Slinger
02-07-11, 10:24
Interview: Historicus Simon Schama prijst solidariteitsbesef van banken in Republiek der Nederlanden
'17de-eeuws Holland, zo moet het'
ROBERT GIEBELS
Schama trekt een voor Nederlanders aantrekkelijke conclusie over de financiële crisis: 'Als de wereld het Nederland van de Gouden Eeuw als voorbeeld had gehad, waren we nu beter af geweest.'
Zet Simon Schama voor vertegenwoordigers van de top van de internationale financiële wereld en alle remmen gaan los. Als een dompteur met ADHD haalt de wereldvermaarde historicus - vooral bekend van zijn boek Overvloed en onbehagen- de zweep erover. 'Kijk in uw eigen achtertuin', zegt hij met stemverheffing. 'Griekenland! No way dat u ooit nog terug kunt naar business as usual.'
Het Griekse gevaar lijkt na de stemmingen van afgelopen week in Athene wat bezworen. Maar dat vindt Schama geen reden bankiers, beleggers en ander financieel volk dat de wereld in een moreel-ethische crisis heeft gestort, zachtjes te behandelen. 'Ik ben uw provocateur en ik kom uit de steeds bozere buitenwereld', zegt de 66-jarige Schama in een Oxford-Engelse waterval van woorden.
'Laten we wel wezen: dankzij u hebben we een bijna-dood ervaring gehad. Het is volkomen terecht dat u met uw casinomentaliteit wordt gekastijd. U moet u onmiddellijk onderwerpen aan gedegen zelfonderzoek. Een grote bankier verklaarde dat de tijd dat banken wroeging moesten voelen, voorbij is. Helemaal fout! De tijd voor wroeging zou nóóit over moeten gaan.'
De geseling duurt bijna een uur, kent geen enkele hapering en gaat rechtstreeks van Schama's brein naar zijn mond. Zijn strafexpeditie maakte twee weken terug deel uit van een door accountantskantoor Ernst & Young georganiseerde conferentie in de raadszaal van het vroegere Amsterdamse stadhuis, nu een hotel. De bijeenkomst moest de ambitie markeren dat Amsterdam een financieel centrum wordt, liefst van de wereld. Net als in de 17de eeuw. Schama is expert op dat gebied, want niemand heeft de Gouden Eeuw van de Republiek der Nederlanden grondiger bestudeerd dan deze in Amerika wonende Brit van Joods-Roemeens-Turks-Litouwse afkomst. 'Schama is niet Fries, of zo', zegt hij met een grijns.
Schama is tot in zijn diepste vezels gefascineerd door het 'volkomen paradoxale en ondoorgrondelijke' Nederland van vier eeuwen terug. Maar liefde maakt blind, geeft hij toe. De gewelddadige gruwelen van de VOC in de koloniën - 'het gebruik van gigantische vuurkracht om zogenoemde handelsregels op te leggen' - en de Hollandse slavenhandel in Afrika laat hij buiten beschouwing. Schama vertelt liever het onweerstaanbare verhaal over de 'unieke' manier waarop Nederland in de Gouden Eeuw zowel sociaal als economisch de successen aaneenreeg.
Met het 17de-eeuwse Nederland aan de ene kant en de financiële crisis van 2008 aan de andere, is de conclusie van Schama net zo aantrekkelijk voor Nederlanders als oncontroleerbaar: 'Als de wereld het Nederlandse voorbeeld in het hoofd had gehad aan het begin van de crisis, dan waren we nu allemaal echt beter af geweest.'
Waar hadden we dan naar moeten kijken?
'Dat de financiële sector hier tijdens de Gouden Eeuw een hoogst opmerkelijke nutsfunctie had. Amsterdam is de geboorteplaats van de belangrijkste verschijningsvormen van het kapitalisme: de beurs, het aandeel, beleggen en vooral het bankwezen. Maar daaraan lag een communautaire filosofie ten grondslag. Namelijk de notie dat heel Holland, Amsterdam, de Republiek uiteindelijk uit elkaar zou vallen als er niet een relatief eerlijke, sociale distributie zou zijn van - nou ja - geluk.
'Het motto daarvoor kwam van de aartsvader van de Nederlandse cultuur, de dichter en wetenschapper Dirk Volkertszoon Coornhert. 'Eer boven geld', zei hij. Eer, dat is sociale verantwoordelijkheid. Dat besef van solidariteit hield de zaak bij elkaar. En dat was eigenlijk organisch gegroeid, na een lange periode van oorlog.'
Solidariteit als wapen tegen de financiële crisis?
'De solidariteitsgedachte zat diep geworteld in de Republiek. Of je wint samen of je verdrinkt samen. Niks feodale heer die bijvoorbeeld de verdediging tegen het water op zich moest nemen. De bevolking deed het zelf met gekozen leden van een heemraadschap.
'Of neem de 1 procent belasting op onroerend goed - de honderdste penning - die werd geheven omdat iedereen een oorlogsdreiging voelde. Gemeenten benoemden gewone mensen - slagers, kleermakers - om die belasting te innen. Ze gingen van deur tot deur en toch waren dit geen gehate mensen. Dat is zó Nederlands, in Amerika begon op die manier juist een revolutie. Iedereen vulde het formulier in met het aantal meubels, de grootte van het perceel, de waarde van het huis. Dat was een geweldige uiting van een soort van fiscale solidariteit. Want het alternatief was duidelijk: oorlog.
'Voeg daarbij de vanzelfsprekende hulp aan de armen en de vrijheid en tolerantie om ideeën uit te wisselen en u begrijpt waarom ik zeg dat we van Nederland hadden moeten leren. De toekomst wordt gedreven door het verleden.'
Welke Hollandse instellingen had de wereld nu moeten hebben?
'Ik vind vooral de Amsterdamse Wisselbank opmerkelijk. Opgericht in 1609 om het betalingsverkeer in de buitenlandse handel te vergemakkelijken. Dat was feitelijk een bank van de staat. Dat feit bepaalde het vertrouwen van kooplieden in de bank en daarmee het succes. De Wisselbank was de veiligste plek in de wereld om je geld te stallen en daar moest je voor betalen, je kreeg geen rente. Zelfs in het rampjaar 1672 gaf de bank geen krimp en was er geen run op de bank.
'Vijf jaar later werd de Bank van Lening opgericht. Speciaal om arme, kleine ondernemers aan microkrediet te helpen. Op de gevel van de bank stond de raad aan welgestelden om elders heen te gaan. Dus de eerste banken van de wereld namen een sociale verplichting op zich. Het waren de nutsbanken die we zo hard nodig hadden gehad als we niet in deze financiële crisis verzeild hadden willen raken.'
Kende dat 17de-eeuwse Nederland dan helemaal geen uitwassen van kapitalisme?
'Natuurlijk wel. Juist de iets minder rijke mensen, boeren of handwerksmensen, zagen in speculatie dé mogelijkheid om in korte tijd rijk te worden. Zo ontstond de tulpenmanie in 1636, de volledig uit de hand gelopen speculatie in tulpenbollen. Alleen een intens burgerlijke cultuur kiest een tulp als speculatietrofee - en niet edelstenen of Arabische hengsten, ofzo. Vrome spotprenten waarschuwden tegen speculatie. Prenten met zeepbellen, geld dat in rook opgaat en dwaze lieden. Die tulpenspeculatie is hetzelfde als het verpakken van Amerikaanse subprime-hypotheken om daar vervolgens mee te speculeren.'
Dus we leren het nooit?
'De geschiedenis herhaalt zich, maar nooit exact hetzelfde. Geschiedenis is in contact komen met mensen die al lang dood zijn. Bijvoorbeeld 17de-eeuwse Hollanders. Die tonen dat het wel degelijk mogelijk is om tegelijk welvarend én menselijk én sociaal genereus te zijn.'
Wat zouden de bankiers van nu zich daarvan aan moeten trekken?
'Zij zeggen nu, na de crisis, dat wij burgers het niet allebei kunnen hebben: óf de bank loopt geen enkel risico, óf de bank leent geld uit. De banken willen dat we kiezen. Maar het voorbeeld van Nederland in de Gouden Eeuw laat zien dat de banken onzin uitkramen. Ik heb het ook net tegen die bankiers gezegd: geschiedenis moet geen entertainment zijn, het moet irriteren en je wakker houden.'
CV Simon Schama
Geboren Londen, 13 februari 1945
Historicus - Europese geschiedenis en kunstgeschiedenis.
1969-1976 Cambridge
1976 - 1980 Oxford
1980 Vertrek naar VS - Harvard en Columbia University
Boeken:
1977 Patriots and Liberators: revolution in the Netherlands, 1780 - 1813 (In Nederlands vertaald in 1989: Patriotten en bevrijders: revolutie in de Noordelijke Nederlanden, 1780-1813)
1987 The Embarrassment of Riches: an interpretation of Dutch culture in the Golden Age (1988: Overvloed en onbehagen; de Nederlandse cultuur in de Gouden Eeuw)
1999 Rembrandt's Eyes (De ogen van Rembrandt)
2000 - 2008 A history of Britain, Power of Art en The American Future: A History, documentairereeksen voor de BBC
De Volkskrant, 2 juli 2011
'17de-eeuws Holland, zo moet het'
ROBERT GIEBELS
Schama trekt een voor Nederlanders aantrekkelijke conclusie over de financiële crisis: 'Als de wereld het Nederland van de Gouden Eeuw als voorbeeld had gehad, waren we nu beter af geweest.'
Zet Simon Schama voor vertegenwoordigers van de top van de internationale financiële wereld en alle remmen gaan los. Als een dompteur met ADHD haalt de wereldvermaarde historicus - vooral bekend van zijn boek Overvloed en onbehagen- de zweep erover. 'Kijk in uw eigen achtertuin', zegt hij met stemverheffing. 'Griekenland! No way dat u ooit nog terug kunt naar business as usual.'
Het Griekse gevaar lijkt na de stemmingen van afgelopen week in Athene wat bezworen. Maar dat vindt Schama geen reden bankiers, beleggers en ander financieel volk dat de wereld in een moreel-ethische crisis heeft gestort, zachtjes te behandelen. 'Ik ben uw provocateur en ik kom uit de steeds bozere buitenwereld', zegt de 66-jarige Schama in een Oxford-Engelse waterval van woorden.
'Laten we wel wezen: dankzij u hebben we een bijna-dood ervaring gehad. Het is volkomen terecht dat u met uw casinomentaliteit wordt gekastijd. U moet u onmiddellijk onderwerpen aan gedegen zelfonderzoek. Een grote bankier verklaarde dat de tijd dat banken wroeging moesten voelen, voorbij is. Helemaal fout! De tijd voor wroeging zou nóóit over moeten gaan.'
De geseling duurt bijna een uur, kent geen enkele hapering en gaat rechtstreeks van Schama's brein naar zijn mond. Zijn strafexpeditie maakte twee weken terug deel uit van een door accountantskantoor Ernst & Young georganiseerde conferentie in de raadszaal van het vroegere Amsterdamse stadhuis, nu een hotel. De bijeenkomst moest de ambitie markeren dat Amsterdam een financieel centrum wordt, liefst van de wereld. Net als in de 17de eeuw. Schama is expert op dat gebied, want niemand heeft de Gouden Eeuw van de Republiek der Nederlanden grondiger bestudeerd dan deze in Amerika wonende Brit van Joods-Roemeens-Turks-Litouwse afkomst. 'Schama is niet Fries, of zo', zegt hij met een grijns.
Schama is tot in zijn diepste vezels gefascineerd door het 'volkomen paradoxale en ondoorgrondelijke' Nederland van vier eeuwen terug. Maar liefde maakt blind, geeft hij toe. De gewelddadige gruwelen van de VOC in de koloniën - 'het gebruik van gigantische vuurkracht om zogenoemde handelsregels op te leggen' - en de Hollandse slavenhandel in Afrika laat hij buiten beschouwing. Schama vertelt liever het onweerstaanbare verhaal over de 'unieke' manier waarop Nederland in de Gouden Eeuw zowel sociaal als economisch de successen aaneenreeg.
Met het 17de-eeuwse Nederland aan de ene kant en de financiële crisis van 2008 aan de andere, is de conclusie van Schama net zo aantrekkelijk voor Nederlanders als oncontroleerbaar: 'Als de wereld het Nederlandse voorbeeld in het hoofd had gehad aan het begin van de crisis, dan waren we nu allemaal echt beter af geweest.'
Waar hadden we dan naar moeten kijken?
'Dat de financiële sector hier tijdens de Gouden Eeuw een hoogst opmerkelijke nutsfunctie had. Amsterdam is de geboorteplaats van de belangrijkste verschijningsvormen van het kapitalisme: de beurs, het aandeel, beleggen en vooral het bankwezen. Maar daaraan lag een communautaire filosofie ten grondslag. Namelijk de notie dat heel Holland, Amsterdam, de Republiek uiteindelijk uit elkaar zou vallen als er niet een relatief eerlijke, sociale distributie zou zijn van - nou ja - geluk.
'Het motto daarvoor kwam van de aartsvader van de Nederlandse cultuur, de dichter en wetenschapper Dirk Volkertszoon Coornhert. 'Eer boven geld', zei hij. Eer, dat is sociale verantwoordelijkheid. Dat besef van solidariteit hield de zaak bij elkaar. En dat was eigenlijk organisch gegroeid, na een lange periode van oorlog.'
Solidariteit als wapen tegen de financiële crisis?
'De solidariteitsgedachte zat diep geworteld in de Republiek. Of je wint samen of je verdrinkt samen. Niks feodale heer die bijvoorbeeld de verdediging tegen het water op zich moest nemen. De bevolking deed het zelf met gekozen leden van een heemraadschap.
'Of neem de 1 procent belasting op onroerend goed - de honderdste penning - die werd geheven omdat iedereen een oorlogsdreiging voelde. Gemeenten benoemden gewone mensen - slagers, kleermakers - om die belasting te innen. Ze gingen van deur tot deur en toch waren dit geen gehate mensen. Dat is zó Nederlands, in Amerika begon op die manier juist een revolutie. Iedereen vulde het formulier in met het aantal meubels, de grootte van het perceel, de waarde van het huis. Dat was een geweldige uiting van een soort van fiscale solidariteit. Want het alternatief was duidelijk: oorlog.
'Voeg daarbij de vanzelfsprekende hulp aan de armen en de vrijheid en tolerantie om ideeën uit te wisselen en u begrijpt waarom ik zeg dat we van Nederland hadden moeten leren. De toekomst wordt gedreven door het verleden.'
Welke Hollandse instellingen had de wereld nu moeten hebben?
'Ik vind vooral de Amsterdamse Wisselbank opmerkelijk. Opgericht in 1609 om het betalingsverkeer in de buitenlandse handel te vergemakkelijken. Dat was feitelijk een bank van de staat. Dat feit bepaalde het vertrouwen van kooplieden in de bank en daarmee het succes. De Wisselbank was de veiligste plek in de wereld om je geld te stallen en daar moest je voor betalen, je kreeg geen rente. Zelfs in het rampjaar 1672 gaf de bank geen krimp en was er geen run op de bank.
'Vijf jaar later werd de Bank van Lening opgericht. Speciaal om arme, kleine ondernemers aan microkrediet te helpen. Op de gevel van de bank stond de raad aan welgestelden om elders heen te gaan. Dus de eerste banken van de wereld namen een sociale verplichting op zich. Het waren de nutsbanken die we zo hard nodig hadden gehad als we niet in deze financiële crisis verzeild hadden willen raken.'
Kende dat 17de-eeuwse Nederland dan helemaal geen uitwassen van kapitalisme?
'Natuurlijk wel. Juist de iets minder rijke mensen, boeren of handwerksmensen, zagen in speculatie dé mogelijkheid om in korte tijd rijk te worden. Zo ontstond de tulpenmanie in 1636, de volledig uit de hand gelopen speculatie in tulpenbollen. Alleen een intens burgerlijke cultuur kiest een tulp als speculatietrofee - en niet edelstenen of Arabische hengsten, ofzo. Vrome spotprenten waarschuwden tegen speculatie. Prenten met zeepbellen, geld dat in rook opgaat en dwaze lieden. Die tulpenspeculatie is hetzelfde als het verpakken van Amerikaanse subprime-hypotheken om daar vervolgens mee te speculeren.'
Dus we leren het nooit?
'De geschiedenis herhaalt zich, maar nooit exact hetzelfde. Geschiedenis is in contact komen met mensen die al lang dood zijn. Bijvoorbeeld 17de-eeuwse Hollanders. Die tonen dat het wel degelijk mogelijk is om tegelijk welvarend én menselijk én sociaal genereus te zijn.'
Wat zouden de bankiers van nu zich daarvan aan moeten trekken?
'Zij zeggen nu, na de crisis, dat wij burgers het niet allebei kunnen hebben: óf de bank loopt geen enkel risico, óf de bank leent geld uit. De banken willen dat we kiezen. Maar het voorbeeld van Nederland in de Gouden Eeuw laat zien dat de banken onzin uitkramen. Ik heb het ook net tegen die bankiers gezegd: geschiedenis moet geen entertainment zijn, het moet irriteren en je wakker houden.'
CV Simon Schama
Geboren Londen, 13 februari 1945
Historicus - Europese geschiedenis en kunstgeschiedenis.
1969-1976 Cambridge
1976 - 1980 Oxford
1980 Vertrek naar VS - Harvard en Columbia University
Boeken:
1977 Patriots and Liberators: revolution in the Netherlands, 1780 - 1813 (In Nederlands vertaald in 1989: Patriotten en bevrijders: revolutie in de Noordelijke Nederlanden, 1780-1813)
1987 The Embarrassment of Riches: an interpretation of Dutch culture in the Golden Age (1988: Overvloed en onbehagen; de Nederlandse cultuur in de Gouden Eeuw)
1999 Rembrandt's Eyes (De ogen van Rembrandt)
2000 - 2008 A history of Britain, Power of Art en The American Future: A History, documentairereeksen voor de BBC
De Volkskrant, 2 juli 2011