Juliette
20-09-06, 15:09
Als god spreekt - Geert Lernout
‘God is dood’, zo beweerde Friedrich Nietzsche ruim honderd jaar geleden. En hij kreeg nog gelijk ook. De toenemende secularisering en ontvoogding van de mens zorgde voor een ware leegloop van kerken, synagogen en moskees. De ontwikkelingen rond mei ’68 met ondermeer de strijd voor vrouwenrechten gaven de godsdienst in het Westen bijna een genadeklap. En ook het jodendom en de islam leken terrein te verliezen. Het nieuwe millennium kondigde zich aan als het tijdperk van de wereldwijde liberale democratie, de scheiding van kerk en staat, de gelijkwaardigheid van alle mensen, de vrijheid van meningsuiting, de almacht van de rede, het recht op zelfbeschikking en het geloof in de mensenrechten. Het zou een nieuwe tijd worden waarin mythes, irrationaliteit en geloof eindelijk irrelevant zouden worden. Godsdienstige elementen zouden hooguit nog te bewonderen zijn in musea als relikwieën van een achterhaalde tijd waarin mensen zich niet van hun eigen verstand konden en mochten bedienen. Wat een vergissing. Religies zijn wereldwijd aan een nieuwe opmars bezig. Vooral sinds de aanslagen van 11 september lijken steeds meer mensen opnieuw terug te grijpen naar ‘heilige’ teksten om hun identiteit te beklemtonen en hun gelijk te ondersteunen.
Tegen die trend in verscheen het opmerkelijke boek Als god spreekt van Geert Lernout, een docent vergelijkende literatuurwetenschap aan de Universiteit van Antwerpen. Hij onderzocht hoe vier verschillende religies met hun heilige boeken omgaan, waar de Bijbel, de Koran en het Boek van Mormon vandaan komen en hoe gelovigen de teksten vandaag lezen en gisteren gelezen hebben. Een fundamentalistische lezing van de bijbel en de koran bepaalt vandaag de wereldpolitiek en de Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen (de mormonen) is de snelst groeiende godsdienst. Op een heldere manier legt de auteur uit hoe de ‘goddelijke’ boodschappen tot stand kwamen en werden neergeschreven. Het resultaat is onthutsend voor de vier geopenbaarde godsdiensten. De heilige boeken werden niet gedicteerd door een god, apostel of profeet, maar door latere (mannelijke) volgelingen die er hun eigen machtspositie mee wilden opbouwen, consolideren of versterken. De heilige teksten zijn vaak absurd, onbegrijpelijk, tegenstrijdig, onmenselijk of wetenschappelijk onmogelijk. En toch worden ze door radicale religieuze leiders nog steeds opgediept, serieus genomen en gebruikt als toetssteen voor de hun gewenste, vaak criminele acties.
In zijn boek gaat Geert Lernout eerst in op de snelst groeiende geloofsgroep van onze tijd: de mormonen. Op vijftig jaar tijd steeg hun aantal aanhangers van 1 tot 10 miljoen leden. Lange tijd werden ze gezien als een van de belangrijkste vijanden van de Verenigde Staten omwille van hun geloof in de eenheid van kerk en staat, maar nu zijn ze een belangrijke macht geworden. Volgens de auteur zijn momenteel elf leden van het Amerikaanse congres en vijf senatoren mormonen. Het was een zekere Joseph Smith die in 1820 op veertienjarige leeftijd een visioen kreeg, enkele jaren later het bezoek kreeg van een engel en in 1827 een op dunne gouden platen geschreven tekst ontving die hij naar het Engels vertaalde. Nadien ontving hij nog bezoek van Johannes de Doper en de apostelen Petrus, Jacobus en Johannes. In 1830 stichtte hij De Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen. De mormonen baseren zich op The Book of Mormon waarin ze zich afzetten tegen seks voor het huwelijk, tegen echtscheiding, tegen alcohol, tegen abortus en tegen euthanasie. Polygamie werd eerst toegestaan, dan weer officieel verboden, maar vaak nog heimelijk getolereerd.
De tweede jongste openbaringsgodsdienst is de islam. Geert Lernout drukt terecht op het feit dat dé islam niet bestaat. Eerder gaat het om ‘een bonte verzameling van plaatselijke ideeën en gebruiken met hoogstens een gemeenschappelijke naam’. Daarbij wijst hij onder meer op de grote verdeeldheid tussen sjiieten en soennieten (die momenteel elkaar naar het leven staan in Irak). Verder zijn er ook nog de wahabieten, volgelingen van Abd al-Wahhab die vond dat men moest terugkeren naar de koran en de tradities zoals Mohammed die oorspronkelijk had meegedeeld. Daartegenover staat dan weer de soefibeweging die vooral in het westen populair is en net de letterlijke interpretatie van de koran verwerpt. Net die koran vindt de auteur zo problematisch. ‘De koran werd door de engel Gibriel aan Mohammed gedicteerd, die de tekst uit het hoofd leerde en later liet neerschrijven door wel vijfenveertig verschillende schrijvers’. Het is geen coherente tekst maar bestaat uit allerlei stukjes die elkaar vaak tegenspreken. Verder zijn er ook nog de sira en de hadith die verhalen over het leven van de profeet en waarop de sharia (het islamitische recht) gebaseerd is. Dé islam mag dan al niet bestaan, toch blijkt de wahabistische variant aan een wereldwijde opmars bezig, ondermeer door de financiële steun van Saoedi-Arabië. Een opvallende gelijkenis tussen de mormonen en de radicale moslims is voor de auteur alvast dat ze beide geen ontrouw of afvalligheid aanvaarden en buitenstaanders als minderwaardig beschouwen.
Ook dé Bijbel bestaat niet, aldus Geert Lernout, want het is een verzameling van teksten die op diverse momenten en door verschillende mensen en groepen geschreven zijn. In de eerste teksten leren we alvast dat we allemaal wel afstammen van Noah maar ook ‘waarom vrouwen minderwaardig zijn en waarom slavernij nuttig is’. Welke teksten uiteindelijk tot de bijbel zouden behoren was in de tijd van de eerste christenen nog niet duidelijk. Wat wel vaststaat is dat ‘de letter van de Bijbel verandert niet, maar de geest wordt voortdurend aangepast’ en dat is volgens de auteur het geval voor elke openbaringsgodsdienst. De teksten zijn ingewikkeld en moeilijk leesbaar en dus groeide al snel de nood aan ‘schriftgeleerden’ die de gelovigen uitleggen wat God nu van hen wilde. Zoals Nahed Selim in haar boek De vrouwen van de profeet reeds scherp aantoonde voor de koran, zijn het ook hier uitsluitend mannen die bevoegdheid hadden om te interpreteren. Geen wonder dat vrouwen er in de diverse godsdiensten zo bekaaid van af komen. Toch zijn er nog steeds mensen die beweren dat vrouwen het onder het jodendom beter hadden dan onder het christendom. Zo een bewering kan alleen komen van iemand die nog nooit de misjna heeft gelezen, schrijft Lernout.
In het orthodoxe jodendom wordt geloofd dat God aan Mozes niet alleen de schriftelijke Thora gaf maar eveneens een mondelinge toelichting, die de misjna wordt genoemd. Allerlei verzamelingen hiervan met bijbehorende latere commentaren zijn op een gegeven moment op schrift gesteld rond het jaar 200. Het bevat een stelsel van wetten voor zowel theoretische als praktische kwesties. Zo verdient seks met een menstruerende vrouw de doodstraf. Tijdens hun ‘onreine’ periodes hebben vrouwen zowat dezelfde status van lijken, aldus de auteur. Ook inzake het huwelijk, de echtscheiding en het overlijden hebben vrouwen minder rechten. Geert Lernout vindt het alvast merkwaardig ‘dat men in het Westen zoveel moeite doet om moslimvrouwen te emanciperen, terwijl over hun net zo onderdrukte orthodoxe joodse zusters nauwelijks iets wordt gezegd’. Net als in het christendom en de islam kent het jodendom dus een anti-intellectualistische en anti-modernistische stromingen zoals de chassidim en de lubavitchers. In Israël zijn dergelijke fanatieke fundamentalisten mee verantwoordelijk voor de onhoudbare situatie in de Palestijnse gebieden. Ze beschouwen het immers als hun religieuze taak om het volledige land te veroveren dat door God aan de joden zou zijn gegeven, ook daar waar Arabieren wonen. Eén van die fanatici was Yigal Amir die in 1995 de Israëlische president Yitzhak Rabin doodschoot, naar eigen zeggen in opdracht van God als represaille voor ‘het uitventen van het land van Israël aan de Arabieren'.
De authenticiteit van de christelijke Bijbel, het Nieuwe Testament, is al even problematisch. In feite is het een samenvoegsel en selectie van een aantal evangeliën en brieven. ‘Het grootste deel van de teksten zelf, zijn het gevolg, niet van wat Jezus zelf dacht of deed, maar van de interpretatie die zijn volgelingen in de jaren van zijn dood hebben gegeven’, aldus de auteur. Nog straffer is het feit dat de uiteindelijke christelijke canon pas werd vastgelegd op het concilie van Trente in 1563. Meer dan vijftien eeuwen discussieerden de vertegenwoordigers van de kerk welke woorden en teksten men als ‘heilig’ zou erkennen, meer dan vijftien eeuwen hebben (uitsluitend mannelijke) kopiisten en interpretatoren wijzigingen en ‘verbeteringen’ aangebracht waarbij ze de neiging hadden om tegenstrijdigheden weg te werken. En zowat negentien eeuwen lang moesten gewone mensen die niet of nauwelijks konden lezen gehoorzaam zijn aan wetten en bepalingen die van op kansels werden opgelegd. De bijbelse teksten komen niet van God maar van mensen, of juister, van mannen die uit waren (en zijn) op macht. Ook vandaag zijn het weer fundamentalistische mannen die oproepen om terug te keren naar de letterlijke interpretatie van de teksten.
Het begrip fundamentalisme komt trouwens van evangelische christenen die zich verweerden tegen wetenschappelijke bijbelkritiek in het begin van de twintigste eeuw. Geert Lernout wijst erop dat nu net hun kinderen en kleinkinderen via radio en televisie een nieuw publiek aanboren en veel politieke macht verwerven. Ze keren zich tegen abortus en homoseksualiteit en verdedigen het creationisme. Andere christenfundamentalisten zoals vertegenwoordigers van Repent America schrijven natuurrampen zoals de verwoesting van de stad New Orleans door de orkaan Katrina toe aan de zondigheid van de inwoners. Fundamentalisten uit alle religies willen dat gelovigen de ‘heilige’ teksten letterlijk nemen. Hun grootste vijanden zijn dan ook de wetenschap en kritische boeken., maar ook en vooral de andersdenkenden. ‘Godsdiensten zorgen voor coherentie en loyauteit in een groep’, zo constateert Lernout. Maar om die coherentie vol te houden grijpen ze steeds naar onderdrukking en geweld en niet leden beschouwen ze als Untermenschen. Fundamentalisten keren zich vooral tegen de twijfelaars in eigen groep, aldus de auteur, en dat is net de reden waarom ze zoveel belang hechten aan kledingvoorschriften, om via hoofddoeken en keppeltjes duidelijk te maken dat men tot de groep behoort en dat je niet van anderen bent. Dit is ook de reden waarom men vrouwen niet meer rechten wil geven. Vrouwen spelen een sleutelrol voor het voortbestaan van de groep. ‘Zij zijn het bezit van de groep’, zegt de auteur. Daarmee maakt hij duidelijk dat radicale mannen in alle religies de grootste struikelblok vormen voor de emancipatie van de vrouw.
Waar men regeert in naam van God gaat de mens ten onder. De geschiedenis heeft dit veelvuldig bewezen en ook vandaag is dat nog het geval. Dit boek komt net op tijd om duidelijk te maken dat teksten nooit ‘heilig’ kunnen zijn, dat de Bijbel, de Koran en het Boek van Mormon menselijke verzinsels zijn, en dat onfeilbaarheid een absurde gedachte is.
Geert Lernout, Als God spreekt, Van Halewyck, 2005
Recensie door Dirk Verhofstadt
Bron: www.liberales.be
‘God is dood’, zo beweerde Friedrich Nietzsche ruim honderd jaar geleden. En hij kreeg nog gelijk ook. De toenemende secularisering en ontvoogding van de mens zorgde voor een ware leegloop van kerken, synagogen en moskees. De ontwikkelingen rond mei ’68 met ondermeer de strijd voor vrouwenrechten gaven de godsdienst in het Westen bijna een genadeklap. En ook het jodendom en de islam leken terrein te verliezen. Het nieuwe millennium kondigde zich aan als het tijdperk van de wereldwijde liberale democratie, de scheiding van kerk en staat, de gelijkwaardigheid van alle mensen, de vrijheid van meningsuiting, de almacht van de rede, het recht op zelfbeschikking en het geloof in de mensenrechten. Het zou een nieuwe tijd worden waarin mythes, irrationaliteit en geloof eindelijk irrelevant zouden worden. Godsdienstige elementen zouden hooguit nog te bewonderen zijn in musea als relikwieën van een achterhaalde tijd waarin mensen zich niet van hun eigen verstand konden en mochten bedienen. Wat een vergissing. Religies zijn wereldwijd aan een nieuwe opmars bezig. Vooral sinds de aanslagen van 11 september lijken steeds meer mensen opnieuw terug te grijpen naar ‘heilige’ teksten om hun identiteit te beklemtonen en hun gelijk te ondersteunen.
Tegen die trend in verscheen het opmerkelijke boek Als god spreekt van Geert Lernout, een docent vergelijkende literatuurwetenschap aan de Universiteit van Antwerpen. Hij onderzocht hoe vier verschillende religies met hun heilige boeken omgaan, waar de Bijbel, de Koran en het Boek van Mormon vandaan komen en hoe gelovigen de teksten vandaag lezen en gisteren gelezen hebben. Een fundamentalistische lezing van de bijbel en de koran bepaalt vandaag de wereldpolitiek en de Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen (de mormonen) is de snelst groeiende godsdienst. Op een heldere manier legt de auteur uit hoe de ‘goddelijke’ boodschappen tot stand kwamen en werden neergeschreven. Het resultaat is onthutsend voor de vier geopenbaarde godsdiensten. De heilige boeken werden niet gedicteerd door een god, apostel of profeet, maar door latere (mannelijke) volgelingen die er hun eigen machtspositie mee wilden opbouwen, consolideren of versterken. De heilige teksten zijn vaak absurd, onbegrijpelijk, tegenstrijdig, onmenselijk of wetenschappelijk onmogelijk. En toch worden ze door radicale religieuze leiders nog steeds opgediept, serieus genomen en gebruikt als toetssteen voor de hun gewenste, vaak criminele acties.
In zijn boek gaat Geert Lernout eerst in op de snelst groeiende geloofsgroep van onze tijd: de mormonen. Op vijftig jaar tijd steeg hun aantal aanhangers van 1 tot 10 miljoen leden. Lange tijd werden ze gezien als een van de belangrijkste vijanden van de Verenigde Staten omwille van hun geloof in de eenheid van kerk en staat, maar nu zijn ze een belangrijke macht geworden. Volgens de auteur zijn momenteel elf leden van het Amerikaanse congres en vijf senatoren mormonen. Het was een zekere Joseph Smith die in 1820 op veertienjarige leeftijd een visioen kreeg, enkele jaren later het bezoek kreeg van een engel en in 1827 een op dunne gouden platen geschreven tekst ontving die hij naar het Engels vertaalde. Nadien ontving hij nog bezoek van Johannes de Doper en de apostelen Petrus, Jacobus en Johannes. In 1830 stichtte hij De Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen. De mormonen baseren zich op The Book of Mormon waarin ze zich afzetten tegen seks voor het huwelijk, tegen echtscheiding, tegen alcohol, tegen abortus en tegen euthanasie. Polygamie werd eerst toegestaan, dan weer officieel verboden, maar vaak nog heimelijk getolereerd.
De tweede jongste openbaringsgodsdienst is de islam. Geert Lernout drukt terecht op het feit dat dé islam niet bestaat. Eerder gaat het om ‘een bonte verzameling van plaatselijke ideeën en gebruiken met hoogstens een gemeenschappelijke naam’. Daarbij wijst hij onder meer op de grote verdeeldheid tussen sjiieten en soennieten (die momenteel elkaar naar het leven staan in Irak). Verder zijn er ook nog de wahabieten, volgelingen van Abd al-Wahhab die vond dat men moest terugkeren naar de koran en de tradities zoals Mohammed die oorspronkelijk had meegedeeld. Daartegenover staat dan weer de soefibeweging die vooral in het westen populair is en net de letterlijke interpretatie van de koran verwerpt. Net die koran vindt de auteur zo problematisch. ‘De koran werd door de engel Gibriel aan Mohammed gedicteerd, die de tekst uit het hoofd leerde en later liet neerschrijven door wel vijfenveertig verschillende schrijvers’. Het is geen coherente tekst maar bestaat uit allerlei stukjes die elkaar vaak tegenspreken. Verder zijn er ook nog de sira en de hadith die verhalen over het leven van de profeet en waarop de sharia (het islamitische recht) gebaseerd is. Dé islam mag dan al niet bestaan, toch blijkt de wahabistische variant aan een wereldwijde opmars bezig, ondermeer door de financiële steun van Saoedi-Arabië. Een opvallende gelijkenis tussen de mormonen en de radicale moslims is voor de auteur alvast dat ze beide geen ontrouw of afvalligheid aanvaarden en buitenstaanders als minderwaardig beschouwen.
Ook dé Bijbel bestaat niet, aldus Geert Lernout, want het is een verzameling van teksten die op diverse momenten en door verschillende mensen en groepen geschreven zijn. In de eerste teksten leren we alvast dat we allemaal wel afstammen van Noah maar ook ‘waarom vrouwen minderwaardig zijn en waarom slavernij nuttig is’. Welke teksten uiteindelijk tot de bijbel zouden behoren was in de tijd van de eerste christenen nog niet duidelijk. Wat wel vaststaat is dat ‘de letter van de Bijbel verandert niet, maar de geest wordt voortdurend aangepast’ en dat is volgens de auteur het geval voor elke openbaringsgodsdienst. De teksten zijn ingewikkeld en moeilijk leesbaar en dus groeide al snel de nood aan ‘schriftgeleerden’ die de gelovigen uitleggen wat God nu van hen wilde. Zoals Nahed Selim in haar boek De vrouwen van de profeet reeds scherp aantoonde voor de koran, zijn het ook hier uitsluitend mannen die bevoegdheid hadden om te interpreteren. Geen wonder dat vrouwen er in de diverse godsdiensten zo bekaaid van af komen. Toch zijn er nog steeds mensen die beweren dat vrouwen het onder het jodendom beter hadden dan onder het christendom. Zo een bewering kan alleen komen van iemand die nog nooit de misjna heeft gelezen, schrijft Lernout.
In het orthodoxe jodendom wordt geloofd dat God aan Mozes niet alleen de schriftelijke Thora gaf maar eveneens een mondelinge toelichting, die de misjna wordt genoemd. Allerlei verzamelingen hiervan met bijbehorende latere commentaren zijn op een gegeven moment op schrift gesteld rond het jaar 200. Het bevat een stelsel van wetten voor zowel theoretische als praktische kwesties. Zo verdient seks met een menstruerende vrouw de doodstraf. Tijdens hun ‘onreine’ periodes hebben vrouwen zowat dezelfde status van lijken, aldus de auteur. Ook inzake het huwelijk, de echtscheiding en het overlijden hebben vrouwen minder rechten. Geert Lernout vindt het alvast merkwaardig ‘dat men in het Westen zoveel moeite doet om moslimvrouwen te emanciperen, terwijl over hun net zo onderdrukte orthodoxe joodse zusters nauwelijks iets wordt gezegd’. Net als in het christendom en de islam kent het jodendom dus een anti-intellectualistische en anti-modernistische stromingen zoals de chassidim en de lubavitchers. In Israël zijn dergelijke fanatieke fundamentalisten mee verantwoordelijk voor de onhoudbare situatie in de Palestijnse gebieden. Ze beschouwen het immers als hun religieuze taak om het volledige land te veroveren dat door God aan de joden zou zijn gegeven, ook daar waar Arabieren wonen. Eén van die fanatici was Yigal Amir die in 1995 de Israëlische president Yitzhak Rabin doodschoot, naar eigen zeggen in opdracht van God als represaille voor ‘het uitventen van het land van Israël aan de Arabieren'.
De authenticiteit van de christelijke Bijbel, het Nieuwe Testament, is al even problematisch. In feite is het een samenvoegsel en selectie van een aantal evangeliën en brieven. ‘Het grootste deel van de teksten zelf, zijn het gevolg, niet van wat Jezus zelf dacht of deed, maar van de interpretatie die zijn volgelingen in de jaren van zijn dood hebben gegeven’, aldus de auteur. Nog straffer is het feit dat de uiteindelijke christelijke canon pas werd vastgelegd op het concilie van Trente in 1563. Meer dan vijftien eeuwen discussieerden de vertegenwoordigers van de kerk welke woorden en teksten men als ‘heilig’ zou erkennen, meer dan vijftien eeuwen hebben (uitsluitend mannelijke) kopiisten en interpretatoren wijzigingen en ‘verbeteringen’ aangebracht waarbij ze de neiging hadden om tegenstrijdigheden weg te werken. En zowat negentien eeuwen lang moesten gewone mensen die niet of nauwelijks konden lezen gehoorzaam zijn aan wetten en bepalingen die van op kansels werden opgelegd. De bijbelse teksten komen niet van God maar van mensen, of juister, van mannen die uit waren (en zijn) op macht. Ook vandaag zijn het weer fundamentalistische mannen die oproepen om terug te keren naar de letterlijke interpretatie van de teksten.
Het begrip fundamentalisme komt trouwens van evangelische christenen die zich verweerden tegen wetenschappelijke bijbelkritiek in het begin van de twintigste eeuw. Geert Lernout wijst erop dat nu net hun kinderen en kleinkinderen via radio en televisie een nieuw publiek aanboren en veel politieke macht verwerven. Ze keren zich tegen abortus en homoseksualiteit en verdedigen het creationisme. Andere christenfundamentalisten zoals vertegenwoordigers van Repent America schrijven natuurrampen zoals de verwoesting van de stad New Orleans door de orkaan Katrina toe aan de zondigheid van de inwoners. Fundamentalisten uit alle religies willen dat gelovigen de ‘heilige’ teksten letterlijk nemen. Hun grootste vijanden zijn dan ook de wetenschap en kritische boeken., maar ook en vooral de andersdenkenden. ‘Godsdiensten zorgen voor coherentie en loyauteit in een groep’, zo constateert Lernout. Maar om die coherentie vol te houden grijpen ze steeds naar onderdrukking en geweld en niet leden beschouwen ze als Untermenschen. Fundamentalisten keren zich vooral tegen de twijfelaars in eigen groep, aldus de auteur, en dat is net de reden waarom ze zoveel belang hechten aan kledingvoorschriften, om via hoofddoeken en keppeltjes duidelijk te maken dat men tot de groep behoort en dat je niet van anderen bent. Dit is ook de reden waarom men vrouwen niet meer rechten wil geven. Vrouwen spelen een sleutelrol voor het voortbestaan van de groep. ‘Zij zijn het bezit van de groep’, zegt de auteur. Daarmee maakt hij duidelijk dat radicale mannen in alle religies de grootste struikelblok vormen voor de emancipatie van de vrouw.
Waar men regeert in naam van God gaat de mens ten onder. De geschiedenis heeft dit veelvuldig bewezen en ook vandaag is dat nog het geval. Dit boek komt net op tijd om duidelijk te maken dat teksten nooit ‘heilig’ kunnen zijn, dat de Bijbel, de Koran en het Boek van Mormon menselijke verzinsels zijn, en dat onfeilbaarheid een absurde gedachte is.
Geert Lernout, Als God spreekt, Van Halewyck, 2005
Recensie door Dirk Verhofstadt
Bron: www.liberales.be