De donkere nacht van Johannes van het Kruis

[BlackBox]

De donkere nacht van Johannes van het Kruis

Bij het thema 'reiniging' kun je de Spaanse mysticus Johannes van het
Kruis (1542 tot 1591) niet negeren. Hij heeft het proces van loutering
het uitvoerigst beschreven in zijn boek Donkere nacht. De weg naar
God leidt door de donkere nacht, waarin de godsbeelden en de
zelfbeelden worden gereinigd. Zonder die innerlijke loutering kunnen
wij God niet naderen. Voor mij is Johannes van het Kruis uitermate
actueel. Want ik neem waar dat veel spirituele methoden die vandaag
de dag worden aangeboden, geen aandacht besteden aan het werken
aan je schaduwkanten (wat echter wel noodzakelijk is). En daarom
brengen deze methoden de mensen op een dwaalspoor. Veel mensen
geloven dat ze God zullen vinden in hun geestelijke proces. Maar ze
komen enkel en alleen uit bij hun eigen projecties.

Johannes van het Kruis schetst vijf gevaren die iemand die aan een
spirituele zoektocht begint, bedreigen op zijn weg naar God toe. Aan
het begin van het geestelijke proces verwent God de mens die aan een
spirituele zoektocht is begonnen. God laat hem ten volle Zijn nabijheid
ervaren. Zo iemand vindt het helemaal niet erg om gedurende lange
periodes te bidden, integendeel: hij kan er niet genoeg van krijgen! Hij
ervaart bij het bidden en bij het mediteren innerlijke bevrediging. Maar
dan onttrekt God zich aan degene die bidt, om hem te bevrijden van
alles waaraan hij te veel is verknocht. De donkere nacht van de
zintuigen begint. Opeens beleeft degene die bidt, geen plezier meer aan
God en aan het mediteren. Alles wordt somber voor hem. Dat is voor
Johannes een teken dat God degene die bidt, wil bevrijden van zijn
arrogantie, een verwaandheid die zich gemakkelijk manifesteert
wanneer je geniet van je ervaringen tijdens het bidden. Veel mensen
denken dat ze plezier zullen beleven aan God. Maar in werkelijkheid
voelen ze zich verheven boven de andere mensen die niet bidden. Ze
beginnen aan hun spirituele proces om zich bijzonder te kunnen voelen.
Dat is voor hen de motivatie om iedere dag te mediteren en hun hele
leven te veranderen. Maar ze worden tijdens dat proces niet gereinigd,
omdat hun diepste motivatie is: ze willen zichzelf zien als de enige
mensen die echt spiritueel leven en die veruit de meerdere zijn van hen
die de gebruikelijke weg gaan. Ik maak tegenwoordig dikwijls mensen
mee die zichzelf zien als leerling van een meester en die zich vervolgens
verheven voelen boven alle anderen die volgens hen uiteindelijk geen
benul hebben van spiritualiteit. Maar wanneer de geest van die mensen
niet wordt gereinigd, leidt hun spirituele proces hen niet naar God toe
maar uitsluitend naar hun eigen hart, dat vaak genoeg vol agressie en
arrogantie is.

Het tweede gevaar dat Johannes van het Kruis ziet, is: je gelukzalige
gevoel verwarren met God. Zulke mensen demonstreren hun
vroomheid ten opzichte van anderen. 'Zij scheppen er behagen in,
wanneer men daar bij hen weet van heeft, ja dikwijls zijn ze er verzot
op’ (Johannes van het Kruis 65). Wanneer zij gaan biechten, willen ze
hun biechtvader imponeren. 'Ze denken dat ze al heilig moesten zijn en
worden boos op zichzelf en ongeduldig, wat een andere onvolmaaktheid
is. Dikwijls hunkeren ze er hevig naar, dat God hen ontdoet van hun
onvolmaaktheden en fouten; meer om zelf zonder
die last in vrede te leven, dan omwille van God' (t.a.p. 66). Ze hebben
het weliswaar constant over hun fouten en zwakheden en doen zich
ootmoedig voor bij anderen. Ze voelen dat ze Gods hulp nodig hebben.
Maar wanneer je ze aanspreekt op kleine fouten, worden ze erg
agressief. Ze voelen zich liever over de hele linie zondaar en willen niet
worden aangesproken op concrete zonden. Ze schilderen zichzelf af als
slecht om door de mensen te worden geprezen. Omdat ze zo gevoelig
zijn voor iedere vorm van kritiek, merk je dat ze God slechts gebruiken
voor zichzelf. Hun zogenaamde verlangen dat God hen zal verlossen
van hun fouten, is uiteindelijk een uiting van hun hoogmoed. Ze voelen
zich op die manier verheven boven de anderen die geen besef hebben
van hun zondigheid. In de donkere nacht zuivert God de mens van die
geestelijke arrogantie. De reiniging leidt ertoe dat je God aanbidt omdat
Hij God is, en niet omdat je iets van Hem verlangt. Wanneer je
gezuiverd bent van die geestelijke arrogantie, beoordeel je je eigen
spirituele proces niet. Je vindt het volstrekt onbelangrijk in welk stadium
van je spirituele ontwikkeling jij je bevindt. Het gaat je alleen nog maar
om God en niet meer om ie eigen proces en de beoordeling daarvan.

De derde reiniging betreft het gevaar van geestelijke hebzucht.
Johannes verstaat daaronder de ziekelijke neiging om steeds meer
spirituele boeken te lezen, van de ene biechtvader naar de andere te
rennen en van het ene pelgrimsoord naar het andere te vliegen. Je bent
spiritueel heel druk bezig, je doet veel vrome dingen. Maar je verzet je
tegen je innerlijke verandering en loutering. Johannes is van mening dat
de mens zich niet uitsluitend met zijn wil kan bevrijden van die
geestelijke hebzucht. 'Wel past het de ziel, dat zij van haar kant
probeert te doen wat zij maar kan om tot meer volmaaktheid te komen,
om het waard te worden dat God haar de goddelijke kuur doet
ondergaan, waarin zij geneest van alles waarvan zij zichzelf niet kon
genezen. Want, hoeveel moeite de ziel ook doet, op actieve wijze kan
zij zichzelf niet zo louteren, dat zij ook maar voor een klein gedeelte
geschikt zou worden voor de goddelijke vereniging in volmaakte liefde,
als God haar niet bij de hand neemt en haar loutert in het vuur dat voor
haar donker is' (t.a.p. 70v.). God ontneemt de mens alle spirituele
ervaringen, teneinde zijn streven om Hem voor zichzelf te bezitten te
zuiveren. Soms is het goed voor ons wanneer God ons ons geloof en
onze geloofszekerheid uit handen slaat, zodat wij met lege handen
opnieuw op zoek gaan naar God.

De vierde reiniging die door de donkere nacht tot stand wordt gebracht,
heeft te maken met geestelijke ontucht. Het is de vermenging van
goddelijke liefde en seksuele liefde. Seksualiteit en spiritualiteit horen bij
elkaar. Mystici hebben hun spirituele ervaringen altijd onder woorden
gebracht in een erotische taal. Alleen wanneer wij de seksualiteit
integreren in de spiritualiteit, zijn we in staat om ons in liefde aan God
over te geven. Johannes van het Kruis bedoelt met geestelijke ontucht
een troebele vermenging van liefde voor God en seksualiteit. Ik ervaar
de negatieve relatie tussen seksualiteit en spiritualiteit vaak bij mensen
die te euforisch zijn. Wanneer iemand te euforisch spreekt over zijn
liefde voor God, alsof hij uitsluitend God liefheeft en verder niets, ben
ik altijd sceptisch. Euforie is vaak een vlucht voor seksualiteit. De
ervaring leert dat mensen die euforisch spreken over hun liefde voor
God, meestal seksuele problemen hebben. Ze hebben hun seksualiteit
niet geïntegreerd in hun geestelijke leven. Hun seksualiteit leidt een
eigen leven. De seksualiteit is ofwel geïsoleerd van hun spirituele proces
ofwel vermengt zij zich op onbewuste en troebele wijze met hun liefde
voor God. Dat leidt nooit tot helderheid en innerlijke zuiverheid.
Integendeel, deze mensen merken vaak helemaal niet dat zij hun
seksuele behoeften vervolgens ook uiten in hun relatie met mannen en
vrouwen. Omdat zij hun verliefdheid op iemand met een ideologische
aureool omgeven door deze een uiting van pure liefde voor God te
noemen, zijn zij zich niet bewust van hun zeer vitale behoeften. De
donkere nacht loutert de verschillende soorten liefde, zowel de liefde
voor de mensen alsook de liefde voor God. In de liefde voor God mag
beslist wel de kracht van je seksualiteit tot uiting komen. Maar het gaat
erom in de extase van de liefde voor God jezelf te vergeten, in plaats
van uitsluitend bezig te zijn met je euforische liefdesgevoelens.

Het vijfde domein dat in de donkere nacht van de zintuigen moet
worden gezuiverd, is de woede. Het is een ervaring die wij steeds weer
kunnen opdoen bij spirituele mensen, namelijk dat ze vaak erg
geprikkeld zijn en snel boos worden: 'Door het onbehagen dat ze met
zich meedragen, krijgen ze een hekel aan de dingen waarmee ze bezig
zijn. Ze worden gemakkelijk driftig om elke kleinigheid en soms is het
zelfs zo, dat niemand hen kan uitstaan' (t.a.p. 75v.). Je zou denken dat
spirituele mensen bijzonder evenwichtig en liefdevol zijn. Maar het
tegendeel is vaak het geval. Daaruit blijkt dat ze niet beginnen aan hun
spirituele proces om God werkelijk te zoeken, maar om door God
mooie gevoelens te krijgen. Johannes vergelijkt zulke mensen met
kleine kinderen. Zodra ze geen moedermelk meer krijgen, komen er
gevoelens van onbehagen en onvrede in hen op. Mensen die blijven
steken in een dergelijke infantiele vroomheid, zijn vaak ongenietbaar
voor hun omgeving. Ze merken helemaal niet dat ze uitsluitend
egocentrisch bezig zijn met zichzelf. Ook wanneer ze spreken over hun
spirituele ervaringen, is het enkel religieus narcisme. Anderen
observeren volgens Johannes constant hun medemensen bij hun
geestelijke activiteiten. Ze oordelen streng over de anderen en dan 'doen
ze alsof zij heer en meester van de deugd zijn' (t.a.p. 76). Ze worden
streng in hun oordeel en denken daardoor de radicaliteit van Jezus te
verwezenlijken. In werkelijkheid komt hun strengheid voort uit het
onderdrukken en verdringen van hun eigen behoeften. Van die
innerlijke strengheid kun je alleen maar worden bevrijd door het
louteringsproces van de donkere nacht.

[BlackBox]

De reiniging waar Johannes van het Kruis het over heeft, betreft niet
zozeer de negen hartstochten die Evagrius Ponticus heeft beschreven.
Bij Evagrius kun je spreken van een ethische reiniging. Mensen worden
door hun spirituele proces in menselijk opzicht rijper, bewuster,
helderder. Ze worden bevrijd van in moreel opzicht verkeerde
houdingen. En het is bij Evagrius een psychische reiniging. De
hartstochten vertroebelen de helderheid van de geest niet meer. Ze zijn
geïntegreerd in het spirituele leven van de monnik. Contemplatie leidt er
dus ook toe dat de ziel wordt gereinigd van alle verdrongen begeerten
en driften. Mensen komen in contact met hun ware Zelf. De reiniging
bij Evagrius leidt ertoe dat mensen zichzelf worden, dat ze innerlijke
helderheid en vrijheid vinden.

Bij Johannes gaat het vooral om de relatie met God. Het is de grootste
bedreiging dat wij God vermengen met ons eigen ego. Wij gebruiken
God voor onszelf. De spirituele dreiging om God voor jezelf te
misbruiken, kan alle negen de 'logismoi' omvatten, waarvan Evagrius de
werking zo indrukwekkend heeft geanalyseerd. De hartstochten kunnen
onze relatie met God verstoren wanneer ze niet worden gezuiverd door
het ascetische proces. Er bestaat een geestelijke hebzucht om je steeds
meer spirituele kennis eigen te maken. Er bestaat geestelijke ontucht,
wanneer iemand God misbruikt om in zichzelf extatische gevoelens op
te wekken. Er bestaat een geestelijke zwelgpartij wanneer iemand
hongerig is naar vormen van gebed, maar niet bereid is om zich te laten
vallen in de armen van God. Bedroefdheid als zelfmedelijden en uiting
van de teleurstelling dat God jouw verlangen naar mooie gevoelens niet
in vervulling doet gaan, vertroebelt jouw liefde voor God. Woede kan
zich richten tegen jezelf en tegen jouw gebrek aan godservaring. De
acedia verscheurt je en maakt het voor jou onmogelijk om God te
ontmoeten. Zucht naar roem kan je spirituele ervaringen tenietdoen.
Wanneer je opschept over iedere ervaring van God, dan misbruik je
God. Het gaat je dan niet om God, maar om jezelf.
Iets soortgelijks gebeurt bij jaloezie. Je wilt spiritueler zijn dan de
anderen. Ook in het geestelijke leven vergelijk jij je met anderen. Je
vergelijkt het stadium dat jij in Jouw spirituele proces al hebt bereikt,
met de stadia van de anderen. De ergste bedreiging is echter de hybris.
Je identificeert je met een hoog ideaal en weigert je mens-zijn onder
ogen te zien. Volgens C.G. Jung vallen juist mensen die zich
identificeren met archetypische symbolen, bijvoorbeeld met het
symbool van de profeet, de martelaar, de genezer, de heilige, de
spirituele mens, aan deze bedreiging ten prooi. Wanneer jij je
identificeert met een archetypisch symbool, word je blind voor je eigen
behoeften. je merkt helemaal niet dat je onder de dekmantel van je
hoge ideaal je vitale behoeften aan macht, erkenning en seksualiteit uit.
De donkere nacht van Johannes van het Kruis wil mensen bevrijden
van alle manieren om God voor zichzelf te claimen. Mensen ontdekken
dat God God is, ze kunnen niet over Hem beschikken, Hij is geheel
anders dan de mensen. Mensen moeten zich verzoenen met hun
machteloosheid ten opzichte van God. Pas dan mogen ze soms de
genade ervaren dat Gods liefde in hen wordt uitgestort, en dat ze één
mogen worden met de onbevattelijke en onbegrijpelijke God.

Anselm Grün - Rituelen voor lichaam en ziel

Bron

[BlackBox]

Enkele citaten van Anselm Grün:

Omgaan met je schaduw
Wie voor zijn schaduw wegloopt, die loopt zich dood. Hij komt nooit
tot rust. Dat is waarschijnlijk de situatie van veel mensen die zich
tegenwoordig bijna dood lopen, alleen omdat ze bang zijn dat ze hun
eigen schaduw zullen tegenkomen, dat ze hun minder prettige kantjes
zullen zien.
(INNERLIJKE RUST, PG. 7)

In de geborgenheid van de goddelijke liefde kunnen wij het wagen
onze schaduw te verdragen zonder te schrikken. Door de schaduw
van ‘Zijn vleugels’ verdwijnt het dreigende van onze schaduw.
(INNERLIJKE RUST PG. 12)

Zelfaanvaarding
Alleen wanneer je afscheid neemt van de illusie dat je zo perfect
kunt worden als je je misschien ooit had voorgesteld, groeien in
jou langzaam lankmoedigheid en grootmoedigheid, ook ten opzichte
van jezelf.
(INNERLIJKE KRACHT, PG 95)

Het doel van jouw leven is niet in de eerste plaats om grote dingen
tot stand te brengen, maar om je eigen leven zo authentiek te leven,
dat datgene wat God jou heeft geschonken voor deze wereld
vruchtbaar wordt.
(INNERLIJKE KRACHT, PG. 111)

Levenskunst
Als de wekker ‘s morgens gaat, kies dan voor het leven. Kies nu
voor het leven. Dank God dat je leeft. En probeer de huidige dag
te nemen zoals hij is. Het hoeft niet alleen maar vreugde te zijn.
Maar als je kiest voor het leven, zul je ook in contact komen met
je kracht, met je vitaliteit en met je blijdschap. Zelfs als je wordt
getroffen door iets waar je om moet huilen.
(BOEK VAN LEVENSKUNST, PG. 198)

Vriendschap
Een vriend is iemand die luistert naar de melodie van je hart -
en jou deze weer voorzingt als je haar een keer hebt vergeten’.
Een vriend luistert naar de melodie van mijn hart. En als ik deze
melodie ben vergeten omdat ik van mijzelf vervreemd ben geraakt
door de eisen die het leven van alledag aan mij stelt, dan zingt
een vriend mij deze melodie voor. Hij laat mij weer zien wie ik ben.
Een vriend herinnert mij aan datgene wat ik ten diepste ben.
(BOEK VAN LEVENSKUNST, PG. 125)

[BlackBox]

HET DOEL VAN JE WERK

VOOR DE HEILIGE BENEDICTUS, die als vader van het Europese
kloosterleven aan de wieg staat van onze cultuur, is het belangrijk dat
monniken door hun werk in hun eigen levensonderhoud kunnen
voorzien. Deze ervaring geeft hun het gevoel van innerlijke vrijheid.

Als ik afhankelijk ben van weldoeners, word ik onvrij. En ik krijg het
gevoel dat ik helemaal niet zelf leef, maar word geleefd. Mijn leven
wordt door anderen bepaald. Wie zijn leven zelf in handen neemt,
krijgt ook plezier in dit leven. Werken betekent: je leven zelf in-
richten, creatief zijn, iets nieuws scheppen. Werken betekent daarom
niet zozeer last en moeite als wel innerlijke tevredenheid en blijd-
schap. Een Goot die blijkbaar sterke spieren maar weinig verstand
had, verloor bij het rooien zijn bijl; deze kwam in het water terecht.

Benedictus schoot hem te hulp. Hij hield de houten steel in het water
en direct kwam de bijl vanuit het diepe water omhoog en
hechtte zich weer aan het hout. Benedictus gaf de Goot zijn bijl
terug met de woorden die de benedictijnen sindsdien boven hun
werkplaatsen schreven: ‘Werk en wees niet verdrietig!’ Werken is
blijkbaar voor benedictijnen een reden tot vreugde. Ze voelen dan
dat ze leven. Ze weten dat ze nodig zijn. Dat is goed voor hun ziel.

Met hun werk moeten monniken niet alleen voor zichzelf zorgen,
maar ook voor anderen. Iedere vorm van werk staat in dienst van
andere mensen. Dat geldt niet alleen voor de vandaag de dag steeds
groter wordende dienstverlenende sector. Ook als een bedrijf goede
auto’s produceert, staat het daarmee in dienst van mensen. De mensen
kunnen vertrouwen op hun auto. En ze zijn er blij mee en hoeven niet
bang te zijn dat de motor van hun auto onderweg uit elkaar valt.

De buschauffeur die op tijd vertrekt en de bus op betrouwbare
wijze bestuurt, staat in dienst van mensen. Ook al kent hij de passa-
giers niet, hij zorgt er toch voor dat ze hun eindbestemming op tijd
bereiken. Niet alleen de verpleegkundige en de arts, niet alleen de
geestelijk verzorger en de therapeut staan in dienst van mensen. Bij
hen voel je dat hun werk het doel heeft om mensen te helpen, ze te
genezen en op te beuren. Maar iedereen die zijn werk goed doet,
staat daarmee in dienst van mensen. Wij leven allemaal van de dienst
van anderen. Het feit dat een ander blij is met de betrouwbaarheid
van mijn werk, motiveert mij voldoende om zorgvuldig te werken.

‘ER ZIJN TWEE SOORTEN mensen: degenen die het werk doen en
degenen die aanspraak maken op roem. Probeer bij de eerste groep
te horen; daar is het getouwtrek minder erg.’
De dochter van een beroemde politicus, die zelf kan bogen op
grote prestaties, heeft dit gezegd: Indira Gandhi. Haar inschatting
sluit aan bij het oordeel van een andere mensenkenner uit een geheel
andere tijd en een geheel andere cultuur.

De heilige Benedictus heeft dat namelijk al aan de kaak gesteld in
zijn regel. Wie met zijn werk aanspraak maakt op roem, concentreert
zich niet echt op zijn werk. Hij gebruikt het werk om zichzelf in het
middelpunt te plaatsen. Wie zichzelf interessant probeert te, maken
met zijn werk en zichzelf boven anderen plaatst, moet volgens
Benedictus worden ontslagen en hij moet ander werk krijgen. Want
er gaat — in de ogen van Benedictus — geen zegen uit van zijn werk.
Zijn werk is geen creatief proces meer, naar uitsluitend een middel
om een doel te bereiken. Het gaat zo iemand altijd alleen maar om
zijn eigen roem, zijn eigen ego.

Indira Gandhi heeft blijkbaar een soortgelijke ervaring opgedaan.
Er zijn maar heel weinig mensen die werken omdat ze er plezier in
hebben, omdat ze met hun werk in dienst staan van anderen, men-
sen die — zonder bijbedoelingen — helemaal opgaan in hun werk. De
meeste mensen die zich verschuilen achter hun werk, streven daar-
mee andere doeleinden na. Ze willen niet geraakt worden door kri-
tiek van anderen. Of ze willen door middel van hun prestaties roem
verwerven. Het gaat hun alleen maar om zichzelf, niet om het werk
en niet om de mensen voor wie dit werk nuttig en bevorderlijk zou
kunnen zijn.

Boek van levenskunst p. 80-81, Anselm Grün