jaja
13-08-03, 14:21
Boeken, zaterdag 9 augustus 2003
Eén categorie: islamterrorist, fascist, stalinist
Kustaw Bessems
Christoph Reuter: Menselijke bommen - wat bezielt de zelfmoordterrorist? Fontaine, Abcoude. ISBN 9059560272; 256 blz. 19,90 euro, Paul Berman: Terror and Liberalism. Norton, Londen. ISBN 0393057755; 214 blz. 26,95 euro
Om Auschwitz of de Goelag te verklaren helpt het zoeken naar een vergoelijkende 'voedingsbodem' voor de motieven van de daders niet. Voor islamitisch zelfmoordterrorisme en de verheerlijking van de daders door miljoenen geldt precies hetzelfde: armoede, repressie en uitzichtsloosheid zijn als verklaring volstrekt ontoereikend, zeggen twee hele verschillende auteurs.
De Amerikaanse cultuurcriticus Paul Berman kocht het werk van de extremistische moslimdenker Sayyid Qutb in islamitische winkeltjes in Brooklyn en las het in zijn Newyorkse werkkamer. De Duitse journalist Christoph Reuter reisde jaren voor interviews en reportages door de Arabisch-islamitische wereld. Beiden proberen zij, hiertoe aangezet door '11 september', het zelfmoordterrorisme te begrijpen en uit te leggen.
Hun uiteenlopende methoden ten spijt vertonen de conclusies van Reuter en Berman opvallende overeenkomsten: elke poging om zelfmoordterrorisme puur rationeel te verklaren, strandt, stellen ze. En allebei geloven zij dat de oorlog tegen deze 'cultus van de dood' (Reuter) vraagt om een 'botsing van ideologieën' (Berman).
Reuter begint met de vaststelling dat de zelfmoordaanslag ons hard en diep raakt, omdat die ons herinnert aan iets waarvan we het bestaan waren vergeten: de bereidheid om je leven op te geven voor de strijd. Ons idee van veiligheid, structuur en beschaving is juist gegrond op de stilzwijgende afspraak dat mensen niet bereid zijn hun leven te offeren. De zelfmoordenaar verstoort dit systeem.
De Duitser beschrijft de tijdperken en genres in het zelfmoordterrorisme, van het martelaarsideaal onder de assasijnen - een radicale islamitische sekte uit de 11de eeuw - tot de godsdienstoorlog door Al-Kaida, en van de Tamil-vrouwen die zich opbliezen om gericht politici te liquideren tot de Palestijnse jongeren die liefst elke willekeurige Israëliër in hun dood meesleuren.
Reuter ontzenuwt clichés: de zelfmoordterrorist is niet per se arm, niet per se heel gelovig, niet per se goed opgeleid, niet per se contactgestoord, alleenstaand of beroofd van zijn toekomstperspectief. Hij (of zij) heeft ook niet altijd iets ergs beleefd. Reuters reizen als verslaggever maken dat hij zich op microniveau begeeft, in gesprek met de individuele inlichtingenman, de vader van de terrorist, het slachtoffer.
Reuter komt tot een paar voorzichtige verklaringen. Het is volgens hem 'geen toeval' dat zelfmoordterrorisme vooral door moslims wordt bedreven. De islam is altijd verweven geweest met macht en strijd, het is nooit een stiekeme godsdienst geweest zoals het christendom. Daarnaast kan hij in Tsjetsjenië, Kasjmir en de Palestijnse gebieden specifieke omstandigheden aanwijzen die voor het zelfmoordterrorisme een voedingsbodem creëren, zoals armoede, onvrijheid en onderdrukking.
Maar hij komt er niet uit. Essentieel voor het floreren van zelfmoordterrorisme, weet Reuter, is de verheerlijking van de daders. Waar die vandaan komt, daar kan hij de vinger niet op leggen.
Berman bekijkt de moordlust van de politieke islam vanuit een verrassende invalshoek. Die ogenschijnlijk exotische stroming is ons niet vreemd, denkt hij, zij heeft Europese wortels. Hij plaatst de politieke islam op één rij met die andere totalitaire ideologieën waartegen de liberale democratie zich heeft moeten verweren, het nazisme en het stalinisme. Beide stromingen hebben het Midden-Oosten bewijsbaar beïnvloed.
Zo kort samengevat, lijkt dit een platitude. Maar Bermans betoog prikkelt wel degelijk. Waarom doen we eigenlijk of de wreedheden van Bin Laden en Al-Kaida ons zo onbekend voorkomen? Iets meer dan een halve eeuw geleden voerden we hier nog mensen in veewagens naar vernietigingsfabrieken. Een paar decennia d rvoor stroomden horden Europese soldaten dagelijks vanuit hun loopgraven een wisse en zinloze dood tegemoet.
De politieke islam is waanzin, meent Berman, een pathologische massabeweging. ,,De tegenstanders van de liberale democratie zijn dat altijd.'' Hij wijst op een gevaarlijke kant aan ons verlangen om altijd alles rationeel te verklaren. We dreigen te geloven dat als mensen zich gek gedragen, zij altijd door de omstandigheden tot die gekte zijn gedreven.
Zo konden juist Franse socialisten, op zoek naar de rationaliteit achter het nazisme, eindigen in het collaborerende Vichy-regime. Zo leeft wereldwijd de solidariteit met de Palestijnen niet op wanneer zij het meest worden onderdrukt, maar in perioden dat zij de meeste Israëliërs opblazen. En zo is de verleiding groot om '11 september' behapbaar te maken door te wijzen op de ongelijkheid in de wereld en het machtsmisbruik van de Verenigde Staten.
Het is makkelijker om te geloven dat de Amerikaanse regering, inlichtingendiensten en grote bedrijven ons uit eigenbelang iets op de mouw proberen te spannen, dan dat grote groepen mensen zich achter een krankzinnig idee hebben geschaard, aldus Berman. Het complot, schrijft Christoph Reuter, is samenhangender en aannemelijker dan de werkelijkheid.
De echte oorlog tegen het terrorisme, geloven deze auteurs, moet niet gevoerd worden met tanks of afluisterapparatuur, maar met gedachten. Zij zijn het er alleen niet over eens wíe de strijd moet aangaan. Volgens Christoph Reuter moet dat van binnenuit gebeuren. Hij heeft zijn hoop gevestigd op Iran, het land dat moe is van martelaarschap en waar de rigide religie lijkt te versoepelen. Paul Berman wil dat niet alleen islamitische intellectuelen de boer op gaan met mensenrechten en internationale verdragen, maar ook radicaal-linkse westerlingen, waartoe hij zichzelf rekent. Berman vindt dat de liberale democratie met kracht moet worden verspreid en bevochten. En ja, hij erkent dat het een ironische speling van de geschiedenis is dat juist een man als George W. Bush - Berman wijst op talrijke inconsistenties in Bush' beleid - in deze tijd van crisis de machtigste man van de wereld is. ,,Maar we hebben geen president nodig om ons te leiden.''
Reuter en Berman zijn het lezen waard, en juist in die volgorde. Zo niet om 'eindelijk antwoord' te krijgen, dan toch om in bruikbare verwarring te raken.
Copyright: Trouw
Eén categorie: islamterrorist, fascist, stalinist
Kustaw Bessems
Christoph Reuter: Menselijke bommen - wat bezielt de zelfmoordterrorist? Fontaine, Abcoude. ISBN 9059560272; 256 blz. 19,90 euro, Paul Berman: Terror and Liberalism. Norton, Londen. ISBN 0393057755; 214 blz. 26,95 euro
Om Auschwitz of de Goelag te verklaren helpt het zoeken naar een vergoelijkende 'voedingsbodem' voor de motieven van de daders niet. Voor islamitisch zelfmoordterrorisme en de verheerlijking van de daders door miljoenen geldt precies hetzelfde: armoede, repressie en uitzichtsloosheid zijn als verklaring volstrekt ontoereikend, zeggen twee hele verschillende auteurs.
De Amerikaanse cultuurcriticus Paul Berman kocht het werk van de extremistische moslimdenker Sayyid Qutb in islamitische winkeltjes in Brooklyn en las het in zijn Newyorkse werkkamer. De Duitse journalist Christoph Reuter reisde jaren voor interviews en reportages door de Arabisch-islamitische wereld. Beiden proberen zij, hiertoe aangezet door '11 september', het zelfmoordterrorisme te begrijpen en uit te leggen.
Hun uiteenlopende methoden ten spijt vertonen de conclusies van Reuter en Berman opvallende overeenkomsten: elke poging om zelfmoordterrorisme puur rationeel te verklaren, strandt, stellen ze. En allebei geloven zij dat de oorlog tegen deze 'cultus van de dood' (Reuter) vraagt om een 'botsing van ideologieën' (Berman).
Reuter begint met de vaststelling dat de zelfmoordaanslag ons hard en diep raakt, omdat die ons herinnert aan iets waarvan we het bestaan waren vergeten: de bereidheid om je leven op te geven voor de strijd. Ons idee van veiligheid, structuur en beschaving is juist gegrond op de stilzwijgende afspraak dat mensen niet bereid zijn hun leven te offeren. De zelfmoordenaar verstoort dit systeem.
De Duitser beschrijft de tijdperken en genres in het zelfmoordterrorisme, van het martelaarsideaal onder de assasijnen - een radicale islamitische sekte uit de 11de eeuw - tot de godsdienstoorlog door Al-Kaida, en van de Tamil-vrouwen die zich opbliezen om gericht politici te liquideren tot de Palestijnse jongeren die liefst elke willekeurige Israëliër in hun dood meesleuren.
Reuter ontzenuwt clichés: de zelfmoordterrorist is niet per se arm, niet per se heel gelovig, niet per se goed opgeleid, niet per se contactgestoord, alleenstaand of beroofd van zijn toekomstperspectief. Hij (of zij) heeft ook niet altijd iets ergs beleefd. Reuters reizen als verslaggever maken dat hij zich op microniveau begeeft, in gesprek met de individuele inlichtingenman, de vader van de terrorist, het slachtoffer.
Reuter komt tot een paar voorzichtige verklaringen. Het is volgens hem 'geen toeval' dat zelfmoordterrorisme vooral door moslims wordt bedreven. De islam is altijd verweven geweest met macht en strijd, het is nooit een stiekeme godsdienst geweest zoals het christendom. Daarnaast kan hij in Tsjetsjenië, Kasjmir en de Palestijnse gebieden specifieke omstandigheden aanwijzen die voor het zelfmoordterrorisme een voedingsbodem creëren, zoals armoede, onvrijheid en onderdrukking.
Maar hij komt er niet uit. Essentieel voor het floreren van zelfmoordterrorisme, weet Reuter, is de verheerlijking van de daders. Waar die vandaan komt, daar kan hij de vinger niet op leggen.
Berman bekijkt de moordlust van de politieke islam vanuit een verrassende invalshoek. Die ogenschijnlijk exotische stroming is ons niet vreemd, denkt hij, zij heeft Europese wortels. Hij plaatst de politieke islam op één rij met die andere totalitaire ideologieën waartegen de liberale democratie zich heeft moeten verweren, het nazisme en het stalinisme. Beide stromingen hebben het Midden-Oosten bewijsbaar beïnvloed.
Zo kort samengevat, lijkt dit een platitude. Maar Bermans betoog prikkelt wel degelijk. Waarom doen we eigenlijk of de wreedheden van Bin Laden en Al-Kaida ons zo onbekend voorkomen? Iets meer dan een halve eeuw geleden voerden we hier nog mensen in veewagens naar vernietigingsfabrieken. Een paar decennia d rvoor stroomden horden Europese soldaten dagelijks vanuit hun loopgraven een wisse en zinloze dood tegemoet.
De politieke islam is waanzin, meent Berman, een pathologische massabeweging. ,,De tegenstanders van de liberale democratie zijn dat altijd.'' Hij wijst op een gevaarlijke kant aan ons verlangen om altijd alles rationeel te verklaren. We dreigen te geloven dat als mensen zich gek gedragen, zij altijd door de omstandigheden tot die gekte zijn gedreven.
Zo konden juist Franse socialisten, op zoek naar de rationaliteit achter het nazisme, eindigen in het collaborerende Vichy-regime. Zo leeft wereldwijd de solidariteit met de Palestijnen niet op wanneer zij het meest worden onderdrukt, maar in perioden dat zij de meeste Israëliërs opblazen. En zo is de verleiding groot om '11 september' behapbaar te maken door te wijzen op de ongelijkheid in de wereld en het machtsmisbruik van de Verenigde Staten.
Het is makkelijker om te geloven dat de Amerikaanse regering, inlichtingendiensten en grote bedrijven ons uit eigenbelang iets op de mouw proberen te spannen, dan dat grote groepen mensen zich achter een krankzinnig idee hebben geschaard, aldus Berman. Het complot, schrijft Christoph Reuter, is samenhangender en aannemelijker dan de werkelijkheid.
De echte oorlog tegen het terrorisme, geloven deze auteurs, moet niet gevoerd worden met tanks of afluisterapparatuur, maar met gedachten. Zij zijn het er alleen niet over eens wíe de strijd moet aangaan. Volgens Christoph Reuter moet dat van binnenuit gebeuren. Hij heeft zijn hoop gevestigd op Iran, het land dat moe is van martelaarschap en waar de rigide religie lijkt te versoepelen. Paul Berman wil dat niet alleen islamitische intellectuelen de boer op gaan met mensenrechten en internationale verdragen, maar ook radicaal-linkse westerlingen, waartoe hij zichzelf rekent. Berman vindt dat de liberale democratie met kracht moet worden verspreid en bevochten. En ja, hij erkent dat het een ironische speling van de geschiedenis is dat juist een man als George W. Bush - Berman wijst op talrijke inconsistenties in Bush' beleid - in deze tijd van crisis de machtigste man van de wereld is. ,,Maar we hebben geen president nodig om ons te leiden.''
Reuter en Berman zijn het lezen waard, en juist in die volgorde. Zo niet om 'eindelijk antwoord' te krijgen, dan toch om in bruikbare verwarring te raken.
Copyright: Trouw