Marsipulami
29-02-04, 22:58
INTERVIEW. Mark Elchardus: Een sociologisch misverstand
Dat België anno 1996 op instorten stond, kwam niet door de kindermoordenaar Marc Dutroux. De zaak-Dutroux was alleen de katalysator van een vertrouwenscrisis die al veel langer woekerde, zegt de socioloog Mark Elchardus (VUB). ,,En dat onbehagen leeft nog steeds. Al hebben we het ergste allicht achter ons.''
[SIZE=4]
Had u De dramademocratie ooit geschreven zonder alle rumoer rond de zaak-Dutroux?
,,Allicht wel. Maar die zaak heeft België zo dooreengeschud dat ze tijdens het schrijven vanzelf een paradigma werd: alle kenmerken van de dramademocratie komen erin samen.''
De eerste zin slaat al meteen de nagel op de kop: ,,Gebeurtenissen worden doorgaans overroepen.''
,,Niet alleen tijdens de zaak-Dutroux. Later hadden we ook nog de affaire van de dioxinekippen en de paniek rond Dyab Abou Jahjah, die na relletjes in Borgerhout tot 'volksvijand nummer één' werd uitgeroepen. Ook dat was pure dramademocratie. 'We moeten Jahjah tegenhouden', zei minister van Binnenlandse Zaken Duquesne in het parlement. 'Als het met de bestaande wetten niet kan, maken we er wel andere'. Pas achteraf werd duidelijk hoe weinig de Arabisch-Europese Liga voorstelt. Wie spreekt er nu nog over?''
,,Vandaag kun je je nog nauwelijks de hysterie rond kindermoordenaar Marc Dutroux voorstellen. Ministers werden beschuldigd van pedofilie. Alle gevoel voor werkelijkheid raakte zoek. Op den duur gingen mensen echt geloven dat hooggeplaatsten 's nachts in een kasteeltuin met kruisbogen jacht op naakte kinderen maakten. Toen ben ik afgehaakt. De X-getuigen herkauwden alleen maar eeuwenoude politieke mythes: de machtigen eten onze kinderen op.''
Het leek of het hele land op instorten stond. Het vertrouwen in politiek, politie en justitie bereikte een nooit gezien dieptepunt.
,,Maar die vertrouwenscrisis kwam niet voort uit de zaak-Dutroux. Dat is een taai sociologisch misverstand. Dutroux was alleen een symbool, de katalysator van een crisis die al veel langer woekerde: plots barstte de zweer open. Onderzoek leert dat het vertrouwen in de Belgische instellingen al sinds de jaren tachtig afneemt. Allicht zette die trend zelfs al vroeger in, maar daar hebben we geen cijfers over. Zonder die al decennia groeiende vertrouwenscrisis had de zaak-Dutroux nooit zo'n weerklank gekregen. Het was een geïsoleerd incident gebleven. Schokkend, zeker, maar zonder een grote maatschappelijke impact.''
De Witte Mars, in oktober 1996, bracht zomaar even 300.000 mensen op straat. Dat kun je toch niet zomaar wegcijferen?
,,Die benaming hebben de media bedacht. Ik zou het veeleer een witte processie noemen. Kinderen bij ons zijn iets heiligs, allicht omdat we er zo weinig hebben. De zaak-Dutroux veroorzaakte dan ook een grote schok. Iedereen wilde zijn solidariteit met de ouders van de vermoorde kinderen tonen. Het was een mooi moment van medeleven in de van schandalen vergeven jaren negentig.''
,,Maar politieke eisen waren nauwelijks te zien in de optocht. Ook al was er brede verontwaardiging over het Spaghetti-arrest, dat nog maar eens het beeld van een 'gerecht zonder menselijk gezicht' bevestigde. Het waren de media die de oplaaiende emoties naderhand in een eisenprogramma vertaalden: weg met de oude politieke cultuur, gerecht en politie moeten dringend hervormd worden. De Witte Mars werd omhooggepraat tot een Witte Beweging. Wat ze overduidelijk niet was: witte ballonnen zijn geen politiek statement.''
U gelooft niet in de nieuwe kritische en mondige burger die sommige van uw collega's in de Witte Beweging meenden te ontwaren?
,,Wishful thinking: die mondige burger was vooral een wantrouwige burger. En dat is nu eenmaal iemand die weinig betrokken is. Weinig geïnformeerd ook. Hij heeft een pessimistisch mensbeeld, is veeleer onverdraagzaam en weinig solidair. De wereld gaat om zeep, denkt hij, we hebben het beste gehad. En hij wantrouwt de democratische instellingen: het systeem is rot, alle politici zijn zakkenvullers. Hetzelfde discours dat je bij het Vlaams Blok hoort. Wantrouwige burgers kicken op schandalen. Die bevestigen hen in hun wereldbeeld dat er niets deugt.''
Vijf jaar voor de zaak-Dutroux had de wantrouwige burger al van zich laten horen op Zwarte Zondag. Tijdens de verkiezingen in Antwerpen haalde het Blok voor het eerst meer dan tien procent. Het toonde dat het meer was dan een marginaal verschijnsel. U zat toen in een club van 'wijzen' die remedies tegen het ongenoegen moest verzinnen.
,,Luc Huyse was toen voorzitter. En ons eindrapport bevatte flink wat aanbevelingen over buurtwerking en een betere politiek van sociale woningbouw. Ontroerend simpel als je het nu leest: alsof je met bakstenen het vertrouwensverlies kon keren (lacht) . Maar het gaat om zoveel meer, hebben we intussen geleerd. Want ondanks de toenemende welvaart en sociale zekerheid blijft het onbehagen bij een groot deel van de bevolking gestaag toenemen. Hoe kan dat?''
,,Blijkbaar kun je sociale uitsluiting vandaag niet meer in economische termen definiëren. In de 'symbolische samenleving' gaat segregatie vooral om onderwijsniveau en de omgang met massacultuur. Kom je uit het beroepsonderwijs of ben je universitair? Kijk je alleen naar soaps of sla je geen journaal over? Hang je uren voor de buis of ben je actief in het verenigingsleven? Dat zijn de beslissende factoren die bepalen in hoeverre je je in onze samenleving thuisvoelt. Onbehagen en gevoelens van onveiligheid komen net zo goed voor in villawijken als in de multiculturele getto's van de grootstad.''
In uw intussen klassieke boek Anatomie en oorzaken van het wantrouwen beschrijft u de verzuring als een nieuwe breuklijn in onze samenleving.
,,Het wantrouwen tussen overheid en burger is geen product van de jaren negentig, maar het gevolg van ingrijpende, onverwerkte maatschappelijke veranderingen in de voorbije veertig jaar. Ik noem de secularisering, de vergrijzing, de kenniskloof, de mediatisering. Al die factoren maken mensen angstig en wantrouwig. Ze zijn het houvast kwijt dat ze hadden in de verzuilde samenleving, de religie, het gezin. We leven in een kennismaatschappij, waarin laaggeschoolden steeds minder aan de bak komen. Ook in het dagelijkse leven hebben ze moeite om te volgen. De veranderingen in de samenleving gaan te snel. Zeker voor oudere mensen.''
,,Ouderen zijn sowieso al kwetsbaarder. Een samenleving die vergrijst, stelt hogere eisen aan de veiligheid. En dat staat los van de vraag of de criminaliteit in onze samenleving toeneemt. Onderzoek toont dat criminaliteit maar één oorzaak van onveiligheidsgevoelens is en allicht zelfs een relatief onbelangrijke oorzaak. Ook de verloedering van buurten, sociale isolatie, de media spelen een rol. Ouderen zijn, door hun geringe mobiliteit, trouwens veel minder slachtoffer van criminaliteit dan jonge mensen.''
Al zou je dat niet zeggen als je de faits divers in kranten leest. Daar krioelt het van alleenwonende bejaarden die slachtoffer van een inbraak of overval geworden zijn.
,,Dat brengt ons op de mediatisering. In de jaren negentig zijn de populaire media, in het zog van het Blok, volop gaan focussen op het thema criminaliteit. Gevolg: het onveiligheidsgevoel wakkerde nog aan. Zeker bij dat deel van de bevolking dat zo al weinig participeerde in de samenleving. Wie veel tv-kijkt en weinig buitenkomt, moet wel de indruk krijgen dat de wereld een heel gevaarlijke plaats is. Dat er overal types á la Dutroux rondlopen die kinderen vermoorden. Terwijl onderzoek net leert dat Marc Dutroux een uitzondering is. De meeste kinderen die misbruikt worden, worden door mensen uit hun directe omgeving misbruikt.''
Dat België anno 1996 op instorten stond, kwam niet door de kindermoordenaar Marc Dutroux. De zaak-Dutroux was alleen de katalysator van een vertrouwenscrisis die al veel langer woekerde, zegt de socioloog Mark Elchardus (VUB). ,,En dat onbehagen leeft nog steeds. Al hebben we het ergste allicht achter ons.''
[SIZE=4]
Had u De dramademocratie ooit geschreven zonder alle rumoer rond de zaak-Dutroux?
,,Allicht wel. Maar die zaak heeft België zo dooreengeschud dat ze tijdens het schrijven vanzelf een paradigma werd: alle kenmerken van de dramademocratie komen erin samen.''
De eerste zin slaat al meteen de nagel op de kop: ,,Gebeurtenissen worden doorgaans overroepen.''
,,Niet alleen tijdens de zaak-Dutroux. Later hadden we ook nog de affaire van de dioxinekippen en de paniek rond Dyab Abou Jahjah, die na relletjes in Borgerhout tot 'volksvijand nummer één' werd uitgeroepen. Ook dat was pure dramademocratie. 'We moeten Jahjah tegenhouden', zei minister van Binnenlandse Zaken Duquesne in het parlement. 'Als het met de bestaande wetten niet kan, maken we er wel andere'. Pas achteraf werd duidelijk hoe weinig de Arabisch-Europese Liga voorstelt. Wie spreekt er nu nog over?''
,,Vandaag kun je je nog nauwelijks de hysterie rond kindermoordenaar Marc Dutroux voorstellen. Ministers werden beschuldigd van pedofilie. Alle gevoel voor werkelijkheid raakte zoek. Op den duur gingen mensen echt geloven dat hooggeplaatsten 's nachts in een kasteeltuin met kruisbogen jacht op naakte kinderen maakten. Toen ben ik afgehaakt. De X-getuigen herkauwden alleen maar eeuwenoude politieke mythes: de machtigen eten onze kinderen op.''
Het leek of het hele land op instorten stond. Het vertrouwen in politiek, politie en justitie bereikte een nooit gezien dieptepunt.
,,Maar die vertrouwenscrisis kwam niet voort uit de zaak-Dutroux. Dat is een taai sociologisch misverstand. Dutroux was alleen een symbool, de katalysator van een crisis die al veel langer woekerde: plots barstte de zweer open. Onderzoek leert dat het vertrouwen in de Belgische instellingen al sinds de jaren tachtig afneemt. Allicht zette die trend zelfs al vroeger in, maar daar hebben we geen cijfers over. Zonder die al decennia groeiende vertrouwenscrisis had de zaak-Dutroux nooit zo'n weerklank gekregen. Het was een geïsoleerd incident gebleven. Schokkend, zeker, maar zonder een grote maatschappelijke impact.''
De Witte Mars, in oktober 1996, bracht zomaar even 300.000 mensen op straat. Dat kun je toch niet zomaar wegcijferen?
,,Die benaming hebben de media bedacht. Ik zou het veeleer een witte processie noemen. Kinderen bij ons zijn iets heiligs, allicht omdat we er zo weinig hebben. De zaak-Dutroux veroorzaakte dan ook een grote schok. Iedereen wilde zijn solidariteit met de ouders van de vermoorde kinderen tonen. Het was een mooi moment van medeleven in de van schandalen vergeven jaren negentig.''
,,Maar politieke eisen waren nauwelijks te zien in de optocht. Ook al was er brede verontwaardiging over het Spaghetti-arrest, dat nog maar eens het beeld van een 'gerecht zonder menselijk gezicht' bevestigde. Het waren de media die de oplaaiende emoties naderhand in een eisenprogramma vertaalden: weg met de oude politieke cultuur, gerecht en politie moeten dringend hervormd worden. De Witte Mars werd omhooggepraat tot een Witte Beweging. Wat ze overduidelijk niet was: witte ballonnen zijn geen politiek statement.''
U gelooft niet in de nieuwe kritische en mondige burger die sommige van uw collega's in de Witte Beweging meenden te ontwaren?
,,Wishful thinking: die mondige burger was vooral een wantrouwige burger. En dat is nu eenmaal iemand die weinig betrokken is. Weinig geïnformeerd ook. Hij heeft een pessimistisch mensbeeld, is veeleer onverdraagzaam en weinig solidair. De wereld gaat om zeep, denkt hij, we hebben het beste gehad. En hij wantrouwt de democratische instellingen: het systeem is rot, alle politici zijn zakkenvullers. Hetzelfde discours dat je bij het Vlaams Blok hoort. Wantrouwige burgers kicken op schandalen. Die bevestigen hen in hun wereldbeeld dat er niets deugt.''
Vijf jaar voor de zaak-Dutroux had de wantrouwige burger al van zich laten horen op Zwarte Zondag. Tijdens de verkiezingen in Antwerpen haalde het Blok voor het eerst meer dan tien procent. Het toonde dat het meer was dan een marginaal verschijnsel. U zat toen in een club van 'wijzen' die remedies tegen het ongenoegen moest verzinnen.
,,Luc Huyse was toen voorzitter. En ons eindrapport bevatte flink wat aanbevelingen over buurtwerking en een betere politiek van sociale woningbouw. Ontroerend simpel als je het nu leest: alsof je met bakstenen het vertrouwensverlies kon keren (lacht) . Maar het gaat om zoveel meer, hebben we intussen geleerd. Want ondanks de toenemende welvaart en sociale zekerheid blijft het onbehagen bij een groot deel van de bevolking gestaag toenemen. Hoe kan dat?''
,,Blijkbaar kun je sociale uitsluiting vandaag niet meer in economische termen definiëren. In de 'symbolische samenleving' gaat segregatie vooral om onderwijsniveau en de omgang met massacultuur. Kom je uit het beroepsonderwijs of ben je universitair? Kijk je alleen naar soaps of sla je geen journaal over? Hang je uren voor de buis of ben je actief in het verenigingsleven? Dat zijn de beslissende factoren die bepalen in hoeverre je je in onze samenleving thuisvoelt. Onbehagen en gevoelens van onveiligheid komen net zo goed voor in villawijken als in de multiculturele getto's van de grootstad.''
In uw intussen klassieke boek Anatomie en oorzaken van het wantrouwen beschrijft u de verzuring als een nieuwe breuklijn in onze samenleving.
,,Het wantrouwen tussen overheid en burger is geen product van de jaren negentig, maar het gevolg van ingrijpende, onverwerkte maatschappelijke veranderingen in de voorbije veertig jaar. Ik noem de secularisering, de vergrijzing, de kenniskloof, de mediatisering. Al die factoren maken mensen angstig en wantrouwig. Ze zijn het houvast kwijt dat ze hadden in de verzuilde samenleving, de religie, het gezin. We leven in een kennismaatschappij, waarin laaggeschoolden steeds minder aan de bak komen. Ook in het dagelijkse leven hebben ze moeite om te volgen. De veranderingen in de samenleving gaan te snel. Zeker voor oudere mensen.''
,,Ouderen zijn sowieso al kwetsbaarder. Een samenleving die vergrijst, stelt hogere eisen aan de veiligheid. En dat staat los van de vraag of de criminaliteit in onze samenleving toeneemt. Onderzoek toont dat criminaliteit maar één oorzaak van onveiligheidsgevoelens is en allicht zelfs een relatief onbelangrijke oorzaak. Ook de verloedering van buurten, sociale isolatie, de media spelen een rol. Ouderen zijn, door hun geringe mobiliteit, trouwens veel minder slachtoffer van criminaliteit dan jonge mensen.''
Al zou je dat niet zeggen als je de faits divers in kranten leest. Daar krioelt het van alleenwonende bejaarden die slachtoffer van een inbraak of overval geworden zijn.
,,Dat brengt ons op de mediatisering. In de jaren negentig zijn de populaire media, in het zog van het Blok, volop gaan focussen op het thema criminaliteit. Gevolg: het onveiligheidsgevoel wakkerde nog aan. Zeker bij dat deel van de bevolking dat zo al weinig participeerde in de samenleving. Wie veel tv-kijkt en weinig buitenkomt, moet wel de indruk krijgen dat de wereld een heel gevaarlijke plaats is. Dat er overal types á la Dutroux rondlopen die kinderen vermoorden. Terwijl onderzoek net leert dat Marc Dutroux een uitzondering is. De meeste kinderen die misbruikt worden, worden door mensen uit hun directe omgeving misbruikt.''