijn vijftigste ontmoet Hayy namelijk voor het eerst een ander mens, Asal genaamd. Het kost hem weinig tijd en moeite om diens taal te leren, en om hem daarin van zijn religieuze waarheden te overtuigen. Samen reizen ze vervolgens naar Asals geboorteland om tot de bevolking aldaar te prediken; maar deze poging tot missiewerk mislukt jammerlijk. De lokale bevolking is gewend aan wetsgebonden, niet-mystieke vormen van religie, en is door zijn gebrekkige scholing en onderontwikkelde intellectuele vermogens niet in staat om de redelijke waarheden te bevatten. Uiteindelijk zien Hayy en Asal maar af van hun pogingen om de mensheid te overtuigen, en trekken ze zich terug op Hayys eiland.
Wetenschap, filosofie en mystiek blijken dus niets voor de gewone man. Ibn Tufayl zou waarschijnlijk weinig op hebben gehad met hedendaagse pogingen de filosofie te populariseren voor een groter publiek. Dat valt beter te begrijpen als je zijn persoonlijke achtergronden bekijkt. Hij was namelijk hofarts en huisfilosoof van de Almohaden, de dynastie die in deze periode heerste over al-Andaloes, ofwel islamitisch of (om in Decembertermen te blijven) Moors Spanje. Het was ook Ibn Tufayl die de nog jonge Ibn Rushd aan het Almohadenhof introduceerde. Als hofdenker zou Ibn Rushd het gedachtegoed van Aristoteles zuiveren van latere mystieke neoplatoonse toevoegingen, - een rationalistisch project dat ook voor het Europa van de late Middeleeuwen van nauwelijks te overschatten cultuurhistorisch belang is gebleken. In de islamitische wereld daarentegen heeft dit openlijk elitaire project minder navolgers gehad; maar recentelijk is onder moslimdenkers de belangstelling voor Ibn Tufayl en Ibn Rushd opnieuw opgeleefd.
Hayy ibn Yaqzan biedt zodoende niet alleen een rationalistisch, mystiek en niet-activistisch alternatief voor de hedendaagse politieke islam, maar ook een mooi verhaal. Je kunt het vandaag de dag op verschillende manieren lezen. Is het een vroeg-islamitisch betoog dat religie in de privé-sfeer thuishoort, of is het juist een elitair pleidooi om filosofie en andere wetenschappen niet aan een groter publiek prijs te geven? Is Hayy ibn Yaqzan een politieke thriller, een middeleeuwse Bildungsroman of een islamitisch-Arabische versie van De wereld van Sofie? Ibn Tufayl geeft zelf in zijn slotwoord al aan dat hij zijn geheimen heeft verhuld met een dunne sluier, `die gemakkelijk uiteen te scheuren is voor degene voor wie deze geheimen bestemd zijn`. Kortom: ideale literatuur van bezinning voor tijdens de donkere dagen rond kerstmis.