Orakel
07-06-04, 23:59
Het is de schuld van links
Rechts geeft links er flink van langs. Drugs, onveiligheid, zelfs de Koran komt van links. Maar het is niks nieuws. Bijna niks nieuws.
Door Menno Hurenkamp
Zou het niet geestig zijn om een zogenaamde agenda voor HP/De Tijd op te stellen, stelde ik de hoofdredacteur van dit blad voor. Een stukje waarin we de meest uiteenlopende maatschappelijke ontwikkelingen, non-gebeurtenissen en sociale processen verklaren vanuit een links complot? We slaan dan een paar vliegen in een klap: je denkt mee met sensatiebeluste journalisten en je kunt die rare wraaklust op de hak nemen.
Al snel stond een gevarieerde lijst van politieke kwesties op papier die evident stamden uit een progressieve samenzwering. Neem de narco-staat. Nederland wordt in toenemende mate geregeerd door drugsbaronnen die rijk geworden zijn van softdrugs en xtc-handel. Lees de politierapporten, lees het rapport van Van Traa. Niemand zegt het hardop want die kerels hebben nog nooit een veroordeling aan hun broek gehad. Vast staat dat ‘links’ zowel de maatschappelijke acceptatie van drugsgebruik als het gedogen van de handel op zijn geweten heeft. Of neem de oprukkende Islam. Waar kwam dat geloof eigenlijk vandaan? Heeft links niet altijd gepleit voor het bestaan van islamitische scholen? Precies – de Koran kwam van Groenlinks.
Typerend genoeg werd ook deze gedachte ingehaald door de tijd. Een Conservatief Manifest dat ettelijke kranten afdrukten schreef alle maatschappelijke problemen die ik kon verzinnen en ook nog een paar die ik niet had kunnen verzinnen toe aan links. Onderwijs, sociale zekerheid, zelfs het leger zou in een deplorabele staat verkeren omdat progressieven een wattendeken van besluiteloosheid en misplaatste mildheid over het land hebben gelegd. Daar kon ik niet zomaar een thema aan toe voegen. Ja – de auteurs waren de vaste boekenprijs vergeten, die er voor zorgt dat de gewone man te veel moet betalen voor zijn thrillertje.
Als de inventarisatie van linkse misstanden er al is, is het misschien zinvoller een korte analyse te maken van wat maar even moet heten: het idee dat ‘de Koran van links komt’. Een paar zaken vallen op. Er lijkt sprake te zijn van drie groepen mensen die zich bezighouden met het bestrijden van links. Het gaat om delen van de pers, met niet noodzakelijk verkeerde motieven zoals tegels lichten en de eigen achterban pesten. Maar ook het eigen straatje schoonvegen (Volkskrant) en het bladprofiel oppoetsen (HP/De Tijd) spelen een duidelijke rol.
Een tweede groep bestaat uit gewezen sociaal-democraten en/of opiniemakers die het vooral op de PvdA gemunt hebben. Dat gebeurt met het niet onterechte verwijt dat die partij al besturend de natuurlijke achterban van te verheffen losers uit het gezicht heeft gebannen – waarbij men echter afwisselend migrantenvrouwen, Hollandse arbeiders, illegalen en lower middle class als doelgroep in gedachten heeft. Denk natuurlijk aan intellectuelen als Paul Scheffer en Jos de Beus, maar ook aan parlementariërs als de SP’ers Ali Lazrak en de VVD’er Hirshi Ali. En tenslotte zijn er de nieuwe conservatieven, die een politieke stroming in Nederland op de agenda zetten en daarvoor duidelijke vijanden nodig hebben – de mannen van de Edmund Burke Stichting. Deze hebben wel overduidelijke adepten in het parlement bij VVD en CDA, maar die onthouden zich van gerichte aanvallen op links.
Complot
Wat deze drie groepen bindt is de behoefte aan strijd boven de behoefte aan dialoog. Veel meer dan op het publiek lijken de Koran-komt-van-linkszeggers op hun tegenstander gericht. Verklaarbaar, want met duidelijke vijanden ben je zelf ook een begrijpelijk mens. En hoe belangrijker je vijanden, hoe belangrijker je zelf ook bent. Dat leidt in de pers en bij de conservatieven regelmatig tot een ontkenning van de vaderlandse geschiedenis. Vanuit een wensdenken dat in de toekomst meer hardop gevochten en minder ‘gepolderd’ moet worden, worden gedane zaken ontdaan van hun context. Voorbeelden te over. Zoals Kees Schuyt onlangs netjes uiteenzette, kwam de Mammoetwet onder regie van de KVP tot stand en niet, zoals de conservatieven menen, onder leiding van de socialisten. En de Nederlandse sociale infrastructuur zou volgens een artikel van Volkskrant-journalist Hans Wansink met zinloze subsidiemiljarden zijn opgetuigd door links, waarbij het CDA als ideoloog én architect van het maatschappelijk middenveld verdwenen is. De realiteit was dat rechts na de oorlog veel meer regeerde dan links en dat als links regeerde dat steevast met een rechtse partner was.
In de luwte van deze speelse geschiedenisinterpretatie duiken ook wel eens als brisant gepresenteerde complotten op die het resultaat zouden zijn van een verregaande verwevenheid tussen bestuur, politiek en links activisme. Dit vond natuurlijk zijn hoogtepunt in de veronderstelling dat GroenLinks via het milieuactivisme Fortuyn zou hebben vermoord. Een kritische houding tegen het bestuur dat te dicht tegen maatschappelijke organisaties aan is gekropen, is op zijn plaats, net zoals boosheid over de coöptatie van representatieve functies of commentaar op beleidsambtenaren die zich liever door een bevriend bureau laten adviseren dan zelf een besluit nemen. Maar wat hier vrijkomt is nooit serieuze democratiekritiek maar steevast onnozele kwaadaardigheid – die totnogtoe niks nieuws aan tafel bracht.
Houd je mond!
Wat de drie groepen die boos zijn op links weer bij elkaar brengt is dat ze een vermomde disciplineringsopdracht in zich dragen. Stijgende criminaliteit en stokkende integratie blijken wat de aanvallers betreft uiteindelijk telkens toe te rekenen aan een niet deugende mentaliteit, van de overheid en van de betrokken (half-)onderdanen. De gedachte dat instituties als politie, justitie en onderwijs in een achterstand zijn gedrongen door een al decennia opspelend en zelden goed gearticuleerd verlangen de publieke sector te verkleinen doet nauwelijks ter zake. Zoals ook het, deels door deze bezuinigingen gelegitimeerde, domme gemak waarmee al deze instituties de ergernissen van de burger naast zich neerleggen nergens ter zake doet.
Iets deugt er telkens niet aan links – het is alsof na het decennium van zuinig (?) kasbeheer door Wim Kok het inmiddels klassieke verwijt aan links van potverteren is ingeruild voor een nieuw verwijt: verwaarlozing. Van de witte bewoners van achterstandswijken, van onderdrukte vrouwen, van de publieke moraal. Linkse beschaving is op zijn best niet meer dan mooi opgetuigde nonchalance gebleken, achteloosheid jegens misbruik van voorzieningen en verwaarlozing van herkenbare achterstandsgroepen. Gebruik van de woorden verzorgingsstaat, emancipatie, rechtsstaat lijkt daarom illegitiem geworden, niet eens zozeer omdat de instituties in de kern sleets zijn geraakt maar omdat de onvoorziene effecten van deze instituties een links falen zouden inhouden.
Het luidruchtig verzet tegen de linkse stand van zaken lijkt dienstbaar aan de boze burger, die het zat is dat de problemen die hij dagelijks ziet niet opgelost worden. Maar die burger wacht thuis pas echt een koude kermis. In de kritiek zit een nauw verholen moraal verscholen: (protest)bewegingen van vrouwen en migranten zijn fout; organisaties die subsidie gebruiken zijn fout; mensen die niet uit zichzelf aan werk komen zijn fout. De onderliggende boodschap is die van de sergeant richting zijn rekruten: ‘houd je mond dicht en je handen op je rug!’
Het is een moraal waar die assertieve burger niet op zit te wachten, niet omdat hij zelf graag wil protesteren of zijn hand ophouden, maar omdat hij vooral fatsoenlijke dienstverlening wil van die overheid. Het overgrote gedeelte van de mensen in Nederland heeft op enig moment baat gehad van de verzorgingsstaat. Daar wil niemand vanaf. Men baalt vrij massaal van de mensen die de kantjes er af lopen – de buurman die niet in de WAO hoort. Daar wil iedereen vanaf. Op die ergernis kapitaliseren de sergeanten door niet alleen de uitvreters maar de hele bevolking in de houding te commanderen.
Sclerose
Geeft dit type confrontatie nu de politiek weer de functie die burgers graag willen? Of is juist dit hakken voor de gemiddelde burger eerder meer van hetzelfde in plaats van iets nieuws? Als je verantwoordelijke burgers wil, ligt het niet voor de hand hen een moraal aan te reiken en dan is het contradictoir hen te vertellen welk boek ze moeten geloven. Dan moet je het oordeel aan hen zelf over laten en je niet zozeer in je ambities maar in je meningen bescheidener opstellen. Dan is de kunst eerder die burgers de kans te bieden verantwoordelijkheid te dragen, door bijvoorbeeld banen binnen hun bereik te brengen, in plaats van ze tegen elkaar uit te spelen. De alom gevoelde vermoeidheid met de institutionele sclerose van de verzorgingsstaat wordt nu in stelling gebracht tegen de gebruikers, in plaats van dat de sclerose wordt bestreden.
Was er eigenlijk ooit méér academische overeenstemming dan nu over de analyse dat de moderne mens vooral sociale bindingen zoekt, en meer politieke overeenstemming dat fatsoen en respect cruciale waarden zijn? Strookt de opwelling tegen links wel met het feit dat zelfs de VVD nu met een migrantenvrouw in de voorhoede vecht voor de onderklasse? En zou Wouter Bos op zijn beurt niet vóór de bezuinigingen op de sociale zekerheid hebben getekend? Of minder retorisch gesteld: de feitelijke inhoud van de politieke agenda is al twintig jaar min of meer identiek. Een verschuiving naar individuele verantwoordelijkheid, een reorganisatie van de publieke dienst die blijft hangen tussen overheid en markt, een constant zoeken naar evenwicht tussen internationale verbanden als de EU en de VN. Tussen Tony Blairs christelijk socialisme en het nieuwe conservatisme in Nederland zit bij nader inzien niet heel veel licht.
Pijnlijk
Kortom, het anti-linksverhaal rammelt inhoudelijk en praktisch en is op de keper beschouwd niks nieuws. Bijna niks nieuws. Op twee terreinen is een substantiële verandering in vocabulaire en ambities merkbaar, die ook door het huidige kabinet is opgepikt.
Daarbij gaat het om de opleving van het nationalisme en staatsdirigisme en de inzet van het wetboek als knoet in plaats van schild. Nederland als natiestaat krijgt in allerlei opzichten weer een selecterende functie toegedacht – in werk, huisvesting en onderwijs. En het idee van onschuld tot het tegendeel bewezen is, wordt losgelaten in het strafrecht ten gunste van het bestrijden van rotjochies en terroristen – waarbij voor de laatsten geldt dat tot op heden geen enkele zaak voor de rechter hard is gemaakt.
Als je dit op het conto van het nieuwe conservatisme wil brengen is de overwinning feitelijk aanzienlijk. De pijnlijke conclusie is dan dat niet een linkse hegemonie is bestreden maar de dagelijkse aanwezigheid van gerede twijfel. Het onderscheidend vermogen van de westerse beschaving om de staat alleen per geval te laten oordelen wordt ingeruild voor ruwe categorieën als ‘wel Nederlander/niet Nederlander’ en ‘vermoedelijk schuldig’. Categorieën die je naar believen kunt inzetten waar de maatschappelijke problemen het grootst zijn.
Meegaan in deze handig geframede agenda houdt het risico in het wezenlijke betoog uit het oog te verliezen.
Een zekere normalisering van het migrantenvraagstuk is te voorzien, zoals dat ook het milieuprobleem overkwam: een explosieve kwestie tot we ook in dit opzicht gewend zijn aan de gedachte dat de wereld anders op ons handelen reageert dan verondersteld. Over een paar jaar beoordelen we nieuwkomers en achterblijvers minder hysterisch. Dat maakt dat de emancipatie van die achterblijvers andermaal een links kernpunt voor de toekomst wordt. En dat vereist hervorming van de instellingen – onderwijs, welzijn – die daarvoor cruciaal zijn: efficiënte hervorming zodat het draagvlak ervoor zowel op straat als bij het klerkendom blijft bestaan, inhoudelijke hervorming zodat de betrokkenen zinvol en respectvol bereikt worden.
Menno Hurenkamp is redacteur van de Helling
Rechts geeft links er flink van langs. Drugs, onveiligheid, zelfs de Koran komt van links. Maar het is niks nieuws. Bijna niks nieuws.
Door Menno Hurenkamp
Zou het niet geestig zijn om een zogenaamde agenda voor HP/De Tijd op te stellen, stelde ik de hoofdredacteur van dit blad voor. Een stukje waarin we de meest uiteenlopende maatschappelijke ontwikkelingen, non-gebeurtenissen en sociale processen verklaren vanuit een links complot? We slaan dan een paar vliegen in een klap: je denkt mee met sensatiebeluste journalisten en je kunt die rare wraaklust op de hak nemen.
Al snel stond een gevarieerde lijst van politieke kwesties op papier die evident stamden uit een progressieve samenzwering. Neem de narco-staat. Nederland wordt in toenemende mate geregeerd door drugsbaronnen die rijk geworden zijn van softdrugs en xtc-handel. Lees de politierapporten, lees het rapport van Van Traa. Niemand zegt het hardop want die kerels hebben nog nooit een veroordeling aan hun broek gehad. Vast staat dat ‘links’ zowel de maatschappelijke acceptatie van drugsgebruik als het gedogen van de handel op zijn geweten heeft. Of neem de oprukkende Islam. Waar kwam dat geloof eigenlijk vandaan? Heeft links niet altijd gepleit voor het bestaan van islamitische scholen? Precies – de Koran kwam van Groenlinks.
Typerend genoeg werd ook deze gedachte ingehaald door de tijd. Een Conservatief Manifest dat ettelijke kranten afdrukten schreef alle maatschappelijke problemen die ik kon verzinnen en ook nog een paar die ik niet had kunnen verzinnen toe aan links. Onderwijs, sociale zekerheid, zelfs het leger zou in een deplorabele staat verkeren omdat progressieven een wattendeken van besluiteloosheid en misplaatste mildheid over het land hebben gelegd. Daar kon ik niet zomaar een thema aan toe voegen. Ja – de auteurs waren de vaste boekenprijs vergeten, die er voor zorgt dat de gewone man te veel moet betalen voor zijn thrillertje.
Als de inventarisatie van linkse misstanden er al is, is het misschien zinvoller een korte analyse te maken van wat maar even moet heten: het idee dat ‘de Koran van links komt’. Een paar zaken vallen op. Er lijkt sprake te zijn van drie groepen mensen die zich bezighouden met het bestrijden van links. Het gaat om delen van de pers, met niet noodzakelijk verkeerde motieven zoals tegels lichten en de eigen achterban pesten. Maar ook het eigen straatje schoonvegen (Volkskrant) en het bladprofiel oppoetsen (HP/De Tijd) spelen een duidelijke rol.
Een tweede groep bestaat uit gewezen sociaal-democraten en/of opiniemakers die het vooral op de PvdA gemunt hebben. Dat gebeurt met het niet onterechte verwijt dat die partij al besturend de natuurlijke achterban van te verheffen losers uit het gezicht heeft gebannen – waarbij men echter afwisselend migrantenvrouwen, Hollandse arbeiders, illegalen en lower middle class als doelgroep in gedachten heeft. Denk natuurlijk aan intellectuelen als Paul Scheffer en Jos de Beus, maar ook aan parlementariërs als de SP’ers Ali Lazrak en de VVD’er Hirshi Ali. En tenslotte zijn er de nieuwe conservatieven, die een politieke stroming in Nederland op de agenda zetten en daarvoor duidelijke vijanden nodig hebben – de mannen van de Edmund Burke Stichting. Deze hebben wel overduidelijke adepten in het parlement bij VVD en CDA, maar die onthouden zich van gerichte aanvallen op links.
Complot
Wat deze drie groepen bindt is de behoefte aan strijd boven de behoefte aan dialoog. Veel meer dan op het publiek lijken de Koran-komt-van-linkszeggers op hun tegenstander gericht. Verklaarbaar, want met duidelijke vijanden ben je zelf ook een begrijpelijk mens. En hoe belangrijker je vijanden, hoe belangrijker je zelf ook bent. Dat leidt in de pers en bij de conservatieven regelmatig tot een ontkenning van de vaderlandse geschiedenis. Vanuit een wensdenken dat in de toekomst meer hardop gevochten en minder ‘gepolderd’ moet worden, worden gedane zaken ontdaan van hun context. Voorbeelden te over. Zoals Kees Schuyt onlangs netjes uiteenzette, kwam de Mammoetwet onder regie van de KVP tot stand en niet, zoals de conservatieven menen, onder leiding van de socialisten. En de Nederlandse sociale infrastructuur zou volgens een artikel van Volkskrant-journalist Hans Wansink met zinloze subsidiemiljarden zijn opgetuigd door links, waarbij het CDA als ideoloog én architect van het maatschappelijk middenveld verdwenen is. De realiteit was dat rechts na de oorlog veel meer regeerde dan links en dat als links regeerde dat steevast met een rechtse partner was.
In de luwte van deze speelse geschiedenisinterpretatie duiken ook wel eens als brisant gepresenteerde complotten op die het resultaat zouden zijn van een verregaande verwevenheid tussen bestuur, politiek en links activisme. Dit vond natuurlijk zijn hoogtepunt in de veronderstelling dat GroenLinks via het milieuactivisme Fortuyn zou hebben vermoord. Een kritische houding tegen het bestuur dat te dicht tegen maatschappelijke organisaties aan is gekropen, is op zijn plaats, net zoals boosheid over de coöptatie van representatieve functies of commentaar op beleidsambtenaren die zich liever door een bevriend bureau laten adviseren dan zelf een besluit nemen. Maar wat hier vrijkomt is nooit serieuze democratiekritiek maar steevast onnozele kwaadaardigheid – die totnogtoe niks nieuws aan tafel bracht.
Houd je mond!
Wat de drie groepen die boos zijn op links weer bij elkaar brengt is dat ze een vermomde disciplineringsopdracht in zich dragen. Stijgende criminaliteit en stokkende integratie blijken wat de aanvallers betreft uiteindelijk telkens toe te rekenen aan een niet deugende mentaliteit, van de overheid en van de betrokken (half-)onderdanen. De gedachte dat instituties als politie, justitie en onderwijs in een achterstand zijn gedrongen door een al decennia opspelend en zelden goed gearticuleerd verlangen de publieke sector te verkleinen doet nauwelijks ter zake. Zoals ook het, deels door deze bezuinigingen gelegitimeerde, domme gemak waarmee al deze instituties de ergernissen van de burger naast zich neerleggen nergens ter zake doet.
Iets deugt er telkens niet aan links – het is alsof na het decennium van zuinig (?) kasbeheer door Wim Kok het inmiddels klassieke verwijt aan links van potverteren is ingeruild voor een nieuw verwijt: verwaarlozing. Van de witte bewoners van achterstandswijken, van onderdrukte vrouwen, van de publieke moraal. Linkse beschaving is op zijn best niet meer dan mooi opgetuigde nonchalance gebleken, achteloosheid jegens misbruik van voorzieningen en verwaarlozing van herkenbare achterstandsgroepen. Gebruik van de woorden verzorgingsstaat, emancipatie, rechtsstaat lijkt daarom illegitiem geworden, niet eens zozeer omdat de instituties in de kern sleets zijn geraakt maar omdat de onvoorziene effecten van deze instituties een links falen zouden inhouden.
Het luidruchtig verzet tegen de linkse stand van zaken lijkt dienstbaar aan de boze burger, die het zat is dat de problemen die hij dagelijks ziet niet opgelost worden. Maar die burger wacht thuis pas echt een koude kermis. In de kritiek zit een nauw verholen moraal verscholen: (protest)bewegingen van vrouwen en migranten zijn fout; organisaties die subsidie gebruiken zijn fout; mensen die niet uit zichzelf aan werk komen zijn fout. De onderliggende boodschap is die van de sergeant richting zijn rekruten: ‘houd je mond dicht en je handen op je rug!’
Het is een moraal waar die assertieve burger niet op zit te wachten, niet omdat hij zelf graag wil protesteren of zijn hand ophouden, maar omdat hij vooral fatsoenlijke dienstverlening wil van die overheid. Het overgrote gedeelte van de mensen in Nederland heeft op enig moment baat gehad van de verzorgingsstaat. Daar wil niemand vanaf. Men baalt vrij massaal van de mensen die de kantjes er af lopen – de buurman die niet in de WAO hoort. Daar wil iedereen vanaf. Op die ergernis kapitaliseren de sergeanten door niet alleen de uitvreters maar de hele bevolking in de houding te commanderen.
Sclerose
Geeft dit type confrontatie nu de politiek weer de functie die burgers graag willen? Of is juist dit hakken voor de gemiddelde burger eerder meer van hetzelfde in plaats van iets nieuws? Als je verantwoordelijke burgers wil, ligt het niet voor de hand hen een moraal aan te reiken en dan is het contradictoir hen te vertellen welk boek ze moeten geloven. Dan moet je het oordeel aan hen zelf over laten en je niet zozeer in je ambities maar in je meningen bescheidener opstellen. Dan is de kunst eerder die burgers de kans te bieden verantwoordelijkheid te dragen, door bijvoorbeeld banen binnen hun bereik te brengen, in plaats van ze tegen elkaar uit te spelen. De alom gevoelde vermoeidheid met de institutionele sclerose van de verzorgingsstaat wordt nu in stelling gebracht tegen de gebruikers, in plaats van dat de sclerose wordt bestreden.
Was er eigenlijk ooit méér academische overeenstemming dan nu over de analyse dat de moderne mens vooral sociale bindingen zoekt, en meer politieke overeenstemming dat fatsoen en respect cruciale waarden zijn? Strookt de opwelling tegen links wel met het feit dat zelfs de VVD nu met een migrantenvrouw in de voorhoede vecht voor de onderklasse? En zou Wouter Bos op zijn beurt niet vóór de bezuinigingen op de sociale zekerheid hebben getekend? Of minder retorisch gesteld: de feitelijke inhoud van de politieke agenda is al twintig jaar min of meer identiek. Een verschuiving naar individuele verantwoordelijkheid, een reorganisatie van de publieke dienst die blijft hangen tussen overheid en markt, een constant zoeken naar evenwicht tussen internationale verbanden als de EU en de VN. Tussen Tony Blairs christelijk socialisme en het nieuwe conservatisme in Nederland zit bij nader inzien niet heel veel licht.
Pijnlijk
Kortom, het anti-linksverhaal rammelt inhoudelijk en praktisch en is op de keper beschouwd niks nieuws. Bijna niks nieuws. Op twee terreinen is een substantiële verandering in vocabulaire en ambities merkbaar, die ook door het huidige kabinet is opgepikt.
Daarbij gaat het om de opleving van het nationalisme en staatsdirigisme en de inzet van het wetboek als knoet in plaats van schild. Nederland als natiestaat krijgt in allerlei opzichten weer een selecterende functie toegedacht – in werk, huisvesting en onderwijs. En het idee van onschuld tot het tegendeel bewezen is, wordt losgelaten in het strafrecht ten gunste van het bestrijden van rotjochies en terroristen – waarbij voor de laatsten geldt dat tot op heden geen enkele zaak voor de rechter hard is gemaakt.
Als je dit op het conto van het nieuwe conservatisme wil brengen is de overwinning feitelijk aanzienlijk. De pijnlijke conclusie is dan dat niet een linkse hegemonie is bestreden maar de dagelijkse aanwezigheid van gerede twijfel. Het onderscheidend vermogen van de westerse beschaving om de staat alleen per geval te laten oordelen wordt ingeruild voor ruwe categorieën als ‘wel Nederlander/niet Nederlander’ en ‘vermoedelijk schuldig’. Categorieën die je naar believen kunt inzetten waar de maatschappelijke problemen het grootst zijn.
Meegaan in deze handig geframede agenda houdt het risico in het wezenlijke betoog uit het oog te verliezen.
Een zekere normalisering van het migrantenvraagstuk is te voorzien, zoals dat ook het milieuprobleem overkwam: een explosieve kwestie tot we ook in dit opzicht gewend zijn aan de gedachte dat de wereld anders op ons handelen reageert dan verondersteld. Over een paar jaar beoordelen we nieuwkomers en achterblijvers minder hysterisch. Dat maakt dat de emancipatie van die achterblijvers andermaal een links kernpunt voor de toekomst wordt. En dat vereist hervorming van de instellingen – onderwijs, welzijn – die daarvoor cruciaal zijn: efficiënte hervorming zodat het draagvlak ervoor zowel op straat als bij het klerkendom blijft bestaan, inhoudelijke hervorming zodat de betrokkenen zinvol en respectvol bereikt worden.
Menno Hurenkamp is redacteur van de Helling