Marsipulami
01-03-03, 16:19
INTERVIEW. Islamoloog Tariq Ramadan over integratie, antisemitisme en moslimfeminisme
De stille revolutie
De Zwitserse filosoof en islamoloog Tariq Ramadan is een optimist. Hij beseft dat de integratie van grote groepen islamitische migranten in West-Europa moeizaam verloopt. Maar de laatste vijftien jaar is voelen migranten zich steeds meer burger van het land waar ze verblijven. ,,Niemand hoeft minder moslim te worden om meer Vlaming te zijn. Burgerzin, daar gaat het om.''
Tariq Ramadan stamt uit een roemrucht geslacht. Zijn grootvader, Hassan el-Banna, richtte in 1928 in Caïro de Moslimbroederschap op. In 1949 liet de Egyptische president Nasser hem executeren. Tariqs vader en moeder ontvluchtten Egypte en belandden na veel omzwervingen in Genève. Daar werd Tariq Ramadan in augustus 1962 geboren. Ramadan doceert filosofie aan de universiteit van Genève en islamologie aan de universiteit van Freiburg. Hij heeft veel gepubliceerd en wordt vaak gevraagd voor debatten en lezingen. Hij is innemend, welbespraakt en mijdt de gevoelige onderwerpen niet.
Neem nu het antisemitisme, dat onder moslims wijdverbreid lijkt. Ramadan schetst eerst de context waarin het antisemitisme gedijt, maar zijn afwijzing is daarom niet minder duidelijk. ,,Het conflict tussen Palestina en Israël vergiftigt de boel. Het hangt nauw samen met het gevoerde beleid en met een bepaalde lezing van de recente geschiedenis. Voor de ene partij gaat het om kolonialisme en om het ontstaan van een staat. Voor de andere kant is het voor de enen een puur seculier project, voor de anderen net een ultra-religieuze onderneming. Dat is in een notendop het geschil tussen de islamitische en de joodse wereld. Moslims, ook buiten de Arabische wereld, vinden dat zij recht hebben op Jeruzalem en de Palestijnse gebieden. Maar dat moet je absoluut los zien van het jodendom als zodanig. In de islamitische traditie hoort ook het jodendom bij 'de mensen van het Boek' (de profeet Mohammed beschouwde het jodendom en het christendom als de voorlopers van dezelfde monotheïstische godsdienst waarvan de islam de ultieme uitdrukking was ).''
In december 2001 publiceerde Tariq Ramadan in het Franse dagblad Le Monde een artikel waarin hij het antisemitisme van de moslims in scherpe bewoordingen laakte. Vandaag zegt hij: ,,Het probleem is dat er moslims zijn -- niet alleen ongeschoolden, maar ook imams en hoog opgeleiden -- die onder het mom van kritiek op de staat Israël het jodendom of de joden in het algemeen bekritiseren. De gerechtvaardigde kritiek op de Israëlische politiek glijdt soms af naar een onterechte kritiek op de joden en naar een jodenhaat waarvoor in de islam geen enkele rechtvaardiging te vinden is.''
Daar mag geen misverstand over bestaan, vindt Ramadan. Hij vindt ook dat moslims onomwonden het joodse lijden moeten erkennen en de holocaust moeten veroordelen. De islamitische intelligentsia heeft daarbij een belangrijke rol.
,,Die kan wel onderscheid maken tussen de politiek van Israël en het jodendom. Maar er zijn ook veel moslims die weinig onderwijs hebben genoten, die sociaal en cultureel gesproken een arm leven leiden en alles op één hoop gooien. Zij kunnen een discours ontwikkelen dat puur antisemitisch is en dat we zonder omhaal moeten verwerpen. Uit naam van de islam moet je nee zeggen tegen antisemitisme, tegen racisme, tegen een nieuwe vorm van jodenhaat. Op grond van onze eigen godsdienstige referenties dus. Om elke schijn van onduidelijkheid te vermijden, moeten we een kritische houding hebben tegenover degenen van ons die wel goed opgeleid zijn, maar toch kritiek op Israël met kritiek op de joden verwarren. En moeten we hardop zeggen dat in bepaalde moskeeën dat onderscheid niet wordt gemaakt. Want dat is onaanvaardbaar.''
Ramadan verlangt van zijn geloofsgenoten dat ze uit hun slachtofferrol stappen -- de 'joodse samenzwering' -- en hun lot in eigen hand nemen. ,,We moeten een nieuwe vorm van burgerschap creëren op basis van gemeenschappelijke waarden, en voorkomen dat er een kloof ontstaat door de moslims te stigmatiseren als de stuwende kracht achter het nieuwe antisemitisme. Want dat klopt niet. Ook al is het waar dat moslims uit Noord-Afrika er vatbaarder voor zijn.''
,,Zoals ik met een aantal andere moslimintellectuelen in het Westen mijn eigen geloofsgemeenschap bekritiseer, zo wil ik ook dat joodse leiders zich niet laten verleiden tot stigmatisering van moslims of tot slachtoffergedrag, maar mikken op een dialoog en opkomen voor gemeenschappelijke waarden. Met veel progressieve joden in Frankrijk en België lukt het prima om op die manier samen te werken. Het is de taak van de leiders van de moslimgemeenschap om kritisch te zijn en antisemitische incidenten te veroordelen. Maar van de joodse leiders verwacht ik dat zij geen olie op het vuur gooien, anders zal de kloof steeds moeilijker te overbruggen zijn.''
Om de dialoog mogelijk te maken is volgens Ramadan een pedagogisch programma nodig dat via drie assen moet lopen: ,,Ten eerste: hoe kunnen moslims de koran en onze andere bronteksten zo bestuderen dat we beseffen dat het daarin om waarden gaat die we met anderen delen, en niet om het eenzijdig de waarheid in pacht hebben. De erkenning dus van de joodse traditie rond Mozes en de christelijke traditie rond Jezus. De manier waarop we over onszelf en onze teksten praten, is bepalend voor de manier waarop we over anderen spreken. Het gaat om religieus onderricht dat niet uitsluit, maar insluit, dat de verschillen en de overeenkomsten omvat. Als je in Europa in een pluralistische maatschappij leeft, dan moet onderwijs niet alleen over jezelf gaan, maar ook over de anderen.''
,,Ten tweede: het openbaar onderwijs moet op een objectieve manier over de geschiedenis van de godsdiensten spreken. Want onwetendheid baart angst en angst mondt uit in conflicten. Hoe moeten we een pluralistische samenleving krijgen als er geen kennis is over wat dat pluralisme behelst?''
,,Ten slotte moet onze benadering van de geschiedenis integrerend zijn. Een voorbeeld: de Vlaamse bevolking is veranderd. De filosofische grondslag van de samenleving was jarenlang Grieks-Romeins, de godsdienstige joods-christelijk. Daarna kwamen de agnostische en rationalistische dimensie, die heel natuurlijk geïntegreerd zijn in het onderwijssysteem. Maar je moet je ook openstellen voor de islamitische traditie, die hier nieuw is. Je moet rekening houden met elementen van de geschiedenis, maar ook met de veranderde collectieve psychologie. Je kunt geen echte Europeaan zijn met het collectieve onderbewustzijn dat daarbij hoort, als je geen rekening houdt met het lijden van het joodse volk, want dat is deel van de collectieve psychologie in Europa.''
,,Maar tegenwoordig leeft u in uw land samen met mensen die andere wonden hebben, zoals bijvoorbeeld de kolonisatie. Over dat lijden, over de psychologie van die jongeren en hun vaders, moeten we het ook hebben. En wat te zeggen van de economische ballingschap? Ook die maakt deel uit van de psychologie van de immigranten die Europa hebben helpen opbouwen. Ten slotte kun je ook niet om het lijden van het Palestijnse volk heen, want dat dragen de islamieten met zich mee. Daarmee hoort het lijden van het Palestijnse volk vandaag dus tot de collectieve Europese psychologie. En dat moet blijken in het onderwijs, op de televisie en in de pers. Samenleven is gedoemd te mislukken als we niet in staat zijn het lijden van de ander te erkennen, want samenleven is gebaseerd op de principes van gelijkwaardigheid en op een gedeelde psychologie. De wet alleen volstaat niet om samen te leven.''
De intellectuele verhandeling van Tariq Ramadan lijkt ver af te staan van de alledaagse werkelijkheid van veel islamitische jongeren. Op een minder abstract niveau moet er ook nog veel gebeuren, want de sociale problemen zijn groot. Maar voor hij daarop ingaat, legt Ramadan eerst een geloofsbelijdenis af, die klinkt als een saluutschot.
,,Het integratieproces van immigranten met het islamitische geloof is bezig. Jonge Vlaamse moslims die onderwijs hebben genoten en hun geloof kennen, participeren in de maatschappij. De problemen komen niet door de islam, maar door het sociale beleid en het grotestedenbeleid. Hoe gaan we die jongeren integreren door werk, door stedelijke socialisering -- we moeten ermee ophouden ze allemaal op dezelfde plek te stallen -- en natuurlijk door onderwijs.''
,,De probleemjongeren komen meestal uit een zwak milieu. Op school zijn ze vastgelopen, werk hebben ze vaak niet en uiteindelijk krijgen ze dan ook nog eens te horen dat ze Arabier zijn. Ze mogen dan wel hier geboren en getogen zijn, maar ze zien eruit als Arabieren. Omdat die jongeren in meerderheid van Marokkaanse origine en moslim zijn, wordt de islam als het probleem gezien. Maar dat slaat nergens op, het gaat om sociale uitsluiting. Dat is hun werkelijkheid. En op de televisie zien ze al meer dan twee jaar dag in dag uit hoe de Palestijnen de volle laag krijgen. Zo beleven zij dat in ieder geval. Iets vergelijkbaars gebeurt nu met Irak. De eigen maatschappij stoot hen uit, ze worden gemarginaliseerd, ze identificeren zich met die andere onderliggende partij, en alle remmen gaan los, op zijn minst verbaal.''
,,Wat je hebt is sociale uitsluiting, geen islamitische opvoeding, de meeste van die jongeren weten niets van hun eigen godsdienst, want anders zouden ze zich tegen dat antisemitisme verzetten en het veroordelen.''
,,De grootste dreiging voor de moslimgemeenschappen in Europa is wat in de VS de islamitische Afro-Amerikanen is overkomen. Die worden totaal aan hun lot overgelaten. En we moeten oppassen dat de islamitische intelligentsia niet vergeet echt solidair te zijn met de achtergestelden en de armsten. Want de intelligentsia kan hen helpen om hun sociale uitsluiting te doorbreken, die ook een gevolg is van een tekort aan kennis. Die jongeren worden in hun gevoel uitgesloten te zijn, vaak nog gesteund door fundamentalisten, die heel goed opgeleid zijn, maar een visie hebben waarin de moslims tegenover Europa staan. De oorlog tegen Irak zal dat gevoel ook alleen maar versterken.''
De intellectuele voorhoede van de moslimgemeenschappen in Europa moet dus een sleutelrol vervullen bij de integratie van hun geloofsgenoten. En daarbij zouden ze ook de discussie over de partnerkeuze open moeten breken. Al te veel moslims in West-Europa halen hun partner uit de landen van herkomst, waardoor de eerste generatie migranten telkens aangevuld wordt en de problemen zich ook blijven herhalen.
,,Dat is een groot probleem. Veel moslims hier isoleren zich. Op termijn is er niets slechters denkbaar. Mensen moeten de getto's uit komen. Maar u moet wel bedenken dat het zeker in Nederland en Vlaanderen om een recente immigratie gaat, van twintig, maximaal dertig jaar geleden. In Frankrijk en ook Wallonië is het een ouder fenomeen, en daar zijn de moslims al veel meer ingeburgerd. Maar dat gaat niet vanzelf. Migranten die hier geboren worden, moeten zich thuis voelen, ze moeten hun geboorteland ook echt als hun land beschouwen. In de VS, Frankrijk, Groot-Brittannië en Wallonië is dat al gelukt, dus dat zal ook in uw land gebeuren. Dat proces is overal aan de gang en ik beschouw dat als een stille revolutie. We zijn hier thuis.''
De stille revolutie
De Zwitserse filosoof en islamoloog Tariq Ramadan is een optimist. Hij beseft dat de integratie van grote groepen islamitische migranten in West-Europa moeizaam verloopt. Maar de laatste vijftien jaar is voelen migranten zich steeds meer burger van het land waar ze verblijven. ,,Niemand hoeft minder moslim te worden om meer Vlaming te zijn. Burgerzin, daar gaat het om.''
Tariq Ramadan stamt uit een roemrucht geslacht. Zijn grootvader, Hassan el-Banna, richtte in 1928 in Caïro de Moslimbroederschap op. In 1949 liet de Egyptische president Nasser hem executeren. Tariqs vader en moeder ontvluchtten Egypte en belandden na veel omzwervingen in Genève. Daar werd Tariq Ramadan in augustus 1962 geboren. Ramadan doceert filosofie aan de universiteit van Genève en islamologie aan de universiteit van Freiburg. Hij heeft veel gepubliceerd en wordt vaak gevraagd voor debatten en lezingen. Hij is innemend, welbespraakt en mijdt de gevoelige onderwerpen niet.
Neem nu het antisemitisme, dat onder moslims wijdverbreid lijkt. Ramadan schetst eerst de context waarin het antisemitisme gedijt, maar zijn afwijzing is daarom niet minder duidelijk. ,,Het conflict tussen Palestina en Israël vergiftigt de boel. Het hangt nauw samen met het gevoerde beleid en met een bepaalde lezing van de recente geschiedenis. Voor de ene partij gaat het om kolonialisme en om het ontstaan van een staat. Voor de andere kant is het voor de enen een puur seculier project, voor de anderen net een ultra-religieuze onderneming. Dat is in een notendop het geschil tussen de islamitische en de joodse wereld. Moslims, ook buiten de Arabische wereld, vinden dat zij recht hebben op Jeruzalem en de Palestijnse gebieden. Maar dat moet je absoluut los zien van het jodendom als zodanig. In de islamitische traditie hoort ook het jodendom bij 'de mensen van het Boek' (de profeet Mohammed beschouwde het jodendom en het christendom als de voorlopers van dezelfde monotheïstische godsdienst waarvan de islam de ultieme uitdrukking was ).''
In december 2001 publiceerde Tariq Ramadan in het Franse dagblad Le Monde een artikel waarin hij het antisemitisme van de moslims in scherpe bewoordingen laakte. Vandaag zegt hij: ,,Het probleem is dat er moslims zijn -- niet alleen ongeschoolden, maar ook imams en hoog opgeleiden -- die onder het mom van kritiek op de staat Israël het jodendom of de joden in het algemeen bekritiseren. De gerechtvaardigde kritiek op de Israëlische politiek glijdt soms af naar een onterechte kritiek op de joden en naar een jodenhaat waarvoor in de islam geen enkele rechtvaardiging te vinden is.''
Daar mag geen misverstand over bestaan, vindt Ramadan. Hij vindt ook dat moslims onomwonden het joodse lijden moeten erkennen en de holocaust moeten veroordelen. De islamitische intelligentsia heeft daarbij een belangrijke rol.
,,Die kan wel onderscheid maken tussen de politiek van Israël en het jodendom. Maar er zijn ook veel moslims die weinig onderwijs hebben genoten, die sociaal en cultureel gesproken een arm leven leiden en alles op één hoop gooien. Zij kunnen een discours ontwikkelen dat puur antisemitisch is en dat we zonder omhaal moeten verwerpen. Uit naam van de islam moet je nee zeggen tegen antisemitisme, tegen racisme, tegen een nieuwe vorm van jodenhaat. Op grond van onze eigen godsdienstige referenties dus. Om elke schijn van onduidelijkheid te vermijden, moeten we een kritische houding hebben tegenover degenen van ons die wel goed opgeleid zijn, maar toch kritiek op Israël met kritiek op de joden verwarren. En moeten we hardop zeggen dat in bepaalde moskeeën dat onderscheid niet wordt gemaakt. Want dat is onaanvaardbaar.''
Ramadan verlangt van zijn geloofsgenoten dat ze uit hun slachtofferrol stappen -- de 'joodse samenzwering' -- en hun lot in eigen hand nemen. ,,We moeten een nieuwe vorm van burgerschap creëren op basis van gemeenschappelijke waarden, en voorkomen dat er een kloof ontstaat door de moslims te stigmatiseren als de stuwende kracht achter het nieuwe antisemitisme. Want dat klopt niet. Ook al is het waar dat moslims uit Noord-Afrika er vatbaarder voor zijn.''
,,Zoals ik met een aantal andere moslimintellectuelen in het Westen mijn eigen geloofsgemeenschap bekritiseer, zo wil ik ook dat joodse leiders zich niet laten verleiden tot stigmatisering van moslims of tot slachtoffergedrag, maar mikken op een dialoog en opkomen voor gemeenschappelijke waarden. Met veel progressieve joden in Frankrijk en België lukt het prima om op die manier samen te werken. Het is de taak van de leiders van de moslimgemeenschap om kritisch te zijn en antisemitische incidenten te veroordelen. Maar van de joodse leiders verwacht ik dat zij geen olie op het vuur gooien, anders zal de kloof steeds moeilijker te overbruggen zijn.''
Om de dialoog mogelijk te maken is volgens Ramadan een pedagogisch programma nodig dat via drie assen moet lopen: ,,Ten eerste: hoe kunnen moslims de koran en onze andere bronteksten zo bestuderen dat we beseffen dat het daarin om waarden gaat die we met anderen delen, en niet om het eenzijdig de waarheid in pacht hebben. De erkenning dus van de joodse traditie rond Mozes en de christelijke traditie rond Jezus. De manier waarop we over onszelf en onze teksten praten, is bepalend voor de manier waarop we over anderen spreken. Het gaat om religieus onderricht dat niet uitsluit, maar insluit, dat de verschillen en de overeenkomsten omvat. Als je in Europa in een pluralistische maatschappij leeft, dan moet onderwijs niet alleen over jezelf gaan, maar ook over de anderen.''
,,Ten tweede: het openbaar onderwijs moet op een objectieve manier over de geschiedenis van de godsdiensten spreken. Want onwetendheid baart angst en angst mondt uit in conflicten. Hoe moeten we een pluralistische samenleving krijgen als er geen kennis is over wat dat pluralisme behelst?''
,,Ten slotte moet onze benadering van de geschiedenis integrerend zijn. Een voorbeeld: de Vlaamse bevolking is veranderd. De filosofische grondslag van de samenleving was jarenlang Grieks-Romeins, de godsdienstige joods-christelijk. Daarna kwamen de agnostische en rationalistische dimensie, die heel natuurlijk geïntegreerd zijn in het onderwijssysteem. Maar je moet je ook openstellen voor de islamitische traditie, die hier nieuw is. Je moet rekening houden met elementen van de geschiedenis, maar ook met de veranderde collectieve psychologie. Je kunt geen echte Europeaan zijn met het collectieve onderbewustzijn dat daarbij hoort, als je geen rekening houdt met het lijden van het joodse volk, want dat is deel van de collectieve psychologie in Europa.''
,,Maar tegenwoordig leeft u in uw land samen met mensen die andere wonden hebben, zoals bijvoorbeeld de kolonisatie. Over dat lijden, over de psychologie van die jongeren en hun vaders, moeten we het ook hebben. En wat te zeggen van de economische ballingschap? Ook die maakt deel uit van de psychologie van de immigranten die Europa hebben helpen opbouwen. Ten slotte kun je ook niet om het lijden van het Palestijnse volk heen, want dat dragen de islamieten met zich mee. Daarmee hoort het lijden van het Palestijnse volk vandaag dus tot de collectieve Europese psychologie. En dat moet blijken in het onderwijs, op de televisie en in de pers. Samenleven is gedoemd te mislukken als we niet in staat zijn het lijden van de ander te erkennen, want samenleven is gebaseerd op de principes van gelijkwaardigheid en op een gedeelde psychologie. De wet alleen volstaat niet om samen te leven.''
De intellectuele verhandeling van Tariq Ramadan lijkt ver af te staan van de alledaagse werkelijkheid van veel islamitische jongeren. Op een minder abstract niveau moet er ook nog veel gebeuren, want de sociale problemen zijn groot. Maar voor hij daarop ingaat, legt Ramadan eerst een geloofsbelijdenis af, die klinkt als een saluutschot.
,,Het integratieproces van immigranten met het islamitische geloof is bezig. Jonge Vlaamse moslims die onderwijs hebben genoten en hun geloof kennen, participeren in de maatschappij. De problemen komen niet door de islam, maar door het sociale beleid en het grotestedenbeleid. Hoe gaan we die jongeren integreren door werk, door stedelijke socialisering -- we moeten ermee ophouden ze allemaal op dezelfde plek te stallen -- en natuurlijk door onderwijs.''
,,De probleemjongeren komen meestal uit een zwak milieu. Op school zijn ze vastgelopen, werk hebben ze vaak niet en uiteindelijk krijgen ze dan ook nog eens te horen dat ze Arabier zijn. Ze mogen dan wel hier geboren en getogen zijn, maar ze zien eruit als Arabieren. Omdat die jongeren in meerderheid van Marokkaanse origine en moslim zijn, wordt de islam als het probleem gezien. Maar dat slaat nergens op, het gaat om sociale uitsluiting. Dat is hun werkelijkheid. En op de televisie zien ze al meer dan twee jaar dag in dag uit hoe de Palestijnen de volle laag krijgen. Zo beleven zij dat in ieder geval. Iets vergelijkbaars gebeurt nu met Irak. De eigen maatschappij stoot hen uit, ze worden gemarginaliseerd, ze identificeren zich met die andere onderliggende partij, en alle remmen gaan los, op zijn minst verbaal.''
,,Wat je hebt is sociale uitsluiting, geen islamitische opvoeding, de meeste van die jongeren weten niets van hun eigen godsdienst, want anders zouden ze zich tegen dat antisemitisme verzetten en het veroordelen.''
,,De grootste dreiging voor de moslimgemeenschappen in Europa is wat in de VS de islamitische Afro-Amerikanen is overkomen. Die worden totaal aan hun lot overgelaten. En we moeten oppassen dat de islamitische intelligentsia niet vergeet echt solidair te zijn met de achtergestelden en de armsten. Want de intelligentsia kan hen helpen om hun sociale uitsluiting te doorbreken, die ook een gevolg is van een tekort aan kennis. Die jongeren worden in hun gevoel uitgesloten te zijn, vaak nog gesteund door fundamentalisten, die heel goed opgeleid zijn, maar een visie hebben waarin de moslims tegenover Europa staan. De oorlog tegen Irak zal dat gevoel ook alleen maar versterken.''
De intellectuele voorhoede van de moslimgemeenschappen in Europa moet dus een sleutelrol vervullen bij de integratie van hun geloofsgenoten. En daarbij zouden ze ook de discussie over de partnerkeuze open moeten breken. Al te veel moslims in West-Europa halen hun partner uit de landen van herkomst, waardoor de eerste generatie migranten telkens aangevuld wordt en de problemen zich ook blijven herhalen.
,,Dat is een groot probleem. Veel moslims hier isoleren zich. Op termijn is er niets slechters denkbaar. Mensen moeten de getto's uit komen. Maar u moet wel bedenken dat het zeker in Nederland en Vlaanderen om een recente immigratie gaat, van twintig, maximaal dertig jaar geleden. In Frankrijk en ook Wallonië is het een ouder fenomeen, en daar zijn de moslims al veel meer ingeburgerd. Maar dat gaat niet vanzelf. Migranten die hier geboren worden, moeten zich thuis voelen, ze moeten hun geboorteland ook echt als hun land beschouwen. In de VS, Frankrijk, Groot-Brittannië en Wallonië is dat al gelukt, dus dat zal ook in uw land gebeuren. Dat proces is overal aan de gang en ik beschouw dat als een stille revolutie. We zijn hier thuis.''