Qaiys
29-03-08, 00:53
Wilders’ theologische strooptocht (opinie)
James Kennedy, hoogleraar Nederlandse geschiedenis Universiteit Amsterdam
’Fitna’ past in een typisch Nederlands patroon: wantrouw degenen met een ander geloof.
Anders dan in Nederland, hebben Geert Wilders en zijn film de afgelopen weken maar matige belangstelling gewekt in mijn geboorteland, de Verenigde Staten. Voor zover beide al een onderwerp waren, luidde de opinie doorgaans dat Wilders het recht heeft om zijn mening te uiten, zeker tegen de achtergrond van islamitische intimidatie en Europese verzoeningspogingen daarover.
Dat was, in elk geval, een paar dagen geleden de kern van het betoog van de Amerikaanse politicus Pete Hoekstra – mijn eigen afgevaardigde – in de Wall Street Journal. Soms ben ik, net als andere Amerikanen, geneigd om Wilders en Ayaan Hirsi Ali te zien als kampioenen van het vrije woord, American style, zelfs al verschil ik hevig met hen van mening. Ik vond de pogingen om Wilders vanwege zijn film juridisch te vervolgen niet passen in een vrije democratie.
Maar er is ook een andere manier om naar Geert Wilders te kijken. Zijn film, en de hele politieke discussie erover, is zo compleet on-Amerikaans. Het lijkt voor een politicus bezig aan een overdreven, theologische strooptocht.
Natuurlijk, Europeanen hebben de neiging te denken dat juist in de VS de politiek is doordrenkt van religie. Denk alleen aan de problemen waar Barack Obama in zijn campagne verzeild raakte door de uitspraken van zijn predikant. Denk aan Mitt Romney die wantrouwen bij Amerikaanse kiezers ontmoet omdat hij Mormoon is, Denk aan ’God Bless America’.
Maar Amerikaanse politici zijn over het algemeen niet druk doende om – zoals Wilders en Hirsi Ali – via boeken of films een godsdienst van anderen in diskrediet te brengen. In elk geval niet de laatste decennia. Zelfs een islamcriticus als Pete Hoekstra doet dat niet.
Het is ondenkbaar dat in de VS zo over religie gedebatteerd zou worden als nu in Nederland. Er zijn wel redenen aan te geven voor het grote verschil. De islam ’bedreigt’ Amerika niet op dezelfde manier als Nederland. Religieuze tegenstellingen spelen nauwelijks een rol in de politiek. Ooit hadden Amerikaanse protestantse politici hun vaste kop van Jut: de katholieken. Nog maar een generatie terug was het anti-katholicisme in de VS springlevend in de politiek, maar het speelt nu geen enkele rol meer, zonder dat er een andere religieuze vijand voor in de plaats kwam.
Overigens, misschien komt het ook gewoon door het districtenstelsel: Amerikaanse politici zien er weinig heil in om kiezers op de kast te jagen door naast hun werk ook nog films te maken.
Twee andere factoren zijn, denk ik, veel belangrijker. Die gaan over Nederland zelf.
Godsdienst is, in de geschiedenis van het hedendaagse Nederland, altijd iets geweest dat Nederlanders verdeelt, niet iets dat ze verenigt. De publieke ruimte in Nederland was, en is nog steeds, een afspiegeling van die kloof tussen de verschillende geloven. Zeker, Nederlandse politici zijn er altijd goed in geweest om een modus vivendi te vinden voor het omgaan met religieuze verschillen. Beter in elk geval dan Wilders.
Maar veel gewone Nederlanders hebben, net als Wilders, helemaal niet zo’n genuanceerde blik op andermans religie. Dat heeft Halleh Ghorashi, hoogleraar management van diversiteit aan de Vrije Universiteit, eens raak geobserveerd. Het is typisch Nederlands om het heel belangrijk te vinden om religieuze etiketten te kunnen plakken, om over groepen in de samenleving te kunnen beweren dat de orthodoxe protestanten ’zus’ zijn, de katholieken ’zo’, de seculieren ’dit’ en de moslims ’dat’.
Levensbeschouwelijke ideeën van anderen zijn, zo beschouwd, iets om bang voor te zijn. Ze worden voorgespiegeld als een onveranderlijke macht die een even krachtige als kwaadaardige invloed uitoefent op de aanhangers ervan.
Dat is waarom de film ’Fitna’ geen rekening houdt met meer gematigde vormen van de islam, want die variant hoort niet tot de mogelijkheden. In feite is Wilders deel van een Nederlands patroon: wantrouw niet degenen met een ander ras of andere etniciteit, maar wantrouw degenen met een ander geloof. Het historische debat gaat nu tussen degenen die een publieke plek opeisen voor religie en degenen die dat niet willen.
Het verklaart ook waarom juist in Nederland het debat over immigratie en islam zo principieel is, zo theologisch, vergeleken bij andere Europese landen. Met dat gegeven in het achterhoofd lag het bijna in de lijn der verwachting dat juist in Nederland een fanatiekeling als Wilders naam zou maken.
Geert Wilders en Ayaan Hirsi Ali zien (of zagen) religieuze polemiek als integraal onderdeel van hun baan als politicus. Dat komt ook omdat er in Nederland geen vanzelfsprekende plek is voor religie in de publieke sfeer. Nederland kent niet wat Engeland wel kent, met zijn Church of England, de staatskerk, of wat Scandinavische landen gewend zijn door hun Lutherse kerken, of wat in Amerika vanzelfsprekend is door de civil religion.
Die religieuze tradities helpen in die landen, linksom of rechtsom, om het publieke debat over religie in goede banen te leiden. Het debat blijft er buiten het parlement, en wordt gevoerd door de ’religieuze’ autoriteiten onderling, of dat nu de aartsbisschop van Canterbury is of iemand als Christopher Hitchens, die als atheïstisch publicist in Amerika veel aandacht trekt. Het is een debat tussen de kerkleiders en de intellectuele sceptici onderling, geen politiek debat.
Alleen in Nederland is het debat over religie wél in de politieke sfeer beland, door de afwezigheid van religieuze instituties of van levensbeschouwelijke leiders die bij machte zijn zelf het publieke debat te sturen. Door het ontbreken van zo’n religieus domein is de Nederlandse politiek steeds meer religieus geëngageerd geraakt. Het is in zekere zin ook een beklagenswaardig en ironisch gevolg van de verregaande secularisatie.
Alleen in Nederland zijn parlementariërs theologen geworden.
James Kennedy, hoogleraar Nederlandse geschiedenis Universiteit Amsterdam
’Fitna’ past in een typisch Nederlands patroon: wantrouw degenen met een ander geloof.
Anders dan in Nederland, hebben Geert Wilders en zijn film de afgelopen weken maar matige belangstelling gewekt in mijn geboorteland, de Verenigde Staten. Voor zover beide al een onderwerp waren, luidde de opinie doorgaans dat Wilders het recht heeft om zijn mening te uiten, zeker tegen de achtergrond van islamitische intimidatie en Europese verzoeningspogingen daarover.
Dat was, in elk geval, een paar dagen geleden de kern van het betoog van de Amerikaanse politicus Pete Hoekstra – mijn eigen afgevaardigde – in de Wall Street Journal. Soms ben ik, net als andere Amerikanen, geneigd om Wilders en Ayaan Hirsi Ali te zien als kampioenen van het vrije woord, American style, zelfs al verschil ik hevig met hen van mening. Ik vond de pogingen om Wilders vanwege zijn film juridisch te vervolgen niet passen in een vrije democratie.
Maar er is ook een andere manier om naar Geert Wilders te kijken. Zijn film, en de hele politieke discussie erover, is zo compleet on-Amerikaans. Het lijkt voor een politicus bezig aan een overdreven, theologische strooptocht.
Natuurlijk, Europeanen hebben de neiging te denken dat juist in de VS de politiek is doordrenkt van religie. Denk alleen aan de problemen waar Barack Obama in zijn campagne verzeild raakte door de uitspraken van zijn predikant. Denk aan Mitt Romney die wantrouwen bij Amerikaanse kiezers ontmoet omdat hij Mormoon is, Denk aan ’God Bless America’.
Maar Amerikaanse politici zijn over het algemeen niet druk doende om – zoals Wilders en Hirsi Ali – via boeken of films een godsdienst van anderen in diskrediet te brengen. In elk geval niet de laatste decennia. Zelfs een islamcriticus als Pete Hoekstra doet dat niet.
Het is ondenkbaar dat in de VS zo over religie gedebatteerd zou worden als nu in Nederland. Er zijn wel redenen aan te geven voor het grote verschil. De islam ’bedreigt’ Amerika niet op dezelfde manier als Nederland. Religieuze tegenstellingen spelen nauwelijks een rol in de politiek. Ooit hadden Amerikaanse protestantse politici hun vaste kop van Jut: de katholieken. Nog maar een generatie terug was het anti-katholicisme in de VS springlevend in de politiek, maar het speelt nu geen enkele rol meer, zonder dat er een andere religieuze vijand voor in de plaats kwam.
Overigens, misschien komt het ook gewoon door het districtenstelsel: Amerikaanse politici zien er weinig heil in om kiezers op de kast te jagen door naast hun werk ook nog films te maken.
Twee andere factoren zijn, denk ik, veel belangrijker. Die gaan over Nederland zelf.
Godsdienst is, in de geschiedenis van het hedendaagse Nederland, altijd iets geweest dat Nederlanders verdeelt, niet iets dat ze verenigt. De publieke ruimte in Nederland was, en is nog steeds, een afspiegeling van die kloof tussen de verschillende geloven. Zeker, Nederlandse politici zijn er altijd goed in geweest om een modus vivendi te vinden voor het omgaan met religieuze verschillen. Beter in elk geval dan Wilders.
Maar veel gewone Nederlanders hebben, net als Wilders, helemaal niet zo’n genuanceerde blik op andermans religie. Dat heeft Halleh Ghorashi, hoogleraar management van diversiteit aan de Vrije Universiteit, eens raak geobserveerd. Het is typisch Nederlands om het heel belangrijk te vinden om religieuze etiketten te kunnen plakken, om over groepen in de samenleving te kunnen beweren dat de orthodoxe protestanten ’zus’ zijn, de katholieken ’zo’, de seculieren ’dit’ en de moslims ’dat’.
Levensbeschouwelijke ideeën van anderen zijn, zo beschouwd, iets om bang voor te zijn. Ze worden voorgespiegeld als een onveranderlijke macht die een even krachtige als kwaadaardige invloed uitoefent op de aanhangers ervan.
Dat is waarom de film ’Fitna’ geen rekening houdt met meer gematigde vormen van de islam, want die variant hoort niet tot de mogelijkheden. In feite is Wilders deel van een Nederlands patroon: wantrouw niet degenen met een ander ras of andere etniciteit, maar wantrouw degenen met een ander geloof. Het historische debat gaat nu tussen degenen die een publieke plek opeisen voor religie en degenen die dat niet willen.
Het verklaart ook waarom juist in Nederland het debat over immigratie en islam zo principieel is, zo theologisch, vergeleken bij andere Europese landen. Met dat gegeven in het achterhoofd lag het bijna in de lijn der verwachting dat juist in Nederland een fanatiekeling als Wilders naam zou maken.
Geert Wilders en Ayaan Hirsi Ali zien (of zagen) religieuze polemiek als integraal onderdeel van hun baan als politicus. Dat komt ook omdat er in Nederland geen vanzelfsprekende plek is voor religie in de publieke sfeer. Nederland kent niet wat Engeland wel kent, met zijn Church of England, de staatskerk, of wat Scandinavische landen gewend zijn door hun Lutherse kerken, of wat in Amerika vanzelfsprekend is door de civil religion.
Die religieuze tradities helpen in die landen, linksom of rechtsom, om het publieke debat over religie in goede banen te leiden. Het debat blijft er buiten het parlement, en wordt gevoerd door de ’religieuze’ autoriteiten onderling, of dat nu de aartsbisschop van Canterbury is of iemand als Christopher Hitchens, die als atheïstisch publicist in Amerika veel aandacht trekt. Het is een debat tussen de kerkleiders en de intellectuele sceptici onderling, geen politiek debat.
Alleen in Nederland is het debat over religie wél in de politieke sfeer beland, door de afwezigheid van religieuze instituties of van levensbeschouwelijke leiders die bij machte zijn zelf het publieke debat te sturen. Door het ontbreken van zo’n religieus domein is de Nederlandse politiek steeds meer religieus geëngageerd geraakt. Het is in zekere zin ook een beklagenswaardig en ironisch gevolg van de verregaande secularisatie.
Alleen in Nederland zijn parlementariërs theologen geworden.