jaja
29-11-03, 12:16
Michael Ignatieff / Liever Amerikaanse hoop dan Europees cynisme
door Martijn Roessingh
Trouw, 2003-11-29
Hij verkiest het Amerikaanse optimisme boven het 'verfijnde cynisme' van de Europese landen. Hij is geen Bush-fan, maar begrijpt de onvermijdelijkheid van het huidige Amerikaanse buitenlandse beleid. De wereld van Michael Ignatieff -publicist, hoogleraar mensenrechten aan Harvard- is een harde wereld, waarin militair ingrijpen soms noodzakelijk is om humanitaire en politieke redenen. Maar hij worstelt met de keuzes, en met de gevolgen. ,,De Europeanen onderschatten de minachting die de Republikeinen in de Verenigde Staten voor hen hebben. Europa zwaait afkeurend met zijn vingertje, maar doet niets. De jaren negentig hadden de Europese jaren moeten worden. Maar ze konden de brand in hun eigen achtertuin (de Balkan, red.) niet eens blussen.''
Michael Ignatieff weet waarover hij praat. Steeds opnieuw reist hij naar Bosnië, Servië, Noord-Irak, Afghanistan en andere brandhaarden om de complexe actualiteit vast te leggen in persoonlijke verhalen. Hij wikt en weegt, beschrijft het grote leed dat kleine mensen wordt aangedaan, en gruwt van het gebrek aan daadkracht én van de gevolgen van teveel daadkracht. In Ignatieffs wereld is niets eenduidig en geen enkele oplossing simpel. En wereldleiders zouden dat volgens hem moeten onderkennen. Neem de vraag wanneer de internationale gemeenschap mag interveniëren in een land en daarmee zijn soevereiniteit mag schenden. Als lid van de commissie die VN-chef Kofi Annan moest adviseren over wanneer zoiets kon worden toegestaan -the international commission on intervention and state sovereignty (ICISS)- concludeerde Ignatieff dat alleen een massaslachting of -verdrijving die al gaande is of op het punt staat plaats te hebben, voldoende reden mag zijn. De commissie diende haar rapport eind augustus 2001 in; twee weken later vlogen vliegtuigen de torens van het Wereldhandelscentrum in New York binnen. De invasies in Afghanistan en Irak volgden.
Hij zucht diep na de constatering dat die laatste invasies niet aan de criteria van de ICISS voldoen. ,,We hebben gediscussieerd over de vraag hoe je om moet gaan met tirannen en met militaire staatsgrepen, maar kwamen er niet uit. De conclusies waren te behoudend, het was de consensus van dat moment. Ik ga nu inderdaad verder.'' Hij omschrijft zichzelf als een 'voorstander met tegenzin' van de invasie in Irak, een positie die hem onder aanhangers van strikt humanitaire interventies niet geliefd heeft gemaakt. ,,Het regime van Saddam Hoessein was complete barbarij. En dat zou het ook blijven, omdat hij ongetwijfeld de macht aan zijn zonen had overgedragen. Er zou deze generatie maar één kans komen om Irak te bevrijden, en dit was het moment. Het was een vergissing geweest als we het niet geprobeerd hadden.'' Ignatieffs opstelling is ingegeven door reizen in onder meer Noord-Irak, waar hij de gevolgen van Saddams massamoord op de Koerden onder ogen zag. Zoals hij in Bosnië en Kosovo de gevolgen van etnische haat beschreef en het uitblijven van interventie verafschuwde.
Ignatieff is een groot kenner van het nationalisme en van de verscheurende werking daarvan. In zijn laatste boek -Empire Lite, dat als Nederlandse titel Afgedwongen Vrijheid heeft meegekregen- stelt hij dat landen die door een burgeroorlog zijn verscheurd, slechts democratisch kunnen worden door interventie van buitenaf. ,,Maar ik ben hier niet ideologisch over'', zegt hij haast verontschuldigend. ,,Ik heb ook grote zorgen over de ideologische rechtvaardiging die de regering-Bush aan de oorlog geeft: democratie brengen in het Midden-Oosten. Er is geen enkel bewijs dat zoiets kan. Het zou al mooi zijn als het er in Irak van komt, dat duurt 10 tot 15 jaar en zal miljarden, miljarden dollars gaan kosten. Ieder land is anders, heeft andere oplossingen nodig. Ik houd niet van de kruistocht-achtige visie op interventies.''
Dat ligt echter genuanceerder dan hij in eerste instantie toegeeft. Hoewel hij Bush hekelt voor zijn gebrek aan besef dat ieder land een eigen oplossing behoeft, waardeert hij diens absolute uitgangspunt dat 'als democratie goed is voor ons, het ook goed is voor hen'. Na 11 september hebben de VS bovendien onder ogen willen zien dat hun beleid in het Midden-Oosten op drijfzand was gebaseerd. ,,De Europeanen wilden alleen maar de stabiliteit handhaven, de balans niet verstoren. De VS zeggen: 'Dit is een revolutionaire situatie, we worden nu al twintig jaar aangevallen' (sinds de aanslag in Beiroet in 1983, red.). Zij erkenden dat ze iets anders moesten gaan doen, dat de status quo niet langer levensvatbaar is. Voor Europa is de status quo prima, met alle verschrikkelijke consequenties die dat heeft voor mensenrechten in de regio.'' Hij benadrukt bovendien dat het niet Bush' beleid is, maar dat van de VS. ,,Als Gore de verkiezingen had gewonnen was hoogstens de toon wat anders geweest. Die had misschien wat meer tijd ingeruimd voor de Europese landen, of wat langer gewerkt aan een VN-resolutie inzake Irak. Het gaat niet om Bush, het gaat om het lange-termijnbelang van een grote mogenheid.''
Dat wil niet zeggen dat militair ingrijpen altijd de beste oplossing is. ,,De geschiedenis biedt geen uitsluitsel. Maar ik waardeer in ieder geval de Amerikaanse hoop, in vergelijking met het verfijnde Europese cynisme. Je moet je beleid op hoop baseren. Je moet erop gokken dat ook de Irakezen democratie willen.'' Ignatieff heeft weinig begrip voor de zachte hand waarmee de Europese landen meestal proberen slecht functionerende staten de goede kant op te duwen: met financiële en humanitaire hulp, veel diplomatiek overleg en af en toe een waarschuwend vingertje. Bovendien haat hij hun elitaire houding. Op een bekakte, lijzige toon: ,,We hebben een wereldrijk beheerst, zeggen de Europanen, we hebben eeuwenlang op de veranda's gezeten in de hete Java-zon, de Amerikanen weten niet wat wij weten: die stammen in die landen zijn er niet klaar voor.'''
Toch kan de harde, Amerikaanse hand niet zonder de zachte Europese. ,,De huidige ontwikkelingen in Irak tonen de beperkingen van de 'harde macht', we zijn nu bezig met het uitoefenen van 'zachte macht'. Maar laten we niet vergeten dat in absolute termen de Amerikanen meer doen aan het verspreiden van democratie, ontwikkelingshulp en andere uitingen van 'zachte macht', dan de Europese landen bij elkaar. Je moet ook nooit met harde hand interveniëren als er in een land zelf nog de kans bestaat dat het democratiseert. Georgië bijvoorbeeld is daar een prachtig voorbeeld van, of Iran. Maar als zo'n ontwikkeling duidelijk wordt geblokkeerd, zoals in Irak of bijvoorbeeld in Zimbabwe, dan ligt dat anders. Europa denkt sinds de Tweede Wereldoorlog dat ze het zonder de militaire capaciteit kan stellen, en dat is een fout.'' Op dit moment komt een interventie dan ook alleen tot stand als het belangrijkste land, de Verenigde Staten, daar politieke en militaire steun aan geeft. Het probleem is echter dat de VS vervolgens zo snel mogelijk weer willen vertrekken. Daar gaat het fout. Zo is op dit moment de situatie in Bosnië gestabiliseerd -,,niemand gaat dood, dat is goed''- maar dat is in zijn ogen slechts het begin. ,,Duurzame vrede is wat je doel moet zijn na een interventie. Wat gebeurt er als je weggaat, is de belangrijkste vraag.'' Democratie is maar een deel van de oplossing. ,,Je hebt een heel pakket nodig: goede rechtspraak, vrijheid van meningsuiting, kortom: constitutionalisme. Meerderheidsbesluitvorming is niet voldoende, dat is een van de belangrijkste lessen van Bosnië: er zijn teveel verkiezingen geweest en te weinig verbeteringen in de rechtspraak.''
De 'lichte' korte-termijnaanpak waar de VS nu voor kiezen is naief, vindt Ignatieff. ,,In tegenstelling tot wat sommigen zeggen ben ik geen imperialist. Ik wil niet dat de wereld wordt beheerst door de Amerikanen, of de Nederlanders. Ik geloof in zelfbeschikkingsrecht, daar geloof ik écht in. De interventies zijn bedoeld om dat te bereiken. Dat is de normatieve verdediging. Maar dat produceert grote contradicties: je moet lang genoeg blijven om zelfbeschikking te garanderen, maar niet zo lang dat je haar vervolgens confisqueert. Wat deprimerend is in plaatsen als Pristina (Kosovo, red.) en Sarajevo (Bosnië, red.), is dat iedereen daar wacht op de internationale machten om te bepalen wat er gaat gebeuren. De huidige vorm van imperialisme verbruikt alle zuurstof in die lokaties.'' Als je intervenieert, doe het lang genoeg en góed. En niet zoals in Afghanistan, aldus Ignatieff, waar de VS net Karzai in het zadel houden, maar te weinig doen om te voorkomen dat het een narcostaat wordt. Er zijn geen simpele oplossingen, constateert Ignatieff. ,,Ik ben een terughoudende, tegenstribbelende, ambivalente aanhanger van interventies, maar dat maakt me nog geen verdediger van Amerikaans imperialisme. Ik ben een Canadees, we hebben onze onafhankelijkheid moeten verkrijgen van de Britten. Het zou een vreselijke wereld worden als de Amerikanen hem in zijn greep zouden hebben.''
door Martijn Roessingh
Trouw, 2003-11-29
Hij verkiest het Amerikaanse optimisme boven het 'verfijnde cynisme' van de Europese landen. Hij is geen Bush-fan, maar begrijpt de onvermijdelijkheid van het huidige Amerikaanse buitenlandse beleid. De wereld van Michael Ignatieff -publicist, hoogleraar mensenrechten aan Harvard- is een harde wereld, waarin militair ingrijpen soms noodzakelijk is om humanitaire en politieke redenen. Maar hij worstelt met de keuzes, en met de gevolgen. ,,De Europeanen onderschatten de minachting die de Republikeinen in de Verenigde Staten voor hen hebben. Europa zwaait afkeurend met zijn vingertje, maar doet niets. De jaren negentig hadden de Europese jaren moeten worden. Maar ze konden de brand in hun eigen achtertuin (de Balkan, red.) niet eens blussen.''
Michael Ignatieff weet waarover hij praat. Steeds opnieuw reist hij naar Bosnië, Servië, Noord-Irak, Afghanistan en andere brandhaarden om de complexe actualiteit vast te leggen in persoonlijke verhalen. Hij wikt en weegt, beschrijft het grote leed dat kleine mensen wordt aangedaan, en gruwt van het gebrek aan daadkracht én van de gevolgen van teveel daadkracht. In Ignatieffs wereld is niets eenduidig en geen enkele oplossing simpel. En wereldleiders zouden dat volgens hem moeten onderkennen. Neem de vraag wanneer de internationale gemeenschap mag interveniëren in een land en daarmee zijn soevereiniteit mag schenden. Als lid van de commissie die VN-chef Kofi Annan moest adviseren over wanneer zoiets kon worden toegestaan -the international commission on intervention and state sovereignty (ICISS)- concludeerde Ignatieff dat alleen een massaslachting of -verdrijving die al gaande is of op het punt staat plaats te hebben, voldoende reden mag zijn. De commissie diende haar rapport eind augustus 2001 in; twee weken later vlogen vliegtuigen de torens van het Wereldhandelscentrum in New York binnen. De invasies in Afghanistan en Irak volgden.
Hij zucht diep na de constatering dat die laatste invasies niet aan de criteria van de ICISS voldoen. ,,We hebben gediscussieerd over de vraag hoe je om moet gaan met tirannen en met militaire staatsgrepen, maar kwamen er niet uit. De conclusies waren te behoudend, het was de consensus van dat moment. Ik ga nu inderdaad verder.'' Hij omschrijft zichzelf als een 'voorstander met tegenzin' van de invasie in Irak, een positie die hem onder aanhangers van strikt humanitaire interventies niet geliefd heeft gemaakt. ,,Het regime van Saddam Hoessein was complete barbarij. En dat zou het ook blijven, omdat hij ongetwijfeld de macht aan zijn zonen had overgedragen. Er zou deze generatie maar één kans komen om Irak te bevrijden, en dit was het moment. Het was een vergissing geweest als we het niet geprobeerd hadden.'' Ignatieffs opstelling is ingegeven door reizen in onder meer Noord-Irak, waar hij de gevolgen van Saddams massamoord op de Koerden onder ogen zag. Zoals hij in Bosnië en Kosovo de gevolgen van etnische haat beschreef en het uitblijven van interventie verafschuwde.
Ignatieff is een groot kenner van het nationalisme en van de verscheurende werking daarvan. In zijn laatste boek -Empire Lite, dat als Nederlandse titel Afgedwongen Vrijheid heeft meegekregen- stelt hij dat landen die door een burgeroorlog zijn verscheurd, slechts democratisch kunnen worden door interventie van buitenaf. ,,Maar ik ben hier niet ideologisch over'', zegt hij haast verontschuldigend. ,,Ik heb ook grote zorgen over de ideologische rechtvaardiging die de regering-Bush aan de oorlog geeft: democratie brengen in het Midden-Oosten. Er is geen enkel bewijs dat zoiets kan. Het zou al mooi zijn als het er in Irak van komt, dat duurt 10 tot 15 jaar en zal miljarden, miljarden dollars gaan kosten. Ieder land is anders, heeft andere oplossingen nodig. Ik houd niet van de kruistocht-achtige visie op interventies.''
Dat ligt echter genuanceerder dan hij in eerste instantie toegeeft. Hoewel hij Bush hekelt voor zijn gebrek aan besef dat ieder land een eigen oplossing behoeft, waardeert hij diens absolute uitgangspunt dat 'als democratie goed is voor ons, het ook goed is voor hen'. Na 11 september hebben de VS bovendien onder ogen willen zien dat hun beleid in het Midden-Oosten op drijfzand was gebaseerd. ,,De Europeanen wilden alleen maar de stabiliteit handhaven, de balans niet verstoren. De VS zeggen: 'Dit is een revolutionaire situatie, we worden nu al twintig jaar aangevallen' (sinds de aanslag in Beiroet in 1983, red.). Zij erkenden dat ze iets anders moesten gaan doen, dat de status quo niet langer levensvatbaar is. Voor Europa is de status quo prima, met alle verschrikkelijke consequenties die dat heeft voor mensenrechten in de regio.'' Hij benadrukt bovendien dat het niet Bush' beleid is, maar dat van de VS. ,,Als Gore de verkiezingen had gewonnen was hoogstens de toon wat anders geweest. Die had misschien wat meer tijd ingeruimd voor de Europese landen, of wat langer gewerkt aan een VN-resolutie inzake Irak. Het gaat niet om Bush, het gaat om het lange-termijnbelang van een grote mogenheid.''
Dat wil niet zeggen dat militair ingrijpen altijd de beste oplossing is. ,,De geschiedenis biedt geen uitsluitsel. Maar ik waardeer in ieder geval de Amerikaanse hoop, in vergelijking met het verfijnde Europese cynisme. Je moet je beleid op hoop baseren. Je moet erop gokken dat ook de Irakezen democratie willen.'' Ignatieff heeft weinig begrip voor de zachte hand waarmee de Europese landen meestal proberen slecht functionerende staten de goede kant op te duwen: met financiële en humanitaire hulp, veel diplomatiek overleg en af en toe een waarschuwend vingertje. Bovendien haat hij hun elitaire houding. Op een bekakte, lijzige toon: ,,We hebben een wereldrijk beheerst, zeggen de Europanen, we hebben eeuwenlang op de veranda's gezeten in de hete Java-zon, de Amerikanen weten niet wat wij weten: die stammen in die landen zijn er niet klaar voor.'''
Toch kan de harde, Amerikaanse hand niet zonder de zachte Europese. ,,De huidige ontwikkelingen in Irak tonen de beperkingen van de 'harde macht', we zijn nu bezig met het uitoefenen van 'zachte macht'. Maar laten we niet vergeten dat in absolute termen de Amerikanen meer doen aan het verspreiden van democratie, ontwikkelingshulp en andere uitingen van 'zachte macht', dan de Europese landen bij elkaar. Je moet ook nooit met harde hand interveniëren als er in een land zelf nog de kans bestaat dat het democratiseert. Georgië bijvoorbeeld is daar een prachtig voorbeeld van, of Iran. Maar als zo'n ontwikkeling duidelijk wordt geblokkeerd, zoals in Irak of bijvoorbeeld in Zimbabwe, dan ligt dat anders. Europa denkt sinds de Tweede Wereldoorlog dat ze het zonder de militaire capaciteit kan stellen, en dat is een fout.'' Op dit moment komt een interventie dan ook alleen tot stand als het belangrijkste land, de Verenigde Staten, daar politieke en militaire steun aan geeft. Het probleem is echter dat de VS vervolgens zo snel mogelijk weer willen vertrekken. Daar gaat het fout. Zo is op dit moment de situatie in Bosnië gestabiliseerd -,,niemand gaat dood, dat is goed''- maar dat is in zijn ogen slechts het begin. ,,Duurzame vrede is wat je doel moet zijn na een interventie. Wat gebeurt er als je weggaat, is de belangrijkste vraag.'' Democratie is maar een deel van de oplossing. ,,Je hebt een heel pakket nodig: goede rechtspraak, vrijheid van meningsuiting, kortom: constitutionalisme. Meerderheidsbesluitvorming is niet voldoende, dat is een van de belangrijkste lessen van Bosnië: er zijn teveel verkiezingen geweest en te weinig verbeteringen in de rechtspraak.''
De 'lichte' korte-termijnaanpak waar de VS nu voor kiezen is naief, vindt Ignatieff. ,,In tegenstelling tot wat sommigen zeggen ben ik geen imperialist. Ik wil niet dat de wereld wordt beheerst door de Amerikanen, of de Nederlanders. Ik geloof in zelfbeschikkingsrecht, daar geloof ik écht in. De interventies zijn bedoeld om dat te bereiken. Dat is de normatieve verdediging. Maar dat produceert grote contradicties: je moet lang genoeg blijven om zelfbeschikking te garanderen, maar niet zo lang dat je haar vervolgens confisqueert. Wat deprimerend is in plaatsen als Pristina (Kosovo, red.) en Sarajevo (Bosnië, red.), is dat iedereen daar wacht op de internationale machten om te bepalen wat er gaat gebeuren. De huidige vorm van imperialisme verbruikt alle zuurstof in die lokaties.'' Als je intervenieert, doe het lang genoeg en góed. En niet zoals in Afghanistan, aldus Ignatieff, waar de VS net Karzai in het zadel houden, maar te weinig doen om te voorkomen dat het een narcostaat wordt. Er zijn geen simpele oplossingen, constateert Ignatieff. ,,Ik ben een terughoudende, tegenstribbelende, ambivalente aanhanger van interventies, maar dat maakt me nog geen verdediger van Amerikaans imperialisme. Ik ben een Canadees, we hebben onze onafhankelijkheid moeten verkrijgen van de Britten. Het zou een vreselijke wereld worden als de Amerikanen hem in zijn greep zouden hebben.''