Orakel
08-04-07, 13:19
Van de Afghaanse woestijn tot de Amerikaanse universiteit
" Men ziet niet dat veel radicalen helemaal geen traditionele vorm van islam aanhangen" Olivier Roy
"U heeft uw Mohammed Bouyeri en zijn club. Eeen Nederlander die overgaat tot een fundementalistische religie. Bouyeri is ook nog eens geen Arabier, zijn ouders zijn Berbers uit het Marokkaanse Rif-gebergte."
Mohammed B, de bekeerde moslim, vormt in veel opzichten het tegendeel van het Europese clichebeeld over de radicale islam.
" Veel mensen hebben bij de opkomst van radicale vormen van de islam het beeld voor ogen van Arabieren die naar Europa zijn gekomen met hun traditionele cultuur, hun taal. Men ziet niet dat veel van de radicalen helemaal geen traditionele vorm van islam aanhangen. Daar komt nog eens bij dat veel radicale moslims bekeerd zijn."
Roy werd bekend door zijn analyse van de moderne islam: de nieuwe islam is een direct resultaat van de vrijwillige verhuizing van islamistische bevolkingsgroepen naar het Westen. Dit is ook Roys centrale stelling in zijn enkele jaren geleden verschenen boek 'De globalisering van de islam'; hij herneemt die these in zijn recent uitgekomen 'De islam en de scheiding van kerk en staat'. Die nieuwe islam neemt verschillende vormen aan: van een humanistische islam tot het 'neofundamentalisme'. En het is deze laatste vorm die de westerse samenlevingen voor problemen stelt, en tegelijkertijd ook de islam in zijn greep houdt.
Het neofundementalisme streeft naar een islamisering van de samenleving. Deze stroming, die ver gaat met de weigering van elk compromis met wat niet strikt tot de islam behoort, kan verschillende vormen aannemen, zoals radicale gewelddadige splintergroeperingen, maar ook de loutere bekommernis om het protocol na te leven en kledij te dragen als de djellaba, niquaab en sluier. De aanhangers baseren zich losjes op het door Abdel Wahhab (1704-1791) opgerichte Wahhabisme; de aanhangers spreken liever over salafisme.
Roy:"Deze mensen keren niet terug naar hun traditie, maar moeten vooral beschouwd worden als bekeerlingen, als born-agains. De uitdrukking 'terugkeer naar het religieuze' die tegenwoordig vaak worden gebruikt, suggereert dat het om de terugkeer naar iets van vroeger gaat. Volgens mij heeft het herleven van deze vormen van religie niets met een terugkeer te maken; de gemeenschappen van neofundamentalisten zijn geen uitdrukking van traditionele culturen."
"Het neofundementalisme trekt mensen aan die zich ontheemd voelen en vervreemd van een of andere vorm van cultuur. Het spreekt jongeren aan die zich niet thuis voelen in deze maatschappij - vaak van de tweede generatie immigranten, mensen zoals Mohammed Bouyeri.
Soms zie je ook dat jongeren met een niet-moslimachtergrond zich tot deze religie bekeren. Het neofundementalisme is zo aanlokkelijk, omdat het ervaringen als vervreemdin, ontheemding en ontworteling omzet in een ideaal: een universele islam die gezuiverd is van gebruiken en traditie, en daardoor is toe te passen in allerlei sociale situaties en contexten - van Afghaanse woestijn tot de Amerikaanse universiteit."
Deze islam is niet alleen een product van ontworteling, ze draagt er ook toe bij. "Mensen die zich tot deze religie bekeren, verwerpen niet alleen de profane cultuur (=wereldlijk), maar ook de religieuze traditie. De neofundamentalistische jongeren vinden de religieuze praktijk van hun ouders maar slap. Ze weigeren ook de theologie, en geven de voorkeur aan een onmiddellijke waarheid die direct geldig is voor het individu- vaak via internet te vinden protocollen en dogma's. Zij kenmerken zich door een individualistische beleving van de godsdienst die wordt teruggebracht tot een code van eerbaar en wat niet-eerbaar is."
Deze ontwikkeling is - stelt Roy - echter niet specifiek voor de islam. Ook in het protestianisme is deze tendens te zien. "Naast de neofundamentalistische islam trekken ook de Evangelische Kerk en de Pinkstergemeenten veel bekeerlingen. In de Verenigde Staten zie je duizenden latino's met een katholieke achtergrond tot deze protestante religies overgaan. Tegelijkertijd verkeren de religies die gelieerd zijn aan een nationale en culturele identiteit in een crisis. De traditionele geloven, juadisme- ja, het judaisme heeft in bepaalde tijden ook bekeerd - en katholicisme bekeren tegenwoordig niet.
De religie die het meeste bekeert, is de Pinkstergemeente - niet eens de islam - en vaak in gebieden waar je dat niet zou verwachten: Afrika, Latijns-Amerika en Europa."
"De religies die het tegenwoordig het beste doen - dat wil zeggen die de meeste bekeerlingen kennen-, zijn de religies die zich expliciet voordoen als niet-cultureel. Ze weigeren iedere cultuur die zich vormt naast of buiten het strikt religieuze - de koran en de soenna, of de bijbel - en houden zich verre van kunst, muziek, filosofie en literatuur, maar ook traditionele gebruiken. Alles wat niet behoort tot het strikt religieuze is overbodig of moet zelfs actief bestreden worden, zeker die dingen die aan andere godsdiensten worden ontleend. Het tegenovergestelde van fundementalisme is niet modernisme, maar cultuur."
De veel besproken 'clash' van culturen is volgensRoy dan ook geen botsing van culturen, maar een van de cultuur met een groep die juist de cultuur afwijst.
"De religies die problemen oproepen zijn geen culturen, maar ontkoppeld van een cultuur." Het hedendaagse debat over de islam wordt volgens Roy echter gedomineerd door de vergissing dat het neofundamentalisme een traditionele cultuur zou zijn: de multiculturalisten maken deze fout - wanneer ze neofundamentalistische waarden verwarren met die van een traditionele groep en cultuur. Maar ook 'culturalisten' bezondigen zich aan deze fout. Zij verdedigen de westerse verlichte waarden die in hun ogen botsen met de waarden die essentieel zouden zijn aan de islam.
"Het debat over de islam in het Westen gaat uit van een essentialistische visie ervan, die uitgaat van onder meer de Koran - wat zegt de Koran over jihad, de vrouw, de democratie, de politiek? En in de media, vooral op tv, verschijnen bebaarde imams - met een zwaar Syrisch accent - en gesluiede vrouwen die worden geacgt de vertegenwoordigers van de islam te zijn. Het ergste is niet dat ze slechts een deel van de bevolking met een moslimachtergrond vertegenwoordigen, maar dat - zelfs als het een groot deel zou zijn - ze een heel bijzondere vorm van islam representeren. Zowel zijzelf als de niet-moslims claimen dat alle andere vormen van islam niet de echte islam zouden zijn, dat alleen deze bebaarde, gesluierde - salafistische - vorm de ware islam is. Zo bevestigen de salafistische islam en de media elkaar wederzijds in de opvatting dat er maar één islam is: de salafistische vorm."
Maar ook een groot aantal mensen dat de zogenaamde islamofobie wil bestrijden neemt deze intellectuele mal over - de islam is dit of dat - om aan te tonen dat er slechts één 'goede' islam is. Maar de vermeende clash of civilizations vervangen door de dialoog, veronderstelt een zelfde soort intellectuele analyse.
"Om uit deze gevangenschap te komen, dit spiegeleffect tussen culturalisme en fundamentalisme, dat niet anders dan tot een intellectuele steriliteit kan leiden, zijn er twee benaderingen mogelijk. De eerste is terugkeren naar belangrijke teksten uit de geschiedenis van islam, dat wil zeggen een kritische theologie verdedigen, die gebruikmaakt van moderne wetenschappen als linguistiek, geschiedenis en sociologie. De tweede optie is de politieke dimensie van islamitische bewegingen, ook van de terroristische, herstellen. Als religieuze eisen voorwerp worden van democratische discussie verliezen ze hun absolute karakter. Dan worden ze niet meer gerespecteed of veroordeeld omdat ze tot een andere cultuur behoren, maar moet hun waarde bewezen worden in de politieke arena."
Hoe ziet zo'n politieke arena eruit? Die is in ieder geval niet gebaseerd op gedeelde waarden volgens Roy. "Dezelfde waarden delen is een mythe. Dat hebben we - in de democratie - nog nooit gedaan, want we aanvaarden juist de diversiteit. Alleen een dictatuur legt dezelfde waarden aan iedereen op." Dat betekent nog geen multiculturalisme, waarin de verschillende culturen vreedzaam, naast elkaar zouden kunnen leven.
"Om geen burgeroorlog te laten ontstaan - dat is de theorie van Hobbes - moet die diversiteit worden onderhandeld in een politieke ruimte. Ja, er is een spelregel nodig; maar die is politiek niet ideologisch.
Welnu, tegenwoordig gebeurt het te vaak dat men aan de moslims ideologische eisen stelt. Ik weet niet of die wet in Nederland is aangenomen, dat men een inburgeringsexamen doet in het consulaat; dat men een foto moest bekijken van een vrouw met ontblote borsten. Die foto wordt in de VS beschouwd als obsceen. De eis om naar die foto's te kunnen kijken is ideologisch. Daarbij wordt nog eens de fout gemaakt dat men vecht tegen een bepald beeld van de islam - waarin geen plaats is voor dit soort afbeeldingen - dat wordt gebruikt door neofundamentalisten. Men mist helemaal de andere vormen van de islam. En ook al worden die tegengewerkt, ze bestaan wel degelijk."
Maar is de vraag aan moslims om politieke spelregels te accepteren wel genoeg? Moeten die "Ideologische" eisen ook niet worden gesteld? Veel Franse intellectuelen verwijten Roy een te grote toegeeflijkheid jegens de islam. De links-liberale feministe Caroline Fourest verwijt hem geen oog te hebben voor de intolerantie jegens onder meer homoseksuelen en het gebrek aan vrijheid van vrouwen in de orthodoxe islam. Die intolerantie botst waarden van de moderne staat die (in de hedendaagse opvatting ervan) de individuele vrijheden moet beschermen. Dat vereist, zegt zij, van zeer orthodoxe religies dat die zich hervormen.
Neem het gedwongen huwelijk. " Nee, reageert Roy, dat is gen gedwongen huwelijk. In het Westen wordt een gedwongen huwelijk en een gearrangeerd huwelijk verward. En dat is helemaal niet hetzelfde."
Ja maar in praktijk komt het erop neer dat deze jonge vrouwen een huwelijk (en niet te vergeten : een seksualiteit) binnentreden met een man due ze niet begeren, van wie ze niet houden. Gunt u ze niet iets beters? "Vous etes idealiste" reageert Roy. " U bent een idealist"
"Religieuze hervorming is niet nodig om deze staatsvorm en zijn eisen te aanvaarden. Veel uiterst conservatieve moslims passen zich geel goed aan de seculiere staat door hun geloof te herformuleren (niet hervormen!) in termen van waarden in plaats van normen. Hoewel het gezin, de verschillen ussen man en vrouw en zedelijkheid waarden zijn die dan verdedigd worden, en het homohuwelijk ongewenst is, zullen ze in hun verdediging van hun standpunten binnen de grenzen van de wet blijven. En mochten ze dat niet doen," zegt Roy, " dan kunnen ze altijd nog teruggeroepen worden: eerwraak bijvoorbeeld blijft gewoon een misdaad die je als misdaad moet behandelen."
Door Annette van der Elst
Filosofie Magazine 2/2007
" Men ziet niet dat veel radicalen helemaal geen traditionele vorm van islam aanhangen" Olivier Roy
"U heeft uw Mohammed Bouyeri en zijn club. Eeen Nederlander die overgaat tot een fundementalistische religie. Bouyeri is ook nog eens geen Arabier, zijn ouders zijn Berbers uit het Marokkaanse Rif-gebergte."
Mohammed B, de bekeerde moslim, vormt in veel opzichten het tegendeel van het Europese clichebeeld over de radicale islam.
" Veel mensen hebben bij de opkomst van radicale vormen van de islam het beeld voor ogen van Arabieren die naar Europa zijn gekomen met hun traditionele cultuur, hun taal. Men ziet niet dat veel van de radicalen helemaal geen traditionele vorm van islam aanhangen. Daar komt nog eens bij dat veel radicale moslims bekeerd zijn."
Roy werd bekend door zijn analyse van de moderne islam: de nieuwe islam is een direct resultaat van de vrijwillige verhuizing van islamistische bevolkingsgroepen naar het Westen. Dit is ook Roys centrale stelling in zijn enkele jaren geleden verschenen boek 'De globalisering van de islam'; hij herneemt die these in zijn recent uitgekomen 'De islam en de scheiding van kerk en staat'. Die nieuwe islam neemt verschillende vormen aan: van een humanistische islam tot het 'neofundamentalisme'. En het is deze laatste vorm die de westerse samenlevingen voor problemen stelt, en tegelijkertijd ook de islam in zijn greep houdt.
Het neofundementalisme streeft naar een islamisering van de samenleving. Deze stroming, die ver gaat met de weigering van elk compromis met wat niet strikt tot de islam behoort, kan verschillende vormen aannemen, zoals radicale gewelddadige splintergroeperingen, maar ook de loutere bekommernis om het protocol na te leven en kledij te dragen als de djellaba, niquaab en sluier. De aanhangers baseren zich losjes op het door Abdel Wahhab (1704-1791) opgerichte Wahhabisme; de aanhangers spreken liever over salafisme.
Roy:"Deze mensen keren niet terug naar hun traditie, maar moeten vooral beschouwd worden als bekeerlingen, als born-agains. De uitdrukking 'terugkeer naar het religieuze' die tegenwoordig vaak worden gebruikt, suggereert dat het om de terugkeer naar iets van vroeger gaat. Volgens mij heeft het herleven van deze vormen van religie niets met een terugkeer te maken; de gemeenschappen van neofundamentalisten zijn geen uitdrukking van traditionele culturen."
"Het neofundementalisme trekt mensen aan die zich ontheemd voelen en vervreemd van een of andere vorm van cultuur. Het spreekt jongeren aan die zich niet thuis voelen in deze maatschappij - vaak van de tweede generatie immigranten, mensen zoals Mohammed Bouyeri.
Soms zie je ook dat jongeren met een niet-moslimachtergrond zich tot deze religie bekeren. Het neofundementalisme is zo aanlokkelijk, omdat het ervaringen als vervreemdin, ontheemding en ontworteling omzet in een ideaal: een universele islam die gezuiverd is van gebruiken en traditie, en daardoor is toe te passen in allerlei sociale situaties en contexten - van Afghaanse woestijn tot de Amerikaanse universiteit."
Deze islam is niet alleen een product van ontworteling, ze draagt er ook toe bij. "Mensen die zich tot deze religie bekeren, verwerpen niet alleen de profane cultuur (=wereldlijk), maar ook de religieuze traditie. De neofundamentalistische jongeren vinden de religieuze praktijk van hun ouders maar slap. Ze weigeren ook de theologie, en geven de voorkeur aan een onmiddellijke waarheid die direct geldig is voor het individu- vaak via internet te vinden protocollen en dogma's. Zij kenmerken zich door een individualistische beleving van de godsdienst die wordt teruggebracht tot een code van eerbaar en wat niet-eerbaar is."
Deze ontwikkeling is - stelt Roy - echter niet specifiek voor de islam. Ook in het protestianisme is deze tendens te zien. "Naast de neofundamentalistische islam trekken ook de Evangelische Kerk en de Pinkstergemeenten veel bekeerlingen. In de Verenigde Staten zie je duizenden latino's met een katholieke achtergrond tot deze protestante religies overgaan. Tegelijkertijd verkeren de religies die gelieerd zijn aan een nationale en culturele identiteit in een crisis. De traditionele geloven, juadisme- ja, het judaisme heeft in bepaalde tijden ook bekeerd - en katholicisme bekeren tegenwoordig niet.
De religie die het meeste bekeert, is de Pinkstergemeente - niet eens de islam - en vaak in gebieden waar je dat niet zou verwachten: Afrika, Latijns-Amerika en Europa."
"De religies die het tegenwoordig het beste doen - dat wil zeggen die de meeste bekeerlingen kennen-, zijn de religies die zich expliciet voordoen als niet-cultureel. Ze weigeren iedere cultuur die zich vormt naast of buiten het strikt religieuze - de koran en de soenna, of de bijbel - en houden zich verre van kunst, muziek, filosofie en literatuur, maar ook traditionele gebruiken. Alles wat niet behoort tot het strikt religieuze is overbodig of moet zelfs actief bestreden worden, zeker die dingen die aan andere godsdiensten worden ontleend. Het tegenovergestelde van fundementalisme is niet modernisme, maar cultuur."
De veel besproken 'clash' van culturen is volgensRoy dan ook geen botsing van culturen, maar een van de cultuur met een groep die juist de cultuur afwijst.
"De religies die problemen oproepen zijn geen culturen, maar ontkoppeld van een cultuur." Het hedendaagse debat over de islam wordt volgens Roy echter gedomineerd door de vergissing dat het neofundamentalisme een traditionele cultuur zou zijn: de multiculturalisten maken deze fout - wanneer ze neofundamentalistische waarden verwarren met die van een traditionele groep en cultuur. Maar ook 'culturalisten' bezondigen zich aan deze fout. Zij verdedigen de westerse verlichte waarden die in hun ogen botsen met de waarden die essentieel zouden zijn aan de islam.
"Het debat over de islam in het Westen gaat uit van een essentialistische visie ervan, die uitgaat van onder meer de Koran - wat zegt de Koran over jihad, de vrouw, de democratie, de politiek? En in de media, vooral op tv, verschijnen bebaarde imams - met een zwaar Syrisch accent - en gesluiede vrouwen die worden geacgt de vertegenwoordigers van de islam te zijn. Het ergste is niet dat ze slechts een deel van de bevolking met een moslimachtergrond vertegenwoordigen, maar dat - zelfs als het een groot deel zou zijn - ze een heel bijzondere vorm van islam representeren. Zowel zijzelf als de niet-moslims claimen dat alle andere vormen van islam niet de echte islam zouden zijn, dat alleen deze bebaarde, gesluierde - salafistische - vorm de ware islam is. Zo bevestigen de salafistische islam en de media elkaar wederzijds in de opvatting dat er maar één islam is: de salafistische vorm."
Maar ook een groot aantal mensen dat de zogenaamde islamofobie wil bestrijden neemt deze intellectuele mal over - de islam is dit of dat - om aan te tonen dat er slechts één 'goede' islam is. Maar de vermeende clash of civilizations vervangen door de dialoog, veronderstelt een zelfde soort intellectuele analyse.
"Om uit deze gevangenschap te komen, dit spiegeleffect tussen culturalisme en fundamentalisme, dat niet anders dan tot een intellectuele steriliteit kan leiden, zijn er twee benaderingen mogelijk. De eerste is terugkeren naar belangrijke teksten uit de geschiedenis van islam, dat wil zeggen een kritische theologie verdedigen, die gebruikmaakt van moderne wetenschappen als linguistiek, geschiedenis en sociologie. De tweede optie is de politieke dimensie van islamitische bewegingen, ook van de terroristische, herstellen. Als religieuze eisen voorwerp worden van democratische discussie verliezen ze hun absolute karakter. Dan worden ze niet meer gerespecteed of veroordeeld omdat ze tot een andere cultuur behoren, maar moet hun waarde bewezen worden in de politieke arena."
Hoe ziet zo'n politieke arena eruit? Die is in ieder geval niet gebaseerd op gedeelde waarden volgens Roy. "Dezelfde waarden delen is een mythe. Dat hebben we - in de democratie - nog nooit gedaan, want we aanvaarden juist de diversiteit. Alleen een dictatuur legt dezelfde waarden aan iedereen op." Dat betekent nog geen multiculturalisme, waarin de verschillende culturen vreedzaam, naast elkaar zouden kunnen leven.
"Om geen burgeroorlog te laten ontstaan - dat is de theorie van Hobbes - moet die diversiteit worden onderhandeld in een politieke ruimte. Ja, er is een spelregel nodig; maar die is politiek niet ideologisch.
Welnu, tegenwoordig gebeurt het te vaak dat men aan de moslims ideologische eisen stelt. Ik weet niet of die wet in Nederland is aangenomen, dat men een inburgeringsexamen doet in het consulaat; dat men een foto moest bekijken van een vrouw met ontblote borsten. Die foto wordt in de VS beschouwd als obsceen. De eis om naar die foto's te kunnen kijken is ideologisch. Daarbij wordt nog eens de fout gemaakt dat men vecht tegen een bepald beeld van de islam - waarin geen plaats is voor dit soort afbeeldingen - dat wordt gebruikt door neofundamentalisten. Men mist helemaal de andere vormen van de islam. En ook al worden die tegengewerkt, ze bestaan wel degelijk."
Maar is de vraag aan moslims om politieke spelregels te accepteren wel genoeg? Moeten die "Ideologische" eisen ook niet worden gesteld? Veel Franse intellectuelen verwijten Roy een te grote toegeeflijkheid jegens de islam. De links-liberale feministe Caroline Fourest verwijt hem geen oog te hebben voor de intolerantie jegens onder meer homoseksuelen en het gebrek aan vrijheid van vrouwen in de orthodoxe islam. Die intolerantie botst waarden van de moderne staat die (in de hedendaagse opvatting ervan) de individuele vrijheden moet beschermen. Dat vereist, zegt zij, van zeer orthodoxe religies dat die zich hervormen.
Neem het gedwongen huwelijk. " Nee, reageert Roy, dat is gen gedwongen huwelijk. In het Westen wordt een gedwongen huwelijk en een gearrangeerd huwelijk verward. En dat is helemaal niet hetzelfde."
Ja maar in praktijk komt het erop neer dat deze jonge vrouwen een huwelijk (en niet te vergeten : een seksualiteit) binnentreden met een man due ze niet begeren, van wie ze niet houden. Gunt u ze niet iets beters? "Vous etes idealiste" reageert Roy. " U bent een idealist"
"Religieuze hervorming is niet nodig om deze staatsvorm en zijn eisen te aanvaarden. Veel uiterst conservatieve moslims passen zich geel goed aan de seculiere staat door hun geloof te herformuleren (niet hervormen!) in termen van waarden in plaats van normen. Hoewel het gezin, de verschillen ussen man en vrouw en zedelijkheid waarden zijn die dan verdedigd worden, en het homohuwelijk ongewenst is, zullen ze in hun verdediging van hun standpunten binnen de grenzen van de wet blijven. En mochten ze dat niet doen," zegt Roy, " dan kunnen ze altijd nog teruggeroepen worden: eerwraak bijvoorbeeld blijft gewoon een misdaad die je als misdaad moet behandelen."
Door Annette van der Elst
Filosofie Magazine 2/2007