CONTRA
19-12-12, 13:21
https://www.indymedia.nl/indyfiles/imagecache/cropstrip/raw/inddd.jpg
uitgeprocedeerde vluchtelingen tydens de ontruiming van het tentenkamp osdorp
Wie geen nationaliteit heeft, heeft geen rechten
'Als het om mensenrechten gaat, heb je er niets aan dat je mens bent.' Met die uitsmijter eindigt Denker des Vaderlands, Hans Achterhuis, het gesprek over de uitgeprocedeerde asielzoekers die de afgelopen dagen onderdak kregen in de gekraakte Sint Jozefkerk in Amsterdam-West. De asielzoekers uit onder andere Somalië, Soedan en Ethiopië verbleven eerder in een tentenkamp in Osdorp. Toen dat eind vorige maand ontruimd werd, ontfermden Amsterdammers zich over deze 'onuitzetbare vluchtelingen'. De steungroep de Vluchtkerk werd opgericht, en met de vluchtelingen werd afgesproken dat zij tot maart in de kerk kunnen blijven, waarna zij het pand vrijwillig moeten verlaten.
Achterhuis hield afgelopen week in Nijmegen de Mensenrechtenlezing, waarin hij inging op de haalbaarheid van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Hij toetst zijn visie nu aan de praktijk in Amsterdam.
"Misschien moet ik beginnen met de grootste paradox van de mensenrechten, die tegelijkertijd de grootste schande is: juist voor de mensen voor wie ze bedoeld zijn, blijken ze niet of nauwelijks te gelden."
Dat kan niet.
"Nee, inderdaad, je zou denken dat dit niet kan. Maar de mens die alleen maar mens is, de mens in wie, om met de Italiaanse filosoof Agamben te spreken, zich 'het naakte leven' manifesteert, blijkt geen beroep te kunnen doen op de mensenrechten. Het gaat dan om staatlozen en illegale vluchtelingen. Voor hen zijn de mensenrechten een utopie, in de betekenis van een onhaalbare droom. Pas voor de mens die met het burgerschap van een staat bekleed is, blijken de mensenrechten te kunnen worden ingeroepen."
Mensenrechten zijn burgerrechten?
"Ja. Dit is voor het eerst scherp onderkend door de Amerikaans-Duitse filosofe Hannah Arendt, die voordat zij het Amerikaanse staatsburgerschap kreeg, net als haar man jarenlang een staatloze vluchteling was. Arendt laat zien dat de mens die in de Franse Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger genoemd wordt, de Franse staatsburger is. Het nieuwe gegeven van de natiestaat en de nieuwe rechten komen tegelijkertijd ter wereld. De Universele Verklaring herhaalt dit samengaan in zekere zin in artikel 15: 'Een ieder heeft recht op een nationaliteit'."
En wat gebeurt er als artikel 15 niet meer opgaat?
"In de praktijk blijkt dan dat ook de andere mensenrechten hun waarde verliezen. 'Het begrip mensenrechten', schrijft Arendt, 'dat op het vooronderstelde bestaan van een menselijk wezen als zodanig berust, stortte in toen zij die verklaarden erin te geloven voor het eerst geconfronteerd werden met mensen die alle kwaliteiten en specifieke relaties verloren hadden - behalve dat zij nog mensen waren'."
Wanneer was dat?
"Toen grote groepen staatlozen en vluchtelingen in het Europa van na de Eerste Wereldoorlog op drift raakten, nadat het Russische en het Oostenrijks-Hongaarse Rijk in vele nieuwe natiestaten uiteen waren gevallen. Minderheden die geen burgerschap van een ander land konden claimen, verloren alle rechten. In de eerste plaats waren dit natuurlijk de Joden. Samen met vele anderen die van hun burgerrechten werden beroofd, werden zij in Arendts terminologie 'overbodige mensen', die uiteindelijk geliquideerd konden worden."
Wát de vluchtelingen in de Sint Jozefkerk ook overkomt - dát niet.
"Niet rechtstreeks. Maar de huidige Europese staten, Nederland voorop, zijn door de Amsterdamse hoogleraar migratierecht Thomas Spijkerboer al aangeklaagd voor indirecte liquidatie. 'Ze stikken, verdrinken en verbranden en wij halen achteloos de schouders op', schreef hij in 2005 in NRC Handelsblad over de vluchtelingen die in Europa aanspoelen."
Iets vergelijkbaars geldt voor de mensen in de Sint Jozefkerk?
"Zou kunnen. Wat Arendt vooral zorgen baart, is dat deze staatlozen geen gezicht of stem kunnen krijgen."
Even voor de duidelijkheid: hoeveel zijn dat er?
"Wereldwijd zijn dat er tegenwoordig zo'n twaalf miljoen en in Nederland tweeduizend, terwijl in ons land zo'n tachtigduizend het label 'nationaliteit onbekend' krijgen opgeplakt. Vluchtelingenorganisaties kunnen de armoede van deze ontheemden verlichten maar hun wezenlijke situatie, dat zij geen deel uit kunnen maken van een zichtbare gemeenschap, kunnen ze niet opheffen."
Waarom is juist dat zo erg?
"Volgens Arendt is die zichtbaarheid, die deelname aan een groep, een eerste recht, dat vooraf gaat aan alle afzonderlijke mensenrechten - 'the right to have rights'."
Nu hebben we het over mensenrechten die niet op mensen maar op burgers van toepassing blijken te zijn. En op een recht dat daar aan vooraf zou gaan. Dat is verwarrend. Kunt u dat recht op het hebben van rechten illustreren met een voorbeeld.
"Ja, maar dan kies ik een literair voorbeeld, dat Arendt ook aanhaalt. De schrijver Franz Kafka heeft deze problematiek scherp verwoord in zijn beroemde roman 'Het slot'. De landmeter K. is een vreemdeling die noch bij het dorp waar hij aankomt hoort, noch bij het kasteel dat hem bureaucratisch ontboden schijnt te hebben. 'U komt niet van het kasteel, u hoort niet in het dorp, u bent niets', krijgt hij te horen. 'Voortdurend wordt hij ervan beschuldigd dat hij overbodig is, ongewenst en een sta-in-de-weg voor iedereen, dat hij als vreemdeling teert op andermans zak en dat hij alleen getolereerd wordt uit een raadselachtige goedgunstigheid.' Het laatste weigert K. In plaats van toevallige gunsten, zoekt hij 'wat zijn recht is als mens: een huis, arbeid, een gezin en burgerschap'. Hij vraagt niet meer dan 'die dingen waarop alle mensen van nature recht hebben. Hij is met andere woorden typisch een mens van goede wil. Hij vraagt niets meer dan datgene wat het recht van ieder mens is en met minder neemt hij geen genoegen. Dat is zijn hele ambitie, een lid van de gemeenschap worden'. Dat lukt hem niet. Het slot vertelt het wanhopige verhaal van een vreemdeling die er niet in slaagt om een legale verblijfsvergunning van het kasteel te krijgen en als een gewoon mens in de dorpsgemeenschap te wonen. Hij sterft ten slotte van uitputting. 'Wat hij najoeg', stelt Arendt, 'was buiten het bereik van enig individueel mens'."
Terug naar onze tijd. Een individuele asielzoeker lukt het niet het recht op het hebben van rechten te veroveren?
"Nee, zij zullen alleen als groep iets van rechten kunnen bemachtigen. Dat lees ik ook in het boek 'Een ongehoorde waarheid. Armoede en mensenrechten' van Irene Khan, de voormalige secretaris-generaal van Amnesty International. In de verhalen die zij vertelt, laat ze zien dat de weg naar het opeisen van individuele rechten voor de armen verloopt via een collectieve politieke strijd. Pas collectieve actie maakt de armen zichtbaar, waarna ze ook hun individuele rechten kunnen opeisen."
Wat is hiervoor de oplossing?
"Die heb ik niet. Amsterdam heeft vorige week de site geopend 'Paspoort van Amsterdam', waarop mensen die illegaal in Nederland verblijven, ook de bewoners van de Sint Jozefkerk, informatie kunnen vinden over hun basisrechten en voorzieningen in de stad. Dat is een goed begin. Wat mij betreft zou het mooi zijn als uitgeprocedeerden en staatlozen met bepaalde basisrechten aan het werk zouden kunnen, zodat ze voor zichzelf zouden kunnen zorgen, en niet meer op straat hoeven zitten of afhankelijk te zijn van hulpverlening.
Ik besef dat hier politieke haken en ogen aan zitten. Daar gaat het me nu niet om. Naar mijn idee is het voor ons Westerlingen zo vanzelfsprekend lid te zijn van een natie, dat wij ons niet meer kunnen voorstellen wat de gevolgen zijn voor hen die geen nationaliteit hebben. Dat is voor ons een blinde vlek. Het lijkt mij belangrijk - daar is het me in dit verhaal om te doen - dat we gaan inzien dat je, als het om mensenrechten gaat, er niets aan hebt mens te zijn. Sterker nog, een kind van deze staatlozen is zelf ook staatloos, en heeft geen kinderrechten. Nog sterker: als deze staatloze mensen sterven, hebben ze nooit geleefd, want er is geen officieel gegeven van hun bestaan. Kahn heeft gelijk: dit zijn ongehoorde waarheden."
De tekst van de Mensenrechtenlezing van Hans Achterhuis is hier (http://www.ru.nl/soeterbeeckprogramma/terugblik/terugblik-2012/terugblik-per/mensenrechten-utopie/) te vinden.
Wie geen nationaliteit heeft, heeft geen rechten - Filosofie - TROUW (http://www.trouw.nl/tr/nl/5116/Filosofie/article/detail/3365231/2012/12/18/Wie-geen-nationaliteit-heeft-heeft-geen-rechten.dhtml#.UNFxc5O44L8.twitter)
uitgeprocedeerde vluchtelingen tydens de ontruiming van het tentenkamp osdorp
Wie geen nationaliteit heeft, heeft geen rechten
'Als het om mensenrechten gaat, heb je er niets aan dat je mens bent.' Met die uitsmijter eindigt Denker des Vaderlands, Hans Achterhuis, het gesprek over de uitgeprocedeerde asielzoekers die de afgelopen dagen onderdak kregen in de gekraakte Sint Jozefkerk in Amsterdam-West. De asielzoekers uit onder andere Somalië, Soedan en Ethiopië verbleven eerder in een tentenkamp in Osdorp. Toen dat eind vorige maand ontruimd werd, ontfermden Amsterdammers zich over deze 'onuitzetbare vluchtelingen'. De steungroep de Vluchtkerk werd opgericht, en met de vluchtelingen werd afgesproken dat zij tot maart in de kerk kunnen blijven, waarna zij het pand vrijwillig moeten verlaten.
Achterhuis hield afgelopen week in Nijmegen de Mensenrechtenlezing, waarin hij inging op de haalbaarheid van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Hij toetst zijn visie nu aan de praktijk in Amsterdam.
"Misschien moet ik beginnen met de grootste paradox van de mensenrechten, die tegelijkertijd de grootste schande is: juist voor de mensen voor wie ze bedoeld zijn, blijken ze niet of nauwelijks te gelden."
Dat kan niet.
"Nee, inderdaad, je zou denken dat dit niet kan. Maar de mens die alleen maar mens is, de mens in wie, om met de Italiaanse filosoof Agamben te spreken, zich 'het naakte leven' manifesteert, blijkt geen beroep te kunnen doen op de mensenrechten. Het gaat dan om staatlozen en illegale vluchtelingen. Voor hen zijn de mensenrechten een utopie, in de betekenis van een onhaalbare droom. Pas voor de mens die met het burgerschap van een staat bekleed is, blijken de mensenrechten te kunnen worden ingeroepen."
Mensenrechten zijn burgerrechten?
"Ja. Dit is voor het eerst scherp onderkend door de Amerikaans-Duitse filosofe Hannah Arendt, die voordat zij het Amerikaanse staatsburgerschap kreeg, net als haar man jarenlang een staatloze vluchteling was. Arendt laat zien dat de mens die in de Franse Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger genoemd wordt, de Franse staatsburger is. Het nieuwe gegeven van de natiestaat en de nieuwe rechten komen tegelijkertijd ter wereld. De Universele Verklaring herhaalt dit samengaan in zekere zin in artikel 15: 'Een ieder heeft recht op een nationaliteit'."
En wat gebeurt er als artikel 15 niet meer opgaat?
"In de praktijk blijkt dan dat ook de andere mensenrechten hun waarde verliezen. 'Het begrip mensenrechten', schrijft Arendt, 'dat op het vooronderstelde bestaan van een menselijk wezen als zodanig berust, stortte in toen zij die verklaarden erin te geloven voor het eerst geconfronteerd werden met mensen die alle kwaliteiten en specifieke relaties verloren hadden - behalve dat zij nog mensen waren'."
Wanneer was dat?
"Toen grote groepen staatlozen en vluchtelingen in het Europa van na de Eerste Wereldoorlog op drift raakten, nadat het Russische en het Oostenrijks-Hongaarse Rijk in vele nieuwe natiestaten uiteen waren gevallen. Minderheden die geen burgerschap van een ander land konden claimen, verloren alle rechten. In de eerste plaats waren dit natuurlijk de Joden. Samen met vele anderen die van hun burgerrechten werden beroofd, werden zij in Arendts terminologie 'overbodige mensen', die uiteindelijk geliquideerd konden worden."
Wát de vluchtelingen in de Sint Jozefkerk ook overkomt - dát niet.
"Niet rechtstreeks. Maar de huidige Europese staten, Nederland voorop, zijn door de Amsterdamse hoogleraar migratierecht Thomas Spijkerboer al aangeklaagd voor indirecte liquidatie. 'Ze stikken, verdrinken en verbranden en wij halen achteloos de schouders op', schreef hij in 2005 in NRC Handelsblad over de vluchtelingen die in Europa aanspoelen."
Iets vergelijkbaars geldt voor de mensen in de Sint Jozefkerk?
"Zou kunnen. Wat Arendt vooral zorgen baart, is dat deze staatlozen geen gezicht of stem kunnen krijgen."
Even voor de duidelijkheid: hoeveel zijn dat er?
"Wereldwijd zijn dat er tegenwoordig zo'n twaalf miljoen en in Nederland tweeduizend, terwijl in ons land zo'n tachtigduizend het label 'nationaliteit onbekend' krijgen opgeplakt. Vluchtelingenorganisaties kunnen de armoede van deze ontheemden verlichten maar hun wezenlijke situatie, dat zij geen deel uit kunnen maken van een zichtbare gemeenschap, kunnen ze niet opheffen."
Waarom is juist dat zo erg?
"Volgens Arendt is die zichtbaarheid, die deelname aan een groep, een eerste recht, dat vooraf gaat aan alle afzonderlijke mensenrechten - 'the right to have rights'."
Nu hebben we het over mensenrechten die niet op mensen maar op burgers van toepassing blijken te zijn. En op een recht dat daar aan vooraf zou gaan. Dat is verwarrend. Kunt u dat recht op het hebben van rechten illustreren met een voorbeeld.
"Ja, maar dan kies ik een literair voorbeeld, dat Arendt ook aanhaalt. De schrijver Franz Kafka heeft deze problematiek scherp verwoord in zijn beroemde roman 'Het slot'. De landmeter K. is een vreemdeling die noch bij het dorp waar hij aankomt hoort, noch bij het kasteel dat hem bureaucratisch ontboden schijnt te hebben. 'U komt niet van het kasteel, u hoort niet in het dorp, u bent niets', krijgt hij te horen. 'Voortdurend wordt hij ervan beschuldigd dat hij overbodig is, ongewenst en een sta-in-de-weg voor iedereen, dat hij als vreemdeling teert op andermans zak en dat hij alleen getolereerd wordt uit een raadselachtige goedgunstigheid.' Het laatste weigert K. In plaats van toevallige gunsten, zoekt hij 'wat zijn recht is als mens: een huis, arbeid, een gezin en burgerschap'. Hij vraagt niet meer dan 'die dingen waarop alle mensen van nature recht hebben. Hij is met andere woorden typisch een mens van goede wil. Hij vraagt niets meer dan datgene wat het recht van ieder mens is en met minder neemt hij geen genoegen. Dat is zijn hele ambitie, een lid van de gemeenschap worden'. Dat lukt hem niet. Het slot vertelt het wanhopige verhaal van een vreemdeling die er niet in slaagt om een legale verblijfsvergunning van het kasteel te krijgen en als een gewoon mens in de dorpsgemeenschap te wonen. Hij sterft ten slotte van uitputting. 'Wat hij najoeg', stelt Arendt, 'was buiten het bereik van enig individueel mens'."
Terug naar onze tijd. Een individuele asielzoeker lukt het niet het recht op het hebben van rechten te veroveren?
"Nee, zij zullen alleen als groep iets van rechten kunnen bemachtigen. Dat lees ik ook in het boek 'Een ongehoorde waarheid. Armoede en mensenrechten' van Irene Khan, de voormalige secretaris-generaal van Amnesty International. In de verhalen die zij vertelt, laat ze zien dat de weg naar het opeisen van individuele rechten voor de armen verloopt via een collectieve politieke strijd. Pas collectieve actie maakt de armen zichtbaar, waarna ze ook hun individuele rechten kunnen opeisen."
Wat is hiervoor de oplossing?
"Die heb ik niet. Amsterdam heeft vorige week de site geopend 'Paspoort van Amsterdam', waarop mensen die illegaal in Nederland verblijven, ook de bewoners van de Sint Jozefkerk, informatie kunnen vinden over hun basisrechten en voorzieningen in de stad. Dat is een goed begin. Wat mij betreft zou het mooi zijn als uitgeprocedeerden en staatlozen met bepaalde basisrechten aan het werk zouden kunnen, zodat ze voor zichzelf zouden kunnen zorgen, en niet meer op straat hoeven zitten of afhankelijk te zijn van hulpverlening.
Ik besef dat hier politieke haken en ogen aan zitten. Daar gaat het me nu niet om. Naar mijn idee is het voor ons Westerlingen zo vanzelfsprekend lid te zijn van een natie, dat wij ons niet meer kunnen voorstellen wat de gevolgen zijn voor hen die geen nationaliteit hebben. Dat is voor ons een blinde vlek. Het lijkt mij belangrijk - daar is het me in dit verhaal om te doen - dat we gaan inzien dat je, als het om mensenrechten gaat, er niets aan hebt mens te zijn. Sterker nog, een kind van deze staatlozen is zelf ook staatloos, en heeft geen kinderrechten. Nog sterker: als deze staatloze mensen sterven, hebben ze nooit geleefd, want er is geen officieel gegeven van hun bestaan. Kahn heeft gelijk: dit zijn ongehoorde waarheden."
De tekst van de Mensenrechtenlezing van Hans Achterhuis is hier (http://www.ru.nl/soeterbeeckprogramma/terugblik/terugblik-2012/terugblik-per/mensenrechten-utopie/) te vinden.
Wie geen nationaliteit heeft, heeft geen rechten - Filosofie - TROUW (http://www.trouw.nl/tr/nl/5116/Filosofie/article/detail/3365231/2012/12/18/Wie-geen-nationaliteit-heeft-heeft-geen-rechten.dhtml#.UNFxc5O44L8.twitter)