freya
08-03-04, 07:46
Spreekwoornden / De spreekwoordelijke angst voor haar
door Wilma Kieskamp
2004-03-08 - geef uw reactie op dit artikel
Misschien is er toch iets dat alle culturen ter wereld gemeenschappelijk hebben: hun stereotype beeld van de vrouw. De Leidse hoogleraar Mineke Schipper verzamelde 15000 spreekwoorden over vrouwen, uit de hele wereld. ,,Zelfs de details zijn hetzelfde.''
Bepaald vrolijk word je niet van de collectie die prof.dr. Mineke Schipper in de loop van de jaren heeft samengesteld. Het zijn maar spreekwoorden, in Nederland een verstoft genre. Maar toch. Vijftienduizend lemma's angst en haat vrouwenhaat van over de hele wereld zie je zelden in één collectie. Vrouwen zijn dom. Incapabel. Onbetrouwbaar. Hou ze thuis. Hou ze kort. Zulke boodschappen zijn blijkbaar universeel.
Prof.dr. Mineke Schipper verzamelt spreekwoorden over vrouwen, al haar halve leven. Ze begon er ooit mee tijdens een jarenlang verblijf in Congo, waar ze Franse les gaf en onderzoek deed naar Afrikaanse literatuur. Vervolgens dijde de verzameling uit naar andere werelddelen. Haar analyse ervan verschijnt binnenkort in boekvorm bij de Amerikaanse Yale University Press, en in een Nederlandse uitgave. Daarin staan vierduizend spreekwoorden opgenomen, slechts een deel van de hele collectie. Yale had direct interesse. Schipper vertrekt eertijds zelfs naar de VS om lezingen te geven, onder andere aan de universiteit van Berkeley.
Je kunt lacherig doen over spreekwoorden, zegt Schipper. ,,Maar ik ben als literatuurwetenschapper geïntrigeerd. Je kunt er veel uit aflezen. Spreekwoorden brengen, in elke cultuur, gedachtegoed over en leggen dat vast. Dus ook de denkbeelden over vrouwen. Al zijn ze niet meer in gebruik, je kunt er wel ideeën mee achterhalen die eeuwenlang zijn geïnternaliseerd, die in de hoofden zijn gaan zitten.''
In veel landen zijn spreekwoorden bovendien nog levend erfgoed. ,,In grote delen van de wereld is het gesproken woord het belangrijkste communicatiemiddel. In Afrika zul je geen debat winnen als je geen spreekwoorden kunt aanhalen. Daar zijn ze essentieel. In China vertelden jonge studenten me hele reeksen spreekwoorden, uit het hoofd. Ik maakte er mee hoeveel betekenis die woorden nog hebben. Een collega-wetenschapper had een lijst gepubliceerd. Maar de Chinese overheid schrok zo, dat de negatieve spreekwoorden over vrouwen moesten weggecensureerd. En dat waren er nogal wat. Een treurige oplossing. Ze hadden met die lijst in de hand beter het debat op gang kunnen brengen.''
Over vrouwen bestaan talrijke spreekwoorden, vooral uit mannelijk perspectief. Terwijl je naar spreekwoorden van vrouwen over mannen hard moet zoeken. Vrouwen zijn blijkbaar een dankbaar onderwerp. Over de hele wereld brengen spreekwoorden over vrouwen een aantal vergelijkbare boodschappen, concludeert Schipper. ,,Al weet je dat in veel culturen de vrouw als minderwaardig wordt gezien, toch is het opvallend hoe talrijk de overeenkomsten zijn in de beeldvorming. Van Europa tot het Midden-Oosten, van Afrika tot Latijns-Amerika zie je dezelfde patronen, tot in detail. De vrouw als moeder wordt de hemel ingeprezen, grootmoeder wordt geëerd, maar verder is er weinig positiefs te melden. Echtgenotes moet je wantrouwen, weduwes zijn verdacht, schoonmoeders vervelend, oude vrouwen moet je inruilen voor jongere met een mooier lijf.''
Soms zijn zelfs de uitdrukkingen letterlijk hetzelfde. Malawi kent een spreekwoord dat uitdrukt dat een vrouw niet meer in haar mars moet proberen te hebben dan haar man: 'Trouw nooit een vrouw met grote voeten' -de titel van Schippers boek. In China bestaat een equivalent, waarin ook de voeten symbool zijn voor intelligentie. Daar wordt vrouw gewaarschuwd hoe het met haar zal aflopen: 'Een vrouw met grote voeten eindigt alleen in een kamer'. Ook India kent er varianten op.
In Arabische en/of islamitische landen zijn de uitdrukkingen of de grappen over vrouwen niet talrijker of negatiever dan elders, zegt Schipper, in weerwil van het huidige debat over de positie van de vrouw in de islam. ,,Het zijn dezelfde boodschappen als in andere culturen, maar dan ingevuld met beelden uit de Arabische cultuur: 'Onder de sluier glinstert het vergif', of: 'Een meisje moet het huis niet meer dan twee keer verlaten; op de dag van haar huwelijk, op de dag van haar dood'. Van dat laatste spreekwoord bestaat trouwens in Engeland een bijna letterlijke kopie.''
Wel viel de Leidse hoogleraar iets anders op: geweld tegen vrouwen wordt in mediterrane landen blijkbaar meer goedgekeurd dan elders. In de landen rond de Middellandse Zee circuleren relatief veel spreekwoorden die beschrijven hoe heilzaam het is om echtgenotes regelmatig af te ranselen, zelfs als ze nog niets hebben misdaan. ,,De spreekwoorden daarover uit Spanje, Italië, Turkije, Portugal, Marokko, Algerije vormen samen een deprimerend onderdeel van mijn database. In Latijns-Amerika vind je er ook veel; ik vermoed dat die spreekwoorden vanuit Spanje zijn meegereisd naar de Spaanse kolonies.''
Het zijn harde oproepen tot geweld. Neem het Turkse spreekwoord 'Een stok op de rug en een kind in de buik'. Schipper: ,,Dat spreekwoord kreeg ik van de baas van een Turks restaurantje in Londen. Zijn vader zei het altijd. Hij vertelde het besmuikt; zelf was hij heel anders, voegde hij er aan toe. Maar wat betekent het als je met zulke uitdrukkingen wordt opgevoed?''
In haar boek laat Schipper de conclusies over dit mediterrane cultuurgoed overigens onvermeld. Ze nam met name de niet-mediterrane spreekwoorden op. Want elders ter wereld, ook in West-Europa, bestaan dit soort uitdrukkingen óók, benadrukt ze. Schipper vond ook enkele spreekwoorden die geweld tegen vrouwen juist afkeuren: 'Niemand slaat een vrouw, behalve een ongelukkige stakker' (Arabisch spreekwoord).
Vergeleken bij al dat geweld, is het onderwerp van het oudst bekende spreekwoord over vrouwen bijna aandoenlijk. De tekst is gevonden op een vierduizendjaar oude Sumerische kleitablet. De spreker beklaagt zich dat de vrouwen niet goed voor hem zorgen, hij zit maar te wachten waar zijn eten blijft: 'Mijn moeder is naar de tempel, mijn vrouw is naar de rivier. En ik sterf van de honger'.
Dat beeld van de mopperende echtgenoot is nog steeds herkenbaar. ,,Veel spreekwoorden zijn grappig, door humor en overstatements. Ik vind zelf de collectie niet deprimerend. Er zitten ook veel poëtische beelden in. Bij lezingen gaat er meestal een golf van hilarische herkenning door de zaal.''
Ze heeft zich niet verdiept in de actualiteit van de spreekwoorden die ze verzamelde. De Nederlandse die erin staan, zijn verouderd en hoor je nooit meer in het dagelijks leven. We zijn wijzer geworden? ,,Dat vraag ik me af. Ik denk eerder dat we ons anders zijn gaan uitdrukken. Daarom vind ik zelf het onderscheid niet zo relevant of spreekwoorden nog in gebruik zijn of niet.''
Het spreekwoord over de grote voeten, bijvoorbeeld, had volgens Schipper zó uit de mond kunnen komen van de man van de voormalige Amerikaanse minister Madeleine Albright. Hij, journalist, kon moeilijk verdragen dat zij beroemder werd dan hij. 'Alleen als ik de Pulitzer-prijs krijg, blijf ik bij je, anders wordt het me te gek', riep hij uit. Ze scheidden; hij trouwde een jongere vrouw.
Schipper gelooft niet dat je de spreekwoorden moet lezen als het bewijs dat vrouwen overal en altijd slachtoffer zijn van onderdrukking van mannen. ,,Hoe vrouwen worden beschreven in spreekwoorden is niet de realiteit, maar vooral mannelijke beeldvorming. En dan is de kwestie: wat is het belang van mannen om zich juist dit beeld van vrouwen te vormen? Waarom hebben we eigenlijk zoveel spreekwoorden nodig om te waarschuwen voor waar vrouwen toe in staat zijn? De enige verklaring die ik kan bedenken, is dat mannen blijkbaar vinden dat vrouwen júist enorm machtig zijn. Of zouden kunnen zijn, als je ze de kans gaf.''
Uiteindelijk zijn volgens Mineke Schipper veel spreekwoorden over vrouwen terug te voeren op angst. ,,Vooral twee grote angsten: de angst dat hij niet zeker weet of hij wel de vader is van het kind dat ze baart, en de angst dat hij huiselijke privileges kwijtraakt als hij haar niet langer kan beteugelen. Het is de angst dat zij hem overtroeft.''
TROUW
door Wilma Kieskamp
2004-03-08 - geef uw reactie op dit artikel
Misschien is er toch iets dat alle culturen ter wereld gemeenschappelijk hebben: hun stereotype beeld van de vrouw. De Leidse hoogleraar Mineke Schipper verzamelde 15000 spreekwoorden over vrouwen, uit de hele wereld. ,,Zelfs de details zijn hetzelfde.''
Bepaald vrolijk word je niet van de collectie die prof.dr. Mineke Schipper in de loop van de jaren heeft samengesteld. Het zijn maar spreekwoorden, in Nederland een verstoft genre. Maar toch. Vijftienduizend lemma's angst en haat vrouwenhaat van over de hele wereld zie je zelden in één collectie. Vrouwen zijn dom. Incapabel. Onbetrouwbaar. Hou ze thuis. Hou ze kort. Zulke boodschappen zijn blijkbaar universeel.
Prof.dr. Mineke Schipper verzamelt spreekwoorden over vrouwen, al haar halve leven. Ze begon er ooit mee tijdens een jarenlang verblijf in Congo, waar ze Franse les gaf en onderzoek deed naar Afrikaanse literatuur. Vervolgens dijde de verzameling uit naar andere werelddelen. Haar analyse ervan verschijnt binnenkort in boekvorm bij de Amerikaanse Yale University Press, en in een Nederlandse uitgave. Daarin staan vierduizend spreekwoorden opgenomen, slechts een deel van de hele collectie. Yale had direct interesse. Schipper vertrekt eertijds zelfs naar de VS om lezingen te geven, onder andere aan de universiteit van Berkeley.
Je kunt lacherig doen over spreekwoorden, zegt Schipper. ,,Maar ik ben als literatuurwetenschapper geïntrigeerd. Je kunt er veel uit aflezen. Spreekwoorden brengen, in elke cultuur, gedachtegoed over en leggen dat vast. Dus ook de denkbeelden over vrouwen. Al zijn ze niet meer in gebruik, je kunt er wel ideeën mee achterhalen die eeuwenlang zijn geïnternaliseerd, die in de hoofden zijn gaan zitten.''
In veel landen zijn spreekwoorden bovendien nog levend erfgoed. ,,In grote delen van de wereld is het gesproken woord het belangrijkste communicatiemiddel. In Afrika zul je geen debat winnen als je geen spreekwoorden kunt aanhalen. Daar zijn ze essentieel. In China vertelden jonge studenten me hele reeksen spreekwoorden, uit het hoofd. Ik maakte er mee hoeveel betekenis die woorden nog hebben. Een collega-wetenschapper had een lijst gepubliceerd. Maar de Chinese overheid schrok zo, dat de negatieve spreekwoorden over vrouwen moesten weggecensureerd. En dat waren er nogal wat. Een treurige oplossing. Ze hadden met die lijst in de hand beter het debat op gang kunnen brengen.''
Over vrouwen bestaan talrijke spreekwoorden, vooral uit mannelijk perspectief. Terwijl je naar spreekwoorden van vrouwen over mannen hard moet zoeken. Vrouwen zijn blijkbaar een dankbaar onderwerp. Over de hele wereld brengen spreekwoorden over vrouwen een aantal vergelijkbare boodschappen, concludeert Schipper. ,,Al weet je dat in veel culturen de vrouw als minderwaardig wordt gezien, toch is het opvallend hoe talrijk de overeenkomsten zijn in de beeldvorming. Van Europa tot het Midden-Oosten, van Afrika tot Latijns-Amerika zie je dezelfde patronen, tot in detail. De vrouw als moeder wordt de hemel ingeprezen, grootmoeder wordt geëerd, maar verder is er weinig positiefs te melden. Echtgenotes moet je wantrouwen, weduwes zijn verdacht, schoonmoeders vervelend, oude vrouwen moet je inruilen voor jongere met een mooier lijf.''
Soms zijn zelfs de uitdrukkingen letterlijk hetzelfde. Malawi kent een spreekwoord dat uitdrukt dat een vrouw niet meer in haar mars moet proberen te hebben dan haar man: 'Trouw nooit een vrouw met grote voeten' -de titel van Schippers boek. In China bestaat een equivalent, waarin ook de voeten symbool zijn voor intelligentie. Daar wordt vrouw gewaarschuwd hoe het met haar zal aflopen: 'Een vrouw met grote voeten eindigt alleen in een kamer'. Ook India kent er varianten op.
In Arabische en/of islamitische landen zijn de uitdrukkingen of de grappen over vrouwen niet talrijker of negatiever dan elders, zegt Schipper, in weerwil van het huidige debat over de positie van de vrouw in de islam. ,,Het zijn dezelfde boodschappen als in andere culturen, maar dan ingevuld met beelden uit de Arabische cultuur: 'Onder de sluier glinstert het vergif', of: 'Een meisje moet het huis niet meer dan twee keer verlaten; op de dag van haar huwelijk, op de dag van haar dood'. Van dat laatste spreekwoord bestaat trouwens in Engeland een bijna letterlijke kopie.''
Wel viel de Leidse hoogleraar iets anders op: geweld tegen vrouwen wordt in mediterrane landen blijkbaar meer goedgekeurd dan elders. In de landen rond de Middellandse Zee circuleren relatief veel spreekwoorden die beschrijven hoe heilzaam het is om echtgenotes regelmatig af te ranselen, zelfs als ze nog niets hebben misdaan. ,,De spreekwoorden daarover uit Spanje, Italië, Turkije, Portugal, Marokko, Algerije vormen samen een deprimerend onderdeel van mijn database. In Latijns-Amerika vind je er ook veel; ik vermoed dat die spreekwoorden vanuit Spanje zijn meegereisd naar de Spaanse kolonies.''
Het zijn harde oproepen tot geweld. Neem het Turkse spreekwoord 'Een stok op de rug en een kind in de buik'. Schipper: ,,Dat spreekwoord kreeg ik van de baas van een Turks restaurantje in Londen. Zijn vader zei het altijd. Hij vertelde het besmuikt; zelf was hij heel anders, voegde hij er aan toe. Maar wat betekent het als je met zulke uitdrukkingen wordt opgevoed?''
In haar boek laat Schipper de conclusies over dit mediterrane cultuurgoed overigens onvermeld. Ze nam met name de niet-mediterrane spreekwoorden op. Want elders ter wereld, ook in West-Europa, bestaan dit soort uitdrukkingen óók, benadrukt ze. Schipper vond ook enkele spreekwoorden die geweld tegen vrouwen juist afkeuren: 'Niemand slaat een vrouw, behalve een ongelukkige stakker' (Arabisch spreekwoord).
Vergeleken bij al dat geweld, is het onderwerp van het oudst bekende spreekwoord over vrouwen bijna aandoenlijk. De tekst is gevonden op een vierduizendjaar oude Sumerische kleitablet. De spreker beklaagt zich dat de vrouwen niet goed voor hem zorgen, hij zit maar te wachten waar zijn eten blijft: 'Mijn moeder is naar de tempel, mijn vrouw is naar de rivier. En ik sterf van de honger'.
Dat beeld van de mopperende echtgenoot is nog steeds herkenbaar. ,,Veel spreekwoorden zijn grappig, door humor en overstatements. Ik vind zelf de collectie niet deprimerend. Er zitten ook veel poëtische beelden in. Bij lezingen gaat er meestal een golf van hilarische herkenning door de zaal.''
Ze heeft zich niet verdiept in de actualiteit van de spreekwoorden die ze verzamelde. De Nederlandse die erin staan, zijn verouderd en hoor je nooit meer in het dagelijks leven. We zijn wijzer geworden? ,,Dat vraag ik me af. Ik denk eerder dat we ons anders zijn gaan uitdrukken. Daarom vind ik zelf het onderscheid niet zo relevant of spreekwoorden nog in gebruik zijn of niet.''
Het spreekwoord over de grote voeten, bijvoorbeeld, had volgens Schipper zó uit de mond kunnen komen van de man van de voormalige Amerikaanse minister Madeleine Albright. Hij, journalist, kon moeilijk verdragen dat zij beroemder werd dan hij. 'Alleen als ik de Pulitzer-prijs krijg, blijf ik bij je, anders wordt het me te gek', riep hij uit. Ze scheidden; hij trouwde een jongere vrouw.
Schipper gelooft niet dat je de spreekwoorden moet lezen als het bewijs dat vrouwen overal en altijd slachtoffer zijn van onderdrukking van mannen. ,,Hoe vrouwen worden beschreven in spreekwoorden is niet de realiteit, maar vooral mannelijke beeldvorming. En dan is de kwestie: wat is het belang van mannen om zich juist dit beeld van vrouwen te vormen? Waarom hebben we eigenlijk zoveel spreekwoorden nodig om te waarschuwen voor waar vrouwen toe in staat zijn? De enige verklaring die ik kan bedenken, is dat mannen blijkbaar vinden dat vrouwen júist enorm machtig zijn. Of zouden kunnen zijn, als je ze de kans gaf.''
Uiteindelijk zijn volgens Mineke Schipper veel spreekwoorden over vrouwen terug te voeren op angst. ,,Vooral twee grote angsten: de angst dat hij niet zeker weet of hij wel de vader is van het kind dat ze baart, en de angst dat hij huiselijke privileges kwijtraakt als hij haar niet langer kan beteugelen. Het is de angst dat zij hem overtroeft.''
TROUW