childerenoftjsernobyl86
12-04-10, 12:29
Selma, de vrouw die Sobibor overleefde
Het idee kwam op bij de mensen van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork: zij wilden al langer aandacht besteden aan Selma Wijnberg, de enige Nederlandse die de verschrikkingen van het vernietigingskamp Sobibor overleefde. Directeur Dirk Mulder vond een gewillig oor bij de afdeling Erfgoed Tweede Wereldoorlog van het ministerie van VWS, met name bij directeur mevr. Puck Huitsing. En zo zaten we, op maandag 9 maart 2009, bij elkaar op het departement in Den Haag: zou het niet mogelijk zijn om Selma’s levensverhaal vast te leggen en op de een of andere manier te laten merken dat Nederland haar niet vergeten is en haar het respect wil betonen dat haar in de eerste jaren na de oorlog is onthouden?
We weten dan met z’n alleen nog niet waarom Selma Engel-Wijnberg, die in 1951 Nederland gedesillusioneerd verliet en sinds 1957 in de Verenigde Staten woont, precies zo’n weerzin tegen ons land heeft. Dat blijkt pas veel later. Om te beginnen op dinsdag 1 september 2009.
Portret
Daar zitten we dan, in de woonkamer van Selma’s fraaie houten huis in Branford, Connecticut. Dirk Mulder van Westerbork, Puck Huitsing van VWS, Guido Abuys (historisch specialist van Westerbork), Esmeralda Böhm (tv-producente) en ikzelf. We praten met Selma en met haar lievelingskleindochter Tagan. Guido Abuys heeft de contacten gelegd.
Selma is gematigd positief: ze stemt erin toe dat ik haar uitvoerig zal interviewen voor een boek over haar leven en met de camera erbij voor een tv-portret.
Puck Huitsing van VWS zou graag zien dat ze naar Nederland komt om de verzoening met Nederland te bekrachtigen, ze heeft zelfs een persoonlijke brief van staatssecretaris Jet Bussemaker bij zich. Selma (87 jaar oud) is er geraakt door, maar ze houdt de boot af. Naar Nederland wil ze niet meer, daarvoor is er teveel gebeurd.
Gewist
De volgende dag vertelt ze uitvoerig het verhaal van haar leven, de dag erna doet ze dat nog een keer, maar dan in kortere stukken, ten behoeve van het tv-portret. Dat valt me, eerlijk gezegd, niet mee. Ten eerste heeft ze bepaald geen vlekkeloos geheugen. Op veel vragen moet ze het antwoord schuldig blijven. Dat is logisch: wie kennis neemt van haar onvoorstelbare levensverhaal begrijpt dat de verschrikkingen van Sobibor een groot deel van de andere herinneringen moet hebben overwoekerd. Haar geheugen is voor een deel simpelweg gewist.
En er is nog iets anders: ze spreekt een vermakelijk mengsel van Nederlands en Engels, en ze praat bovendien heel graag, maar ze gaat wel van de hak op de tak. Dat is niet ongebruikelijk bij mensen van haar leven die zoveel hebben meegemaakt: die ervaring hebben we als makers van historische programma’s met ooggetuigen inmiddels wel.
Op de terugweg naar Nederland begin ik langzamerhand te beseffen welke klus ik op mij genomen heb: het wordt me steeds duidelijker dat het interview met Selma Engel-Wijnberg alleen enige ingrediënten biedt voor een boek en een tv-portret, maar geen solide basis. Daarvoor is haar geheugen niet exact genoeg: ik zal zelf aan de slag moeten, onderzoek doen en raadsels uit haar bestaan moeten zien te ontwarren.
Maar een bijzonder en veelbelovend onderwerp is het zeker: al was het maar door het ongelooflijke verhaal van Selma’s onderduik op het platteland van Polen. Samen met haar Poolse man Chaim Engel, die met haar ontvluchtte bij de opstand tegen de SS in Sobibor, moest ze negen maanden doorbrengen op de zolder van een paardenstal onder onbeschrijflijke omstandigheden.
Ze heeft ze tóch beschreven, ook toen al, in een dagboek. Daarvan blijkt een flink deel bewaard, ik heb het inmiddels ter beschikking, en het zal uiteraard deel uitmaken van boek en tv-portret.
Niet welkom
Maar niettemin: er volgen een paar extreem drukke maanden. Want de deadline nadert onweerstaanbaar: Selma zal centraal staan tijdens de herdenking van de bevrijding van Westerbork, op 12 april, en dan moet alles klaar zijn.
De belangrijkste vondst komt uit Zwolle. In het gemeente-archief van die stad (dat ligt opgeslagen in het Historisch Centrum Overijssel) komt de correspondentie tevoorschijn waaruit blijkt dat Selma’s Poolse man, die haar in Sobibor heeft gered, in Nederland niet welkom was. De Nederlandse overheid wilde hem in 1945 het land uitzetten.
Heel bijzonder is ook het verhaal van Selma’s arrestatie, in december 1942. Die blijkt in het Nationaal Archief in Den Haag perfect te zijn gedocumenteerd. Ik ontdek daar dat ze is gearresteerd door Jan Smorenburg persoonlijk, de schrik van alle Joodse onderduikers in Utrecht en omstreken, een meedogenloze Jodenjager die haar met getrokken pistool inrekende.
Woede
Van vriend en collega Cees Labeur, die in 1983 voor Hier en Nu een prachtige reportage maakte over het Sobibor-proces in het Duitse Hagen, krijg ik videomateriaal, waarin een interview uit die periode met Selma en haar man Chaim. Haar Nederlands is dan nog een stuk beter, maar haar woede over wat er in de hel van Sobibor gebeurd is blijkt al die jaren exact hetzelfde gebleven.
En zo verzamelen we langzamerhand voldoende gegevens voor een boek en videoportret van een Nederlandse vrouw van wie het leven een verbijsterende loop heeft genomen. We gaan filmen in De Bilt, waar Selma zat ondergedoken en waar ze honderd meter van haar onderduikadres, op visitie bij andere Joodse mensen, is gearresteerd.
En we filmen in Zwolle, in het voormalige hotel Wijnberg, dat tegenwoordig in gebruik is bij heel aardige krakers. Het is opgezet door Selma’s ouders, aan de rand van de vroegere Veemarkt. Nu kijkt het uit op de onwaarschijnlijk lelijke IJselhallen.
Westerbork
De laatste weken zijn uitgesproken hectisch. De realisatie van het boek door Gerton van Boom, de man achter de sympatieke Holocaust-uitgeverij Verbum; de montage van het portret door de fantastische editor Gerard Cevaal. En de mailwisselingen van producente Esmeralda met de familie Engel in Connecticut: het wordt steeds waarschijnlijker dat Selma tóch naar Nederland komt en op 12 april in Westerbork zal zijn.
Helemaal zeker is dat pas op de dag zelf.
Als het doorgaat, zou het een van de mooiste projecten zijn geworden, waarbij ik ooit bij betrokken was: Nederland en Selma Engel-Wijnberg, de enige Nederlandse die de verschrikkingen in Sobibor overleefde, sluiten elkaar weer in de armen.
Dit artikel werd eerder gepubliceerd in KRO Magazine.
Op zondagavond 11 april, aan de vooravond van de herdenking 65 jaar Bevrijding Westerbork, zendt de NOS het portret ‘Selma, de vrouw die Sobibor overleefde’ uit: Ned.2, 19.25 - 20.15 uur.
Het idee kwam op bij de mensen van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork: zij wilden al langer aandacht besteden aan Selma Wijnberg, de enige Nederlandse die de verschrikkingen van het vernietigingskamp Sobibor overleefde. Directeur Dirk Mulder vond een gewillig oor bij de afdeling Erfgoed Tweede Wereldoorlog van het ministerie van VWS, met name bij directeur mevr. Puck Huitsing. En zo zaten we, op maandag 9 maart 2009, bij elkaar op het departement in Den Haag: zou het niet mogelijk zijn om Selma’s levensverhaal vast te leggen en op de een of andere manier te laten merken dat Nederland haar niet vergeten is en haar het respect wil betonen dat haar in de eerste jaren na de oorlog is onthouden?
We weten dan met z’n alleen nog niet waarom Selma Engel-Wijnberg, die in 1951 Nederland gedesillusioneerd verliet en sinds 1957 in de Verenigde Staten woont, precies zo’n weerzin tegen ons land heeft. Dat blijkt pas veel later. Om te beginnen op dinsdag 1 september 2009.
Portret
Daar zitten we dan, in de woonkamer van Selma’s fraaie houten huis in Branford, Connecticut. Dirk Mulder van Westerbork, Puck Huitsing van VWS, Guido Abuys (historisch specialist van Westerbork), Esmeralda Böhm (tv-producente) en ikzelf. We praten met Selma en met haar lievelingskleindochter Tagan. Guido Abuys heeft de contacten gelegd.
Selma is gematigd positief: ze stemt erin toe dat ik haar uitvoerig zal interviewen voor een boek over haar leven en met de camera erbij voor een tv-portret.
Puck Huitsing van VWS zou graag zien dat ze naar Nederland komt om de verzoening met Nederland te bekrachtigen, ze heeft zelfs een persoonlijke brief van staatssecretaris Jet Bussemaker bij zich. Selma (87 jaar oud) is er geraakt door, maar ze houdt de boot af. Naar Nederland wil ze niet meer, daarvoor is er teveel gebeurd.
Gewist
De volgende dag vertelt ze uitvoerig het verhaal van haar leven, de dag erna doet ze dat nog een keer, maar dan in kortere stukken, ten behoeve van het tv-portret. Dat valt me, eerlijk gezegd, niet mee. Ten eerste heeft ze bepaald geen vlekkeloos geheugen. Op veel vragen moet ze het antwoord schuldig blijven. Dat is logisch: wie kennis neemt van haar onvoorstelbare levensverhaal begrijpt dat de verschrikkingen van Sobibor een groot deel van de andere herinneringen moet hebben overwoekerd. Haar geheugen is voor een deel simpelweg gewist.
En er is nog iets anders: ze spreekt een vermakelijk mengsel van Nederlands en Engels, en ze praat bovendien heel graag, maar ze gaat wel van de hak op de tak. Dat is niet ongebruikelijk bij mensen van haar leven die zoveel hebben meegemaakt: die ervaring hebben we als makers van historische programma’s met ooggetuigen inmiddels wel.
Op de terugweg naar Nederland begin ik langzamerhand te beseffen welke klus ik op mij genomen heb: het wordt me steeds duidelijker dat het interview met Selma Engel-Wijnberg alleen enige ingrediënten biedt voor een boek en een tv-portret, maar geen solide basis. Daarvoor is haar geheugen niet exact genoeg: ik zal zelf aan de slag moeten, onderzoek doen en raadsels uit haar bestaan moeten zien te ontwarren.
Maar een bijzonder en veelbelovend onderwerp is het zeker: al was het maar door het ongelooflijke verhaal van Selma’s onderduik op het platteland van Polen. Samen met haar Poolse man Chaim Engel, die met haar ontvluchtte bij de opstand tegen de SS in Sobibor, moest ze negen maanden doorbrengen op de zolder van een paardenstal onder onbeschrijflijke omstandigheden.
Ze heeft ze tóch beschreven, ook toen al, in een dagboek. Daarvan blijkt een flink deel bewaard, ik heb het inmiddels ter beschikking, en het zal uiteraard deel uitmaken van boek en tv-portret.
Niet welkom
Maar niettemin: er volgen een paar extreem drukke maanden. Want de deadline nadert onweerstaanbaar: Selma zal centraal staan tijdens de herdenking van de bevrijding van Westerbork, op 12 april, en dan moet alles klaar zijn.
De belangrijkste vondst komt uit Zwolle. In het gemeente-archief van die stad (dat ligt opgeslagen in het Historisch Centrum Overijssel) komt de correspondentie tevoorschijn waaruit blijkt dat Selma’s Poolse man, die haar in Sobibor heeft gered, in Nederland niet welkom was. De Nederlandse overheid wilde hem in 1945 het land uitzetten.
Heel bijzonder is ook het verhaal van Selma’s arrestatie, in december 1942. Die blijkt in het Nationaal Archief in Den Haag perfect te zijn gedocumenteerd. Ik ontdek daar dat ze is gearresteerd door Jan Smorenburg persoonlijk, de schrik van alle Joodse onderduikers in Utrecht en omstreken, een meedogenloze Jodenjager die haar met getrokken pistool inrekende.
Woede
Van vriend en collega Cees Labeur, die in 1983 voor Hier en Nu een prachtige reportage maakte over het Sobibor-proces in het Duitse Hagen, krijg ik videomateriaal, waarin een interview uit die periode met Selma en haar man Chaim. Haar Nederlands is dan nog een stuk beter, maar haar woede over wat er in de hel van Sobibor gebeurd is blijkt al die jaren exact hetzelfde gebleven.
En zo verzamelen we langzamerhand voldoende gegevens voor een boek en videoportret van een Nederlandse vrouw van wie het leven een verbijsterende loop heeft genomen. We gaan filmen in De Bilt, waar Selma zat ondergedoken en waar ze honderd meter van haar onderduikadres, op visitie bij andere Joodse mensen, is gearresteerd.
En we filmen in Zwolle, in het voormalige hotel Wijnberg, dat tegenwoordig in gebruik is bij heel aardige krakers. Het is opgezet door Selma’s ouders, aan de rand van de vroegere Veemarkt. Nu kijkt het uit op de onwaarschijnlijk lelijke IJselhallen.
Westerbork
De laatste weken zijn uitgesproken hectisch. De realisatie van het boek door Gerton van Boom, de man achter de sympatieke Holocaust-uitgeverij Verbum; de montage van het portret door de fantastische editor Gerard Cevaal. En de mailwisselingen van producente Esmeralda met de familie Engel in Connecticut: het wordt steeds waarschijnlijker dat Selma tóch naar Nederland komt en op 12 april in Westerbork zal zijn.
Helemaal zeker is dat pas op de dag zelf.
Als het doorgaat, zou het een van de mooiste projecten zijn geworden, waarbij ik ooit bij betrokken was: Nederland en Selma Engel-Wijnberg, de enige Nederlandse die de verschrikkingen in Sobibor overleefde, sluiten elkaar weer in de armen.
Dit artikel werd eerder gepubliceerd in KRO Magazine.
Op zondagavond 11 april, aan de vooravond van de herdenking 65 jaar Bevrijding Westerbork, zendt de NOS het portret ‘Selma, de vrouw die Sobibor overleefde’ uit: Ned.2, 19.25 - 20.15 uur.