Zwarte Schaap
19-05-04, 15:31
Nieuwe staatskerk in de maak
Door Thijs Wöltgens
De oorlog tegen het terrorisme wordt meer en meer een botsing tussen de islam en het Westen. Vooral niet-gelovigen imiteren de laatste tijd de denkers uit de verlichting. Zij sturen aan op een civiele staatsgodsdienst alsof democratie geen pluriformiteit verdraagt.
De oorlog tegen het terrorisme ontwikkelt zich langzaam tot de oorlog tegen de islam. Fundamentalisme aan de ene kant lokt fundamentalisme aan de andere kant uit. Oorzaak en gevolg raken onontwarbaar. In Tsjetsjenië, Kasjmir, de Molukken, Soedan, de Philipijnen, Bosnië en Palestina woeden burgeroorlogen, die door de betrokkenen als godsdienstoorlog ervaren worden. Na het vertrek van de Amerikanen kunnen we Irak als volgende kandidaat noteren.
Deze godsdienstoorlog verplaatst zich naar het Westen. Dat is het duidelijkst in de Verenigde Staten. Daar solidariseren fundamentalistische christenen zich met Israël in de hoop het einde der tijden te bespoedigen. In het ontkerkelijkte Europa krijgt dit messianisme een ander gezicht. Dat is het gezicht van de militante terugkeer naar de Verlichting.
Volgens de hedendaagse mythe heeft de islam immers de Verlichting gemist en daarmee de scheiding van kerk en staat. De islam is blijven steken in onze Middeleeuwen. Deze mythe bevat in elk geval twee historische fouten. Allereerst kenden de Middeleeuwen als geen ander tijdperk de spanning tussen kerk (sacerdotium) en staat (imperium). Je hoeft Augustinus er maar op na te lezen om de afgrond tussen wereldlijke macht (civitas terrena) en de godsdienstige macht (civitas Dei) gewaar te worden.
Interessanter is wellicht, dat verlichte denkers na de godsdienstoorlogen in Europa (als gevolg van de Reformatie) helemaal niet aanstuurden op godsdienstvrijheid maar naar een homogene staatsgodsdienst. Dat was hun oplossing voor de religieuze burgeroorlogen. Die oplossing paste perfect in de ontwikkeling van de oude middeleeuwse opvatting, dat heel Europa tot een rijk behoorde, naar de gedachte, dat de afzonderlijke staten als politiek middelpunt gingen gelden.
Politieke denkers als Hobbes, Locke, Rousseau beseften, dat geen staat zonder ideologisch fundament kon blijven. Dat fundament mocht niet ondergraven worden door godsdiensttwisten. Daarom bepleitten zij een staatsgodsdienst, een civiele religie. In het ideale geval kwam deze religie overeen met de 'Vernunftreligion' van de grote Verlichtingsdenker Kant. Een hoogtepunt van deze gedachtengang bereikte in de 19de eeuw de grondlegger van de sociologie Auguste Comte. Hij ontwierp een complete Mensheids-religie met priesters en rituelen.
De grote ideologieën van de vorige eeuw (communisme, fascisme en nationaal-socialisme) zijn hem veel verschuldigd. Civiele religie werd politieke religie. Beide religies duldden geen binnenlandse concurrent. Juist in de tijd van Comte zorgde Thorbecke ervoor, dat in ons land de staatsgodsdienst vervangen werd door vrijheid van godsdienst.
Dat heeft de katholieken van semi-burgers tot volledige burgers gepromoveerd. En dat ondanks hun gehoorzaamheid aan een vreemd staatshoofd (de paus) en hun onverstaanbare - want Latijnse - rituelen. In die tijd was er helaas nog geen AIVD. Dus, wat wel verstaanbaar vanaf de kansel gezegd werd over homoseksualiteit, de positie van de vrouwen de opvattingen van andersdenkenden is niet bewaard in rijksarchieven. Maar misschien verschilde het niet zo wezenlijk van de verkondiging in hervormde kerken en in orthodoxe synagoges.
Intussen heeft de groeiende aanwezigheid van moslims in onze samenleving het idee van een civiele religie een nieuwe impuls gegeven, met name bij ongelovigen. Dat begon met Bolkestein. Die betreurde de neergang van het christendom in ons land. Daardoor moest zijn liberalisme het doen zonder bezielend verband. Democratie en markt zijn procedures, geen inhoud. Als de keuze voor deze procedures zonder metafysische grondslag blijft, wordt die keuze tamelijk willekeurig. Maar die grondslag is historisch nu eenmaal het christendom.
Zijn opvolgers zoeken die grondslag in de Verlichting. (Niet voor niets beklaagde Bolkestein zich over de teloorgang van het geschiedenisonderwijs.) De Verlichting vervangt niet alleen het christendom, maar elke godsdienst. Dat culmineert in de vraag van Ayaan Hirsi Ali aan scholieren van een islamitische school, of zij Allah belangrijker vinden dan de Grondwet. Sinds wanneer is de Grondwet een Katechismus?
Ik ben herhaaldelijk mede-grondwetgever geweest zonder me te realiseren, dat ik een nieuwe levensbeschouwing aan Nederland oplegde. Helemaal fout gedacht van mij. Ik had moeten weten, dat ik de nieuwe Koran formuleerde. Ik had moeten weten, dat ik de civiele religie codificeerde. Dan had ik ook geweten, dat burgers hun overtuigingen moesten onderwerpen aan de geldende normen en waarden, dat de inburgering het karakter van een gedwongen bekering zou krijgen en islamitische scholen anders behandeld zouden worden dan christelijke. Helaas verkeerde ik in de naïeve gedachte, dat democratie en rechtsstaat wel enige pluriformiteit konden verdragen. En dat juist die verdraagzaamheid de beste voorwaarde voor de inburgering van nieuwe Nederlanders zou zijn. Maar nu moet ik aan de verkondigers van de liberale jihad clementie vragen: ik ben misleid door Thorbecke. Des te meer mis ik het kompas van zijn nazaat Cliteur.
(Thijs Wöltgens, voormalig fractieleider van de PvdA in de Tweede Kamer, is voorzitter van de Kamer van Koophandel Zuid-Limburg en bestuursvoorzitter van de Open Universiteit)
Bron: Rotterdams Dagblad 19/05/04
Door Thijs Wöltgens
De oorlog tegen het terrorisme wordt meer en meer een botsing tussen de islam en het Westen. Vooral niet-gelovigen imiteren de laatste tijd de denkers uit de verlichting. Zij sturen aan op een civiele staatsgodsdienst alsof democratie geen pluriformiteit verdraagt.
De oorlog tegen het terrorisme ontwikkelt zich langzaam tot de oorlog tegen de islam. Fundamentalisme aan de ene kant lokt fundamentalisme aan de andere kant uit. Oorzaak en gevolg raken onontwarbaar. In Tsjetsjenië, Kasjmir, de Molukken, Soedan, de Philipijnen, Bosnië en Palestina woeden burgeroorlogen, die door de betrokkenen als godsdienstoorlog ervaren worden. Na het vertrek van de Amerikanen kunnen we Irak als volgende kandidaat noteren.
Deze godsdienstoorlog verplaatst zich naar het Westen. Dat is het duidelijkst in de Verenigde Staten. Daar solidariseren fundamentalistische christenen zich met Israël in de hoop het einde der tijden te bespoedigen. In het ontkerkelijkte Europa krijgt dit messianisme een ander gezicht. Dat is het gezicht van de militante terugkeer naar de Verlichting.
Volgens de hedendaagse mythe heeft de islam immers de Verlichting gemist en daarmee de scheiding van kerk en staat. De islam is blijven steken in onze Middeleeuwen. Deze mythe bevat in elk geval twee historische fouten. Allereerst kenden de Middeleeuwen als geen ander tijdperk de spanning tussen kerk (sacerdotium) en staat (imperium). Je hoeft Augustinus er maar op na te lezen om de afgrond tussen wereldlijke macht (civitas terrena) en de godsdienstige macht (civitas Dei) gewaar te worden.
Interessanter is wellicht, dat verlichte denkers na de godsdienstoorlogen in Europa (als gevolg van de Reformatie) helemaal niet aanstuurden op godsdienstvrijheid maar naar een homogene staatsgodsdienst. Dat was hun oplossing voor de religieuze burgeroorlogen. Die oplossing paste perfect in de ontwikkeling van de oude middeleeuwse opvatting, dat heel Europa tot een rijk behoorde, naar de gedachte, dat de afzonderlijke staten als politiek middelpunt gingen gelden.
Politieke denkers als Hobbes, Locke, Rousseau beseften, dat geen staat zonder ideologisch fundament kon blijven. Dat fundament mocht niet ondergraven worden door godsdiensttwisten. Daarom bepleitten zij een staatsgodsdienst, een civiele religie. In het ideale geval kwam deze religie overeen met de 'Vernunftreligion' van de grote Verlichtingsdenker Kant. Een hoogtepunt van deze gedachtengang bereikte in de 19de eeuw de grondlegger van de sociologie Auguste Comte. Hij ontwierp een complete Mensheids-religie met priesters en rituelen.
De grote ideologieën van de vorige eeuw (communisme, fascisme en nationaal-socialisme) zijn hem veel verschuldigd. Civiele religie werd politieke religie. Beide religies duldden geen binnenlandse concurrent. Juist in de tijd van Comte zorgde Thorbecke ervoor, dat in ons land de staatsgodsdienst vervangen werd door vrijheid van godsdienst.
Dat heeft de katholieken van semi-burgers tot volledige burgers gepromoveerd. En dat ondanks hun gehoorzaamheid aan een vreemd staatshoofd (de paus) en hun onverstaanbare - want Latijnse - rituelen. In die tijd was er helaas nog geen AIVD. Dus, wat wel verstaanbaar vanaf de kansel gezegd werd over homoseksualiteit, de positie van de vrouwen de opvattingen van andersdenkenden is niet bewaard in rijksarchieven. Maar misschien verschilde het niet zo wezenlijk van de verkondiging in hervormde kerken en in orthodoxe synagoges.
Intussen heeft de groeiende aanwezigheid van moslims in onze samenleving het idee van een civiele religie een nieuwe impuls gegeven, met name bij ongelovigen. Dat begon met Bolkestein. Die betreurde de neergang van het christendom in ons land. Daardoor moest zijn liberalisme het doen zonder bezielend verband. Democratie en markt zijn procedures, geen inhoud. Als de keuze voor deze procedures zonder metafysische grondslag blijft, wordt die keuze tamelijk willekeurig. Maar die grondslag is historisch nu eenmaal het christendom.
Zijn opvolgers zoeken die grondslag in de Verlichting. (Niet voor niets beklaagde Bolkestein zich over de teloorgang van het geschiedenisonderwijs.) De Verlichting vervangt niet alleen het christendom, maar elke godsdienst. Dat culmineert in de vraag van Ayaan Hirsi Ali aan scholieren van een islamitische school, of zij Allah belangrijker vinden dan de Grondwet. Sinds wanneer is de Grondwet een Katechismus?
Ik ben herhaaldelijk mede-grondwetgever geweest zonder me te realiseren, dat ik een nieuwe levensbeschouwing aan Nederland oplegde. Helemaal fout gedacht van mij. Ik had moeten weten, dat ik de nieuwe Koran formuleerde. Ik had moeten weten, dat ik de civiele religie codificeerde. Dan had ik ook geweten, dat burgers hun overtuigingen moesten onderwerpen aan de geldende normen en waarden, dat de inburgering het karakter van een gedwongen bekering zou krijgen en islamitische scholen anders behandeld zouden worden dan christelijke. Helaas verkeerde ik in de naïeve gedachte, dat democratie en rechtsstaat wel enige pluriformiteit konden verdragen. En dat juist die verdraagzaamheid de beste voorwaarde voor de inburgering van nieuwe Nederlanders zou zijn. Maar nu moet ik aan de verkondigers van de liberale jihad clementie vragen: ik ben misleid door Thorbecke. Des te meer mis ik het kompas van zijn nazaat Cliteur.
(Thijs Wöltgens, voormalig fractieleider van de PvdA in de Tweede Kamer, is voorzitter van de Kamer van Koophandel Zuid-Limburg en bestuursvoorzitter van de Open Universiteit)
Bron: Rotterdams Dagblad 19/05/04