Wat is de kern van mijn verhaal?

[Revisor]

interview Paul Schenderling

Groene groei? We ontkomen er niet aan minder te consumeren, zegt econoom Paul Schenderling

Paul Schenderling: 'Er is geen enkel wetenschappelijk bewijs dat het mogelijk is de economie op een groene manier te laten groeien en tegelijkertijd de milieuschade terug te dringen.' Beeld Pauline Niks

Het is ‘nonsens’ te denken dat we als consument op de oude voet verder kunnen, maar dan met een windmolen hier en een zonnepaneel daar, betoogt Paul Schenderling. Om het klimaat te redden moet het simpelweg minder. Hoe ziet de econoom dat voor zich?

Jonathan Witteman 29 november 2022, 05:00

‘We doen op dit moment precies waar iemand als Albert Einstein voor waarschuwde: we proberen onze problemen op te lossen met dezelfde manier van denken waarmee we de problemen veroorzaakt hebben.’ Dat schrijft de Amersfoortse econoom Paul Schenderling (34) in zijn net verschenen boek Er is leven na de groei, een aanklacht tegen de heilige koe van de klimaatcrisis: de consument.

Het CDA-lid schreef zijn boek namens het Schrijverscollectief Postgroei, een groep dertigers uit twaalf politieke partijen, van de SP en Partij voor de Dieren tot de VVD en SGP, met PvdA-lid en NRC-columnist Kiza Magendane als bekendste vertegenwoordiger. Ondanks hun politieke verschillen zijn de leden het over één ding eens: alleen drastisch bezuinigen op ons consumptiepatroon kan een klimaatcatastrofe voorkomen.

Als we de wereld echt willen redden, kunnen we niet langer louter met het vingertje wijzen naar grote vervuilers als Tata Steel, Schiphol of de intensieve veehouderij, terwijl we zelf onverminderd vliegtickets, vlees of met IJmuidens carrosseriestaal gevulde auto’s blijven kopen, luidt het betoog van de postgroei-adepten. ‘We consumeren meer dan de aarde fysiek aankan’, schrijft Schenderling. ‘Als iedereen zou leven zoals een gemiddelde Nederlander, zouden er drieënhalve planeten aarde nodig zijn om in ieders behoeften te voorzien.’

In zijn ogen is het ‘nonsens’ om te denken dat we als consumenten op de oude voet verder kunnen, alleen dan met windmolens, zonnepanelen en stekkerauto’s. Dat heeft onder meer te maken met de Paradox van Jevons, naar de Engelse econoom William Stanley Jevons (1835-1882), die halverwege de 19de eeuw te midden van slinkende steenkoolreserves tot een nog altijd relevante ontdekking kwam. Jevons stelde vast dat de voordelen van een efficiënter gebruik van kolen telkens slechts van korte duur waren. De efficiëntiewinst maakte het zwarte goud namelijk goedkoper. Daardoor gingen de Britten alleen maar meer kolen verbruiken, wat weliswaar goed was voor de economische groei, maar niet voor de steenkoolreserves, die nog sneller slonken.

Hetzelfde gebeurt nu met groene energie, betoogt Schenderling: steeds maakt onze hogere consumptie de milieuwinst weer ongedaan. Denk aan de watervervuiling, ontbossing en het biodiversiteitsverlies die gepaard gaan met het delven van de metalen die nodig zijn voor de batterijen in elektrische auto’s en windmolens. De schade van deze groene groei zien we niet, constateert Schenderling, omdat we die vervuiling, in tegenstelling tot Tata Steel, Schiphol of de intensieve veehouderij, naar het buitenland hebben verplaatst. ‘We zijn aan het dweilen met de kraan open.’

‘De Jevons-paradox verklaart waarom het enthousiasme over nieuwe vergroeningstechnieken – ‘Hoera, we worden circulair!’ – steeds snel bekoelt’, schrijft Schenderling. ‘Als alle bedrijven met deze nieuwe techniek hun bedrijfsprocessen vergroenen, maar de consumptie blijft ondertussen stijgen, wordt een groot deel van de milieuwinst verderop in de keten weer ongedaan gemaakt.’

‘Door meer te blijven consumeren maken we zo’n groot deel van de milieuwinst van groene energie ongedaan dat het pad naar ‘netto-nul’ – een toestand waarin we geen broeikasgassen meer toevoegen aan de atmosfeer – vele malen langzamer verloopt’, vertelt Schenderling in een café op Amersfoort Centraal. ‘Dat terwijl het huidige doel van nul uitstoot in 2050 toch al te laat is om onder de 1,5 graad klimaatopwarming te blijven. We hebben dus een veel sneller tijdspad nodig.

‘Daar komt nog iets bij. Wanneer je de Nederlandse CO₂-uitstoot corrigeert voor import, en dus ook de uitstoot meerekent die elders op de wereld nodig was om in onze consumptiebehoeften te voorzien, hebben we het helemaal niet zo goed gedaan de afgelopen dertig jaar. De Nederlandse CO₂-uitstoot is dan sinds 1990 niet met 25 procent gedaald, maar met nog geen 10 procent. Een nogal magere oogst, als je bedenkt dat Nederland sinds eind jaren tachtig zo’n 265 miljard euro heeft uitgegeven aan milieubeleid.’

Bovendien lijden we aan een ‘koolstoftunnelvisie’, schrijft u.

‘We kijken alleen naar broeikasgassen, terwijl bijvoorbeeld waterverbruik, biodiversiteit en chemische verontreiniging er vaak bekaaid vanaf komen. Er is geen enkel wetenschappelijk bewijs dat het mogelijk is de economie op een groene manier te laten groeien en tegelijkertijd de milieuschade terug te dringen. Als we het paradigma van de groene groei de komende veertig jaar blijven volhouden, zou ons grondstoffenverbruik met liefst 60 procent stijgen. Dit terwijl land- en grondstoffenverbruik 90 procent van het biodiversiteitsverlies en watertekort in de wereld veroorzaakt. Met groene groei proberen we dus de CO₂-crisis op te lossen, terwijl we andere crises juist verergeren.’

Het station is een toepasselijke ontmoetingsplek voor Schenderling. Als tiener vond hij het zo belangrijk om het milieu niet te schaden dat hij besloot om geen rijbewijs te halen. Dat vertrouwde het voormalige lid van de commissie-Geel, die het CDA tien jaar geleden een moderner gezicht moest geven, eens toe aan het Nederlands Dagblad. Uit het niets kwam het besluit niet: als jochie van 12 stuurde hij al een boze brief aan Appelsientje, nadat hij gelezen had dat sinaasappelplukkers ziek werden van het gif dat Appelsientje op de citrusvruchten liet spuiten.

Vijf jaar geleden besloten Schenderling en zijn vrouw Margje hun ecologische voetafdruk drastisch te verlagen, uit verontrusting over de gevolgen van klimaatopwarming voor met name de armere delen van de wereld. Destijds zaten ze elk op tweeënhalve wereldbol – een planeet minder dan de gemiddelde Nederlander – nu op precies één.

De vegetariërs kregen dit voor elkaar door in vijf jaar tijd geen exotischer uitstapjes te maken dan een treinreis naar Dresden en door – misschien wel zijn zwaarste offer, zegt hij zelf – alleen nog kaas te eten op feestdagen. De vader van een zoontje van 4 bespaarde daarmee zoveel geld dat hij in plaats van vier nu nog maar drie dagen in de week hoeft te werken bij zijn baas, adviesbureau Berenschot, waar hij lokale overheden adviseert bij sociale vraagstukken.

Een in de herfst van 2018 gepubliceerd IPCC-rapport, waarin het VN-klimaatpanel waarschuwde dat er ‘snelle, verstrekkende en ongekende veranderingen’ nodig waren om de opwarming te beperken tot 1,5 graad, was Schenderlings ‘wake-upcall’. De toenmalige doctor in spe besloot zelfs de brui te geven aan zijn promotie aan de VU op de ‘fundamenten van de psychologie van kwaliteit van leven’ om zich te kunnen storten op Er is leven na de groei. ‘Ik dacht: aan deze boodschap moet ik me nu volledig wijden, de klok begint nu echt te tikken.’
Het resulterende boek past in een hausse van boeken over degrowth of post-growth, de moderne pendanten van het grenzen-aan-de-groeidenken van de jaren zeventig, met econoom Kate Raworth (Doughnut Economics) en antropoloog Jason Hickel (Less Is More) als prominentste vertegenwoordigers.

Waarom zou economische nulgroei tot minder ecologische schade leiden?

‘In ons boek behandelen we drie doorrekeningen van gezaghebbende economen, onder meer uit het wetenschappelijke tijdschrift Nature. Daaruit blijkt dat een combinatie van duurzame energie én consumptiebeperking over de komende vier à vijf decennia tot wel 38 procent minder CO₂-uitstoot leidt dan wanneer de economie met duurzame energie op dezelfde manier blijft groeien als voorheen. Bovendien leidt het beperken van onze consumptie tot een veel lager grondstoffenverbruik. Om de aarde leefbaar te houden, is postgroei simpelweg onmisbaar.’

[Revisor]

Hoe wil je dat bereiken, Nederlanders minder laten consumeren?

‘Door de belasting te verschuiven van arbeid naar consumptie. Wij pleiten naar het voorbeeld van Thomas Piketty voor een progressieve milieuheffing, die we voor 90 procent van de bevolking weer terugbetalen via de inkomstenbelasting, door de belasting op arbeid fors te verlagen. Alleen de 10 procent rijksten, die verhoudingsgewijs ook de meeste uitstoot veroorzaken, betalen dus de rekening.

‘Je zou bijvoorbeeld een CO₂-belasting kunnen invoeren op producten. Hoe meer vervuiling er gepaard gaat met een product, hoe hoger de belasting als je het koopt. Zo creëren we ook nieuwe verdienmodellen voor het bedrijfsleven. De kwaliteit van hun producten zal toenemen, omdat er met zo’n belasting plots een fiscale prikkel is om bijvoorbeeld modulaire telefoons te maken die je binnen een dag kunt repareren. Dan kun je voortaan één kapot onderdeel vervangen, zeg de camera, zonder meteen een nieuwe telefoon te hoeven kopen. Op die manier is het straks niet meer ‘Vandaag besteld, morgen in huis’, maar: ‘Vandaag stuk, morgen gerepareerd’.’

Paul Schenderling: 'Het belasten van consumptie zal resulteren in veel meer vrije tijd.' Beeld Pauline Niks

Schenderlings meest opzichtige consumptiegoed is een decennium oude smartphone van Samsung. ‘Ik las bij de Consumentenbond dat de daadwerkelijke gebruiksduur van elektrische apparaten ongeveer eenderde is van de potentiële technische levensduur. Een smartphone wordt gemiddeld drie jaar gebruikt, terwijl die van mij nu op tien jaar zit. Hij begint nu ook wel tegen zijn grenzen aan te lopen, updates zijn niet meer mogelijk.’

Het klimaatprobleem vraagt om een ‘correctie op het kapitalisme’, vindt Schenderling. ‘In de 20ste eeuw hebben we een sociale correctie op het kapitalisme toegepast door een verzorgingsstaat op te tuigen. De 21ste eeuw vraagt om een ecologische correctie, in de vorm van een belasting op consumptie. Het klimaatprobleem is het grote vraagstuk van onze tijd. Als we dat in onze eeuw oplossen, zal mijn generatie geslaagd zijn. Falen we, dan zitten we tot in lengten van generaties met de rampzalige gevolgen.’

Welke plek is er in een postgroei-samenleving voor KLM?

‘Door een verandering bij consumenten te bewerkstelligen, zul je uiteindelijk ook veranderingen bij producenten teweegbrengen. Een milieuheffing op consumptie zal ertoe leiden dat andere reisaanbieders de kans krijgen om vakanties met evenveel waarde aan te bieden als KLM, maar dan met minder milieuschade. Bijvoorbeeld dichter bij huis. Wanneer je duurzame reisbureaus een fiscaal voordeel gunt, zoals KLM nu allerlei voordelen geniet, creëer je een nieuw verdienmodel. Het dwingt bedrijven om creatief te zijn: hoe kunnen we dezelfde toegevoegde waarde bieden, maar met minder vervuiling?’

Tegenstanders zullen ‘postgroei’ voorspiegelen als een pleidooi voor verpaupering, al is dat misschien niet terecht.

‘Dat zou zeker niet terecht zijn, omdat een economie zonder groei helemaal niet zal leiden tot verarming. Door de belasting op arbeid sterk te verlagen zal de werkgelegenheid zeker in de beginfase van het postgroei-tijdperk een enorme impuls krijgen, ook doordat werkgevers veel minder kwijt zijn aan loonkosten. Wel zullen er verschuivingen optreden in de arbeidsmarkt, met meer werkgelegenheid in de ene sector dan in de andere, zoals dat gedurende de economische geschiedenis altijd zo is geweest. Denk aan meer banen voor reparateurs.

‘Daarnaast zal het belasten van consumptie resulteren in veel meer vrije tijd. Huishoudens zijn een groot deel van hun inkomen kwijt aan het vervangen van kapotte producten. Die producten zijn door fabrikanten bewust zo gemaakt dat ze snel stukgaan. Dit heet ‘kunstmatige veroudering’ en heeft als doel om zoveel mogelijk omzet te genereren. Wij hebben berekend wat het verschil is wanneer je alle verspilling door kunstmatige veroudering zou uitbannen: daarmee zouden we 10 tot 20 procent van ons nationale inkomen besparen. Via een milieuheffing op consumptie kun je bedrijven straffen voor dit soort gedrag, door producten die moeilijk te repareren zijn zwaar te belasten.

‘Het geld dat mensen hiermee besparen, kunnen ze bijvoorbeeld gebruiken om minder te gaan werken. Meer vrije tijd leidt weer tot minder stress, wat niet alleen gunstig is voor de levenskwaliteit, maar ook voor de zorgkosten. Ongeveer de helft van alle ziektegevallen bestaat uit welvaartsziekten zoals hart- en vaatziekten, waarvan stress een belangrijke oorzaak is. Het is hoog tijd dat we het tijdperk van de kwantitatieve groei, met almaar meer grondstoffen, meer vervuiling, meer uitstoot, achter ons laten. Daarmee breekt een nieuw tijdperk aan, een tijdperk van kwalitatieve groei.’

Schenderling weet dat zijn eigen partij, het CDA, de laatste decennia niet heeft uitgeblonken op klimaatgebied. In zijn boek valt de naam van het CDA slechts tweemaal, even vaak als die van de Partij voor de Dieren. ‘Het klimaatprobleem overstijgt alles, inclusief partijvoorkeur. Met ons Schrijverscollectief Postgroei hebben we bewust mensen van allerlei politieke partijen bij elkaar gebracht. Ik vind polarisatie vreselijk. Het gaat erom dat we de toekomst van de aarde veiligstellen. Dat zou toch een ideaal moeten zijn waar alle Nederlanders de schouders onder kunnen zetten?’


https://www.volkskrant.nl/economie/g...ling~b522c048/

[Rob Gosseling]

.
Ja ik had hem al gelezen. Goed artikel.




.

[Revisor]

Interview

Als de VS hun kapitalisme niet beteugelen is het wachten op een revolutie, zegt deze topeconoom

Angus Deaton Het moment dat Amerikanen de hooivork pakken en in opstand komen tegen hun politieke klasse, nadert snel, ziet Nobelprijs-winnaar Angus Deaton. „Het is vooral neerbuigendheid die de lager opgeleide witte Amerikanen ervaren.”

Bas Blokker 13 december 2022 om 16:24

‘Wat is er aan de hand met het kapitalisme?’ Angus Deaton, econoom, winnaar van de Nobelprijs in 2015 („Voor zijn analyse van consumptie, armoede en welvaart”, aldus het comité), kijkt veelbetekenend over zijn brillenglazen heen. Geen kleine vraag die hij aan de orde stelt in zijn Nexus-lezing van komende zaterdag aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Deaton (77) baarde in 2013 opzien met het boek The -Great Escape, waarin hij aan de hand van diverse criteria liet zien dat het kapitalisme mensen gezonder, slimmer en gelukkiger heeft gemaakt.

„Een optimistisch boek”, zegt hij in een zitkamer in zijn huis nabij Princeton. „En daarna kwam dit”, zegt hij, wijzend op het exemplaar van Deaths of Despair (2020) dat op tafel ligt. Samen met zijn collega en echtgenoot Ann Case stuitte Deaton op een schokkende ontwikkeling. Terwijl vrijwel de hele 20ste eeuw de levensverwachting in de Verenigde Staten over de hele linie was gestegen, bleek er één bevolkingsgroep te zijn bij wie de levensverwachting na 1999 scherp was gedaald: witte mannen en vrouwen tussen de 25 en 64 jaar zonder diploma van het hoger onderwijs. Case en Deaton maken een droevige balans op van het leven van deze mannen en vrouwen. Ze sterven jonger, plegen vaker zelfmoord, ze zijn vaker ziek, vaker eenzaam en ongetrouwd, raken vaker verslaafd, ze zijn minder rijk en hun kinderen hebben een kleinere kans om door te leren en zich zodoende te ontworstelen aan de malaise. Voor deze Amerikanen werkt het kapitalisme niet (meer). „In de Nexus-lezing ga ik proberen het eerste boek en het tweede boek aan elkaar te praten.”

Angus Deaton na toekenning van de Nobelprijs voor de Economie, oktober 2015 Foto Peter Foley/EPA

In Deaths of Despair is de verbazing over wat u beiden heeft ontdekt bijna tastbaar.

„We konden niet geloven dat het waar was. Waarom hadden andere wetenschappers er nooit onderzoek naar gedaan? Waarom stonden de kranten er niet vol van? Een deel van het antwoord op die vraag is dat het iets was wat witte en niet zwarte Amerikanen trof. De voorzitter van de Amerikaanse Vereniging voor de Volksgezondheid zei: ‘Ik kan mijn woede niet onderdrukken over het feit dat jullie het hebben gewaagd onderzoek te doen naar het welzijn van witte Amerikanen, terwijl de zwarte Amerikanen het zoveel zwaarder hebben.’ Wat overigens zonder meer waar is.”

U schrijft: wat Afrikaans-Amerikaanse burgers vijftig jaar geleden overkwam toen ze massaal hun banen verloren, wat witte Amerikanen zonder universitair diploma nu overkomt, dat kan de hoger opgeleiden nog te wachten staan.

„Het zou zomaar kunnen dat de opkomst van kunstmatige intelligentie ook de banen van hoger opgeleiden vernietigt. Dat een robot mij straks interviewt over ons boek. En dat ons boek dan door een robot is geschreven. Het is goed om een universitair of hbo-diploma te hebben, maar het probleem is daarmee niet vanzelf opgelost. In de VS is zelfrespect vastgeknoopt aan het behalen van zo’n diploma. Dat is heel schadelijk. We moeten een andere manier vinden om zelfrespect bereikbaar te maken.”

„Als ook de hoger opgeleide bevolkingsgroep – zeg maar: wij – slachtoffer wordt van de huidige technologische revolutie, dan is er toch een verschil met de groep van witte Amerikanen zonder dat hoogste diploma. Wij hebben gemakkelijker toegang tot de macht. Als wij in de problemen raken, zullen politici geneigd zijn naar onze klachten te luisteren. Dat hebben ze niet gedaan toen de lager opgeleide Amerikanen in de problemen raakten.

„De journalist George Packer beschrijft een bijeenkomst in het Witte Huis begin 2000. President Clinton organiseerde een conferentie over de ‘nieuwe economie’. Microsoft-baas Bill Gates zat in een panel met econoom Amartya Sen en het was een grote zelffelicitatie van hoogopgeleid en succesvol Amerika. Clinton kondigde aan dat het Congres een wet zou aannemen voor permanente handelsrelaties met China, waardoor beide landen welvarender zouden worden en China meer vrij. Packer schrijft: je kunt de opkomst van Donald Trump bijna herleiden tot die bijeenkomst.”

Zaten ze er domweg naast, Clinton en zijn gasten? Of waren ze te optimistisch?

„Allebei. Ik ben hierover nog niet uitgedacht, maar als je naar het verleden kijkt zijn handel, globalisering en technologische veranderingen altijd de motor van de vooruitgang geweest. Het duurde soms even, maar uiteindelijk werden alle mensen er beter van. Ik ken veel economen die voor Clinton en Obama hebben gewerkt, en die dachten dat de handelsverdragen Amerikaanse werknemers ten goede zouden komen. Het is niet gebeurd.”

Nog niet, misschien?

„Het ziet er niet naar uit dat nog het wel gaat gebeuren.”

Is dit de brandstof voor de sociale onrust in de VS?

„Ik denk het wel. Het is vooral de neerbuigendheid die de lager opgeleide witte Amerikanen ervaren. In het Congres zitten geen mensen meer die op hen lijken. Ik geloof dat volgens een recente peiling bijna driekwart van de Amerikanen stemmen zinloos vindt omdat volgens hen de macht altijd terecht komt bij mensen die heel anders zijn dan zij. Dat is het moment waarop ze de hooivork pakken en een revolutie beginnen.”

U heeft begrip voor de aanhang van Trump, ook al stemmen ze tegen hun eigen belang in.

„Daar heb je het weer. ‘Tegen hun eigen belang in’. Dat is neerbuigendheid op stelten! Als Trump niet haar tegenstander was geweest, had ik ook tegen Hillary Clinton gestemd vanwege de neerbuigendheid en de leugens. Ja, dat een belastingverlaging zoals Trump die doorvoerde even voordelig uitpakt voor armen als voor rijken, is onwaarschijnlijk. Maar is dat onwaarschijnlijker dan de bewering dat ongelimiteerde invoer uit China de Amerikanen rijk maakt?”

Zit daar niet iets in? De weerzin van de Trump-kiezers tegen de coronavaccins heeft henzelf tot slachtoffers gemaakt.

„Zeker. In de statistieken zie je dat het aantal coronadoden in 2020 tamelijk proportioneel is verdeeld. Dan is er nog geen vaccin. In 2021 zie je dat er meer doden onder Republikeinse kiezers dan onder Democratische kiezers vallen. Door vaccinatie te weigeren, benadelen ze zichzelf – tot de dood erop volgt.”

„Onlangs hoorde ik Tony Fauci praten [de immunoloog die president Trump en president Biden adviseerde inzake de coronapandemie, red.]. Ik heb immens respect voor hem. Maar zelfs ik kon geen touw vastknopen aan wat hij zei. Dat schaadt niet alleen het vertrouwen in de corona-aanpak van de regering. Het schaadt alle vertrouwen in de regering. En dan was dit nog een calamiteit die we onder controle lijken te hebben, in tegenstelling tot de klimaatcrisis.”

Volgens u is de Amerikaanse gezondheidszorg een kankergezwel in de samenleving. En dat heeft direct te maken met wat er mis is met het kapitalisme.

„Het Amerikaanse zorgstelsel is buitensporig duur en inefficiënt. In wezen is het een omgekeerd Robin Hood systeem: geld gaat van de armen naar de rijken. Wij betalen veel meer voor dezelfde zorg dan andere landen en worden er ook nog minder gezond van.”

Is deze dure zorg een afwijking in het vrije-marktsysteem of juist het ultieme voorbeeld van wat de ongebreidelde vrije markt aanricht?

„Zorg hoort niet aan de vrije markt te worden overgelaten. Zorginstellingen zijn feitelijk monopolisten en artsen hebben een informatievoorsprong die hun patiënten nooit kunnen overbruggen. Wij kunnen niet beoordelen of de arts ons een behandeling of medicijn aanbeveelt omdat wij er beter van worden, of omdat de arts er zelf beter van wordt.”

Is uw optimisme over het kapitalisme nog gerechtvaardigd, gezien de conclusies uit uw laatste boek?

„Ik vind nog altijd dat mensen respect horen te hebben voor het goede dat het kapitalisme is en doet. Maar ik denk ook dat de grote successen die ik in The Great Escape beschrijf, deels de oorzaak zijn van de problemen waarin we ons nu bevinden. De vrije markt is op hol geslagen, heeft de onderkant van de arbeidsmarkt verwoest met z’n automatisering. In 1944 schreef Karl Polanyi al in The Great Transformation dat een vrije markt zonder restricties alles vernietigt. Wij zitten nu in een Polanyi-moment.”

Is het denkbaar dat economen en historici over honderd jaar terugkijken en vaststellen dat het kapitalisme uit de 20ste en 21ste eeuw een intrinsiek falend systeem was? Zoals wij nu terugkijken op het communisme, of op het mercantilisme van de 17de eeuw?

„Dat hangt af van wat er de komende jaren gebeurt. Als we erin slagen het kapitalisme onder controle te krijgen, denk ik: nee, dan zal er niet zo naar worden gekeken. En het harde kapitalisme van de 19de eeuw is ook onder controle gebracht. Daarna konden mensen als mijn vader, een militair die in de Tweede Wereldoorlog vocht, kinderen zoals ik naar de universiteit laten gaan.”

Zien Amerikaanse politici de urgentie wel?

„Ik las onlangs dat de regering zich heeft gecommitteerd aan herstelbetalingen voor Pakistan na een grote natuurramp. Dan denk ik: de hooivorken komen weer wat dichterbij.”

__________________________________________________ ____________________________

Angus Deaton Lezing in Rotterdam

Angus Deaton, geboren in Edinburgh in 1945 en opgeleid in Cambridge, doceert sinds 1979 economie aan de universiteit van Princeton. In 2015 ontving hij de Nobelprijs voor de economie. Hij werkt en leeft samen met Anne Case.

Deaton spreekt op zaterdag 17 december de Nexus-lezing uit op de Erasmus Universiteit Rotterdam, vanaf 15.00 uur. Informatie en kaarten via www.nexus-instituut.nl/activity/whats-the-matter-with-capitalism


https://www.nrc.nl/nieuws/2022/12/13...onoom-a4151311

[Revisor]

Interview Reclame

‘Reclame is slecht voor de planeet en ook slecht voor onszelf’

Beeld Nanne Meulendijks

Het moet maar eens afgelopen zijn met reclame, betoogt Paul ter Heyne in zijn boek. ‘De wereld is beter af zonder.’

Joost van Velzen 15 december 2022, 10:16

Zijn boek mag dan Genoeg van reclame heten, als je met filosoof en schrijver Paul ter Heyne over marketing en reclame praat, weet hij van geen ophouden.

Vanwaar dit boek?

Paul ter Heyne: “Het is voortgekomen uit ergernis. Ik had zelf een reclamebureau en was me er aanvankelijk niet zo van bewust hoe irritant reclame kan zijn. Tot ik in 2008 naar Valencia verhuisde. In Spanje merkte ik hoe overheersend reclame is. Je wordt daar platgebeld door marketeers, als je je afmeldt voor spam zit je soms aan een betaald abonnement vast en als ik naar de Carrefour ging kreeg ik behalve de kassabon tien andere bonnen in mijn hand gedrukt. Het begon me enorm tegen te staan. Tijdens mijn periode in Spanje had ik mijn reclamebureau al niet meer en was ik alleen nog copywriter en grafisch vormgever. Ik besloot het spel helemaal niet meer mee te spelen en al die ergernissen op te schrijven. Ik wil dat iedereen moet kunnen lezen hoe erg het is.”
Hoe erg is het?

“Reclame en marketing zetten aan tot consumentisme en verspilling, het is slecht voor de planeet en ook slecht voor onszelf. Reclame verpest de openbare ruimte, geeft mensen een negatief zelfbeeld, zet jongeren aan tot gokken en zo kan ik nog wel even door gaan. Hoe bijvoorbeeld de Postcode Loterij te werk gaat, dat is bij de wilde spinnen af. Daar kom je gewoon nooit meer vanaf. ”

Reclames kunnen toch ook leuk zijn?

“Marketeers zijn heel creatief. Die spotjes van ‘Even Apeldoorn bellen...’ vond ik ook hartstikke leuk. Ik ben ook niet tegen alle reclame, dan zou ik mezelf buiten de realiteit plaatsen. Ik richt mijn pijlen op manipulatieve reclame, niet op informatieve.”

Wat is het verschil?

“Een bordje langs de weg met ‘Hier linksaf zit een meubelzaak’ of een uithangbord boven de zaak met ‘Bakker Jansen’, dat is informatief. Maar als je platgebeld wordt, of verleid of misleid, dan is dat manipulatief. Er moet een commissie komen die per geval bekijkt of een reclame manipulatief of informatief is. De huidige Stichting Reclame Code is een slap orgaan die veel weg heeft van de slager die zijn eigen vlees keurt.”

Aan welke marketing-uiting stoort u zich het meest?

“Die digitale reclamezuilen langs de snelweg. Dan zie je bij Apeldoorn zo’n enorme paal van McDonald’s oprijzen. Zo’n fel verlicht en bewegend led-scherm waar ook andere bedrijven op adverteren leidt enorm af. En dat stijgt dan boven die mooie Veluwe uit.”

Maar zonder reclame weet ik als consument niet wat ik moet hebben en waar ik moet zijn.

“Dat is niet waar. Als je een waterkoker wilt, dan zoek je die online op. Daar is geen enorme poster in een bushokje voor nodig. Reclame is gewoon niet meer van deze tijd.”

Naamsbekendheid is anders wel de kurk waarop merken drijven. Supermarkten gaan failliet als ze zouden stoppen met reclame maken.

“Ja, dat is een grappige stelling. Het is misschien nog wel waar ook. Concurrenten houden elkaar gevangen in het systeem van steeds reclame blijven maken. Als één partij ermee zou stoppen, zou die wel 30 procent omzet verliezen. Dus dat doen ze niet. Ze blijven tegen elkaar opbieden. Daarmee zitten ze in een wurggreep van marketeers met onder meer als gevolg dat de producten duurder worden, door de enorme marketingbudgetten van die winkelketens. Reclame is niet nodig. Maar ermee ophouden werkt alleen als ze allemáál zouden stoppen met adverteren.”

Hoe kunnen we verder nog van die irritante reclames afkomen?

“Dat is aan de politiek. Maak om te beginnen de publieke omroep reclamevrij. We krijgen een betere wereld als we marketing en reclame drastisch indammen.”


https://www.trouw.nl/economie/reclam...zelf~bc915adc/

[Revisor]

Interne documenten

ExxonMobil wist exact hoe het klimaat zou opwarmen

Nieuw onderzoek laat zien dat energieconcern ExxonMobil al sinds de jaren zeventig intern de opwarming nauwkeurig voorspelde. Naar buiten toe hield het bedrijf een heel ander verhaal.

Esther Bijlo 12 januari 2023, 20:00

De voorspellingen over klimaatverandering die fossiele gigant ExxonMobil zelf deed tussen 1977 en 2003, waren zeer accuraat. De cijfers waren net zo goed als die van klimaatwetenschappers, soms zelfs nauwkeuriger. Tegelijk zaaide het bedrijf publiekelijk grote twijfel over opwarming.

Voor het eerst zijn de eigen studies van ExxonMobil aan een wetenschappelijke toets onderworpen. Onderzoekers hebben de resultaten donderdag in het wetenschappelijke tijdschrift Science gepubliceerd. Er waren al signalen dat het concern wist van het desastreuze effect van het verbranden van olie en gas, eerder kwamen interne documenten boven water waarin dat te lezen is. Niet eerder echter gingen de onderliggende data door de wetenschappelijke molen, claimen onderzoekers van Harvard University.

Zij deden dat wel en concluderen dat ExxonMobil (eerder Exxon) op alle fronten ‘verrassend goed’ heeft voorzien hoe klimaatverandering zich zou voltrekken. Zo zagen wetenschappers in dienst van het bedrijf dat het verstoken van fossiele brandstoffen de atmosfeer elke tien jaar met 0,2 graden zou opwarmen. De betrouwbaarheid van de interne voorspellingen is hoog, afgemeten aan wetenschappelijke maatstaven. Sommige studies, zoals een uit 1988, scoorden zelfs hoger dan die van onafhankelijke klimaatonderzoekers in dezelfde periode.

Ook schattingen van het ‘koolstofbudget’ de hoeveelheid CO₂ die nog de lucht in kan waarbij de opwarming onder de 2 graden blijft, bleken prima op de radar van het fossiele bedrijf te staan. Dat bleek ook voor de in de jaren zeventig nog populaire hypothese dat er wellicht een nieuwe ijstijd zou aanbreken. Die werd door de bedrijfswetenschappers op correcte wijze verworpen. Gedurende de hele periode tussen 1977 en 2003 was de kennis over de door de mens veroorzaakte opwarming binnen het bedrijf zeer goed op orde.

Demonstranten bij een rechtszaak tegen ExxonMobil in 2019 in New York, die betogen dat het bedrijf wist wat de klimaatgevolgen zijn van het gebruiken van fossiele brandstof. Beeld AFP

IJstijd-mythe

Deze bevindingen staan in scherp contrast met de manier waarop de fossiele multinational publiekelijk met klimaatverandering is omgegaan. Naar buiten toe deed het bedrijf alsof opwarming van de atmosfeer veel minder zeker was dan de eigen studies aangaven. Het ging mee in de ‘ijstijd-mythe’, ontkende klimaatverandering, maakte klimaatmodellen zwart en veinsde onwetendheid.

Inmiddels lopen er tientallen rechtszaken tegen ExxonMobil, vooral in de VS, waarbij de eerder bekend geworden klimaatkennis van het bedrijf belangrijke munitie vormt. Nu die interne voorspellingen voor het eerste wetenschappelijk zijn getoetst, gooit dat extra gewicht in de schaal, verwachten de wetenschappers van Harvard. Het bedrijf wordt onder meer aangeklaagd voor misleiding door de staat New Jersey, die kampt met overstromingen en extreem weer als gevolg van klimaatverandering. Bij een deel van de rechtszaken is ook de burgerbeweging ‘#Exxonknew’ betrokken. “Exxon wist niet alleen maar ‘iets’ over wereldwijde opwarming”, stellen de onderzoekers, “ze wisten net zo veel als academici en wetenschappers van de overheid.”

Het Amerikaanse energieconcern stapte onlangs zelf naar de rechter om de ‘mazzelbelasting’ op overwinsten aan te vechten. De Europese Commissie wil zo’n heffing invoeren om de exorbitante winsten, gevolg van de Russische inval in Oekraïne, af te romen. De opbrengst moet onder meer burgers compenseren voor de hoge energieprijzen. ExxonMobil vindt de maatregel onrechtmatig en vecht die via de Nederlandse en Duitse takken aan bij het Europese Hof in Luxemburg.

In Nederland heeft ExxonMobil een belang in de Nederlandse Aardoliemaatschappij (Nam), samen met Shell. Tijdens de recente parlementaire enquête naar de aardbevingen in Groningen als gevolg van gaswinning, kwam de voormalige Nederlandse directeur van het bedrijf niet opdagen. Omdat hij de Belgische nationaliteit heeft, kon hij zich aan de verhoren onttrekken.


https://www.trouw.nl/duurzaamheid-ec...rmen~b5cfb1a5/

[Revisor]

Hak wil binnen vijf jaar alleen nog biologische groente verkopen

Groenten van Hak Groenteverwerker Hak wil binnen vijf jaar alleen nog biologische groente conserveren. Dat is heel wat rigoureuzer dan de ambitie van het kabinet. „We halen ‘biologisch’ uit de exclusieve hoek.”

Arjen Schreuder 17 januari 2023 om 22:04

De rode kool met appeltjes van groenteverwerker Hak wordt net als alle andere conserven straks biologisch. Foto Erik van der Burgt/Hollandse Hoogte

Het klinkt spectaculair: de marktleider voor geconserveerde groente in Nederland wil binnen vijf jaar alleen nog biologische groente verkopen. Dat is heel wat rigoureuzer dan de ambitie van het kabinet, dat onlangs aankondigde het aandeel biologische landbouw te willen vergroten van nog geen 5 procent nu naar 15 procent in 2030. Hak heeft een weloverwogen besluit genomen, stelt directeur Timo Hoogeboom, die de plannen woensdag presenteert. „Dit is een strategische keuze. Wij willen als marktleider voorop lopen in lokale en duurzame teelt. Op korte termijn lopen we met deze beslissing een risico, maar op lange termijn is dit besluit beter dan in de supermarkten twee soorten producten aanbieden, de ene biologisch en de andere gangbaar. Dat schept verwarring bij de consument.”


De groenteverwerker uit het Brabantse Giessen met een jaarlijkse netto omzet van ruim 100 miljoen opereert uit welbegrepen eigenbelang, maakt Hoogeboom duidelijk. „Wij maken ons zorgen om de akkers. Wij zien een toename van minder voedzame en minder weerbare gewassen. Nu de politiek met een actieplan is gekomen, is dit voor ons het momentum om onze zorgen over de uitputting van de bodem en over de kwaliteit van de gewassen aan te pakken.”

Biologische biet

Hak heeft drieduizend hectare extra grond nodig voor het plan, dat in fases wordt ingevoerd. Vanaf dit najaar verkoopt de groente- en peulvruchtenfabrikant alleen nog biologische rode bieten, volgend jaar volgen onder meer zuurkool en boerenkool, het jaar daarop spruiten en als laatste zijn onder meer doperwten en rode kool aan de beurt. Hoogeboom gaat ervan uit dat de operatie slaagt, en dat er voldoende aanbod van akkerbouwers komt. Hoogeboom: „De communicatie met boeren en de overheid is de afgelopen jaren desastreus verlopen. Uiteindelijk gaat het de boeren om de continuïteit van hun bedrijf. Wij geven een vergoeding voor boeren die omschakelen van gangbare akkerbouw naar biologische teelt; aan biologische boeren die meer gaan produceren; en aan boeren die nieuwe landbouwgrond gaan bewerken die vrij komt, bijvoorbeeld door het omschakelen van rundvee op grasland. De stikstofcrisis biedt daarbij grote kansen.”

De communicatie met boeren en de overheid is de afgelopen jaren desastreus verlopen

Hak heeft een aandeel van bijna 38 procent in de markt op vers verwerkte groente, en hoopt straks ongeveer 10 procent bij te dragen aan de omschakeling naar biologische akkerbouw in Nederland. Volgens het bedrijf zelf is het een logische stap; eerder voldeden de groenten al aan een duurzaamheidskeurmerk, On the way to PlanetProof. Door te voldoen aan de criteria van dit keurmerk zijn de glazen potten en stazakken de afgelopen jaren iets duurder geworden. „Ongeveer 5 tot 10 cent per potje”, aldus Hoogeboom. De omslag naar biologische productie zal de prijzen eveneens doen stijgen. De vraag is dan of klanten in de supermarkten bereid zijn die te betalen. Hoogeboom: „Wij willen biologisch voedsel uit de exclusieve hoek halen. Wij zijn niet blind voor mensen die tegenwoordig nauwelijks rond kunnen komen. Wij moeten het dus betaalbaar houden. Maar de prijs van een product wordt uiteindelijk niet door ons bepaald, maar door de supermarkten.”

‘We zijn een gezond bedrijf’

Hak wil de vraag naar de biologische groente stimuleren door de prijs zo laag mogelijk te houden; door campagne te voeren over nut en noodzaak van biologisch voedsel; en door consumenten alleen nog de biologische variant aan te bieden. „Wij denken dat de consument dat begrijpt. Mensen betalen nu óók al iets meer voor onze producten dan voor andere, vanwege ons imago en onze reputatie. We zijn niet minder gaan verkopen. We zijn een gezond bedrijf.”

Hoe goed is het eten van geconserveerde groente eigenlijk voor de planeet? „Het allerbeste is gewassen volgens de seizoenen uit eigen moestuin eten”, erkent topman Hoogeboom. Maar op de tweede plaats komt volgens hem toch echt het eten van groente die na de oogst onmiddellijk worden geconserveerd of ingevroren. Hoogeboom: „Veel groente die vers in de supermarkt ligt, komt de meeste maanden van het jaar niet uit Nederland maar uit verre buitenland. Dat is niet duurzaam.”


https://www.nrc.nl/nieuws/2023/01/17...ieden-a4154509

[Revisor]

Grootste probleem voor de mens is de achteruitgang van onze natuur en milieu.

Door wat wordt dit bedreigt?

Dit wordt bedreigd door het heersende economisch systeem.

Dit economisch systeem beter bekend als kapitalisme en cosumptiemaatschappij. De politieke ideologie die hierbij gebruikt wordt is het (neo)Liberalisme.

Wat voor gevolgen heeft dit voor de wereld, Nederland en ons?

https://www.maroc.nl/forums/wie-schr...ml#post5577826

Ik wil ermee aangeven dat onze economie in het westen zo inefficient is dat het andere landen moet plunderen. Die inefficientie heeft negatieve (economische, politieke, sociale en culturele) gevolgen voor de levens van andere volkeren. We hoeven al die volkeren het leed niet aan te doen als we een efficientere economie invoeren.

We hoeven dan geen landen plat te bombarderen, geen CIA moorden meer te plegen, hoeven geen regimechanges meer uit te voeren ..etc...

https://www.maroc.nl/forums/wie-schr...ml#post5593481


Hoe ziet de wereld eruit zonder het neoliberalisme? Deze schrijvers buigen zich over die vraag

Politiek Het marktdenken is te ver doorgeschoten, daarover bestaat tegenwoordig veel consenus. Maar wat kan ervoor in de plaats komen? De zoektocht naar een nieuwe politieke ideologie is begonnen.

Leden van de Groenen voeren verkiezingscampagne bij het Marx-monument in Chemnitz in 2019. Foto Filip Singer/EPA

Arnold de Groot 19 januari 2023

Wat komt er na het neoliberalisme? Die vraag zingt al een aantal jaren rond, maar heeft nog niet veel ideologisch debat over mogelijke antwoorden opgeleverd. Misschien moest eerst Kamerbreed het besef ontstaan dat het marktdenken is doorgeslagen, zoals bij de Algemene Beschouwingen van 2019, toen niet alleen de linkse partijen maar ook VVD en CDA over ‘het kapitalisme bijsturen’ en ‘de kilte van de markt’ begonnen.

Inmiddels zijn we een coronapandemie verder, waarbij een belangrijke rol voor een ‘sterke overheid’ op veel steun kon rekenen. Ook het klimaatvraagstuk – hou houden we de planeet leefbaar? – wijst in de richting van krachtig overheidsoptreden als belangrijk ingrediënt voor het bereiden van een nieuw politiek verhaal.

In zijn nieuwste boek, Wat we gemeen hebben. Een filosofie van de meenten, schetst de Groningse cultuurfilosoof Thijs Lijster een aantal ‘sterke verhalen’ als voorbeelden van zulke nieuwe verbeeldingen en richtingen. Geen ‘grote verhalen’ meer, zoals de oude ideologieën, die in het postmoderne, individualistische tijdperk waarin autoriteit versplinterd is geraakt niet meer aanspreken. Het sterke verhaal (de term heeft Lijster van filosoof René Boomkens) ‘is een verhaal dat op het eerste gezicht misschien onwaarschijnlijk en overdreven lijkt, maar waar niettemin een zekere mobiliserende en sturende kracht van uitgaat’.

Zo wijst hij op het pleidooi van de Zweedse ecoloog Andreas Malm voor ‘ecologisch oorlogscommunisme’. Een autoritaire overheid zou draconische maatregelen moeten opleggen en de productiemiddelen in beheer moeten nemen. Denk aan een verbod op continentale vliegreizen, verplicht veganisme en onteigening van bedrijven als Shell. De catastrofe móet vermeden worden, ons fysieke voorbestaan staat op het spel.

Helemaal niet nodig, zeggen de theoretici van het ‘links-accelerationisme’ die Lijster ook opvoert: we moeten de kapitalistische economie niet afremmen, maar versnellen. Dan zal nieuwe schone technologie en duurzame energie de opwarming terugdringen. Dan hoeven we ons dieet niet aan te passen, omdat overal kweekvlees te krijgen is. Technologie zal de schaarste in voedsel en grondstoffen tot het verleden laten behoren en als robots ons werk overnemen, leven we in het ‘volautomatische luxecommunisme’.

Als we zulke scenario’s niet plausibel achten, zegt dat ‘misschien iets over ons gebrek aan voorstellingsvermogen’, schrijft Lijster.

Het ‘sterke verhaal’ van Lijster zelf is zijn filosofie van de ‘meenten’ (Engels: ’commons’), zoals hij dat in zijn essayistische boek heeft uitgewerkt. De meent, dat is ‘wat voor iedereen, maar van niemand is’. Traditioneel was de meent een ‘gemeenschappelijke weide of heidegrond in of nabij een dorp’ die voor gemeenschappelijk gebruik was en niemands exclusieve eigendom. Na de Middeleeuwen werden die gemene gronden letterlijk en figuurlijk ‘omheind’ door vorsten of landheren, waarna gebruik moeilijk gemaakt of verboden werd.

Omheining

Menselijke of kunstmatige meenten bestaan ook. Lijster noemt ‘kennis, taal of communicatie, tradities en cultuur’. Zulke bronnen kun je in strikte zin niet bezitten, kennen in feite geen schaarste en ‘werken des te beter hoe breder ze gedeeld worden’. Een vaak herhaald mantra luidt dat meenten in een tragedie eindigen: gebruikers van gedeeld bezit zouden alleen hun privé-belangen nastreven en gemeenschappelijk belangen uit het oog verliezen. Maar Lijster schrijft in navolging van Elinor Ostrom, dat meenten prima functioneren en zichzelf in stand houden, als er duidelijk omlijnde gemeenschappen zijn en als er heldere, gemeenschappelijk vastgestelde regels zijn voor de activiteit van het ‘delen’ van de bron.

Toch herhaalt zich steeds het patroon van ‘omheining’: het claimen van eigendom, het opwerpen van juridische of technologische barrières voor gebruik, en het creëren van schaarste, alles bedoeld om geld te verdienen. Denk aan software, aan muziek en kleurenpatronen die door bedrijven worden gepatenteerd of aan onderwijs dat aan (buitenlandse) studenten wordt ‘verkocht’. In feite worden publieke of maatschappelijke goederen dan onderworpen aan kapitalisme. Bedrijven boren nieuwe markten aan door gedrag dat eerder in een publiek of maatschappelijk kader plaats had tot onderdeel van hun verdienmodel te maken – zie Facebook en Airbnb.

Het grote verschil tussen de ‘sociale systemen’ meent en kapitalisme, schrijft Lijster in een uitleg van de ‘logica’ van beide, is dat een meent alleen maar zichzelf in stand wil houden, circulair is, terwijl kapitaal gericht is op oneindige groei.

In de meent staat productie ten dienste van reproductie, in een kapitalistisch georganiseerd systeem staat alles ten dienste van winstmaximalisatie.

Wisselend perspectief

Wie de samenleving anders wil inrichten, kan met deze principes aan de slag. Lijster werkt zelf als voorbeelden het hoger onderwijs, de digitale wereld en de stad uit die als meenten georganiseerd kunnen worden. Die in feite al meenten zijn, maar niet altijd zo gezien worden.

Lijster wil dan ook een perspectiefwisseling aanjagen. We moeten onszelf als individuen en als gemeenschap anders gaan denken. Wat we daarvoor nodig hebben, schrijft Lijster in een filosofisch spannend hoofdstuk, is een soort zintuig, waarmee we meenten kunnen herkennen en ervaren in publieke zaken als onderwijs en wonen. Onder invloed van neoliberaal denken zijn we die in termen als investering, rendement en kenniseconomie gaan opvatten. Net zoals we onszelf, en dat is de culturele dimensie van de lang dominante vrijemarktideologie, zijn gaan zien als vorm van ‘menselijk kapitaal’, als ‘ondernemers van het zelf’ die ‘investeren’ in zichzelf en in relaties, die alles zien als project, kans en uitdaging. Daar zijn we niet zomaar van af.

In zijn kritiek op het tot privé-eigendom maken van wat eigenlijk gemeenschappelijk is, staat Lijster onder andere op de schouders van Karl Marx. De belangstelling voor diens werk is nooit helemaal verdwenen, maar zeker sinds de kredietcrisis is die opgeleefd. Marx blijft de denker die het kapitalisme doorgrondde en daar een politiek programma aan verbond dat rechtvaardigheid beloofde voor al diegenen die niet tot de klasse van rijke kapitalisten behoorden. Dat blijft aantrekkelijk, voor telkens nieuwe generaties. De Britse fantasy schrijver, gepromoveerde jurist en communist China Miéville schreef daarom het boek A Spectre, Haunting over Het communistisch manifest van Karl Marx en Friedrich Engels uit 1848, omdat deze aartsvaders van het communisme in zijn ogen elke nieuwe politieke generatie iets te zeggen hebben. Behalve armoede en uitbuiting zijn er nu klimaat en racisme die ons in verzet tegen het kapitalisme zouden moeten brengen.

Het boek is een grondige en goed geschreven inleiding tot het manifest en bevat de tekst ervan zelf. Maar de vorming van nieuwe linkse activisten lijkt voor Miéville belangrijker te zijn dan het denken van Marx. Zo gaat hij pagina’s lang in op het fenomeen haat. Als bevlogen boek voor op de leeslijst van linkse catechisatieclubjes fascineert het. Maar het stelt teleur als inleiding tot de ideeën van Marx.

Een standbeeld van Karl Marx in China. Foto Getty Images

Nu is Het communistisch manifest ook een polemisch geschreven politiek programma en geen filosofisch werk. Toch is het jammer dat Miéville het communisme niet erg precies omschrijft. Hij pleit alleen voor meer democratie, meer ‘empowerment’ en een economie die geavanceerder is dan in het kapitalisme – dat hij evenmin scherp definieert.

Een heel ander boek brengt het werk van Marx wel naderbij: Marx bevrijd. Natuur en vervreemding in de 21ste eeuw van filosoof Paul Cobben, emeritus hoogleraar aan de universiteit van Tilburg. Hij denkt bij het zoeken naar antwoorden als het gaat om de ‘milieuproblematiek, die de hele beschaving bedreigt’ aan Marx, en, niet verwonderlijk voor wie het academische werk van Cobben kent, aan Hegel.

[Revisor]

Lichamelijkheid

Marx en Hegel stelden volgens Cobben ‘dezelfde vraag: hoe kan de menselijke vrijheid verenigd worden met zijn lichamelijkheid, met de mens als een wezen dat deel uitmaakt van de natuur?’ Hun antwoorden confronteert hij met elkaar, om ‘zowel de tekortkomingen van Hegel als die van Marx’ te overwinnen. Dat levert een boeiende exercitie op. Maar Cobben blijft dicht bij het denken van Marx en Hegel zelf – bijna als een student die een scriptie schrijft geeft hij weer wat Marx dacht in de Parijse manuscripten, De Duitse ideologie, en Das Kapital – en gaat daarbij soms te snel. Wie niet enigszins getraind is in het lezen van hardcore filosofische teksten, zal met dit boek grote moeite hebben.

Hegel ziet de geschiedenis als een proces waarin de mens zijn vrijheid steeds adequater verwerkelijkt. Marx, zo is een heldere les van Cobben, bekijkt de geschiedenis omgekeerd: hij ziet hoe telkens de ene vorm van onvrijheid wordt ingeruild voor een andere. Als de mens erin geslaagd is om de natuur te beheersen, is er volgens Marx nog geen sprake van vrijheid. Die beheersing komt voort uit arbeid, en in het arbeidsproces blijkt de mens opnieuw afhankelijk: niet meer van de natuur, maar van de markt. Vooral als er kapitalistische verhoudingen zijn ontstaan, en de mens arbeider is: dan is hij afhankelijk van de kapitalist die de productiemiddelen (grond, gebouwen, instrumenten, machines) bezit.

Voor Marx is het duidelijk dat voor de bevrijding van de mens een revolutie nodig is die dat private eigendom afschaft. Pas dan kunnen mensen de macht van de economische verhoudingen achter zich laten, en zullen productie en consumptie niet langer ten dienste staan aan de vermeerdering van kapitaal. Dit lijkt op Lijsters meent.

Bouwstenen van de vrijheid

Cobben grijpt echter terug op het idee van de vrije samenleving van Hegel. Die zag de economische en politieke instituties van de moderne samenleving als bouwstenen van de vrijheid. Ook al gaat Marx’ analyse nog altijd in grote mate op, schrijft Cobben, hij heeft niet ‘kunnen voorzien’ hoe de vrije markt ingebed is ‘in een politieke orde’. In die institutionele orde komen normatieve eisen aan individuen tot uiting, die de individuele vrijheid verbinden met het welzijn en de vrijheid van allen. Zo moet arbeid tot ‘zelfverwerkelijking’ leiden, moet de productie een kringloopeconomie worden en kunnen bedrijven aan democratisch vastgestelde criteria onderworpen worden (over financiële reserves, vrouwenquota, beperking van schadelijke uitstoot) Op die manier kan ook de vrije markt ten dienste komen te staan van ‘het goede leven’.

Bij Cobben gaat het primair om een interpretatie van Marx. Lijsters inzet is politiek: hij eindigt met een ‘politiek van de meenten’, die hij het etiket ‘commonisme’ meegeeft. Hoe kansrijk is dat? Links kan de logica van de meent omarmen, juist omdat die niet kapitalistisch is. Het meentdenken kan ook aantrekkelijk zijn voor wie zoekt naar nieuwe vormen van gemeenschap. Maar waar een politieke beweging voor ‘meer meent’ zou kunnen afrekenen met marktdenken, op z’n minst in de domeinen waarin de afgelopen decennia privatiseringen hebben plaatsgevonden, zal die ook stuiten op iets dat misschien nog dieper geworteld – en gekoesterd – is: individuele vrijheid. Hoe een filosofie van de meenten te rijmen is met liberale beginselen, is voer voor nadere reflectie.

Met zijn boek heeft Lijster een serieus antwoord geformuleerd op de vraag hoe het na het neoliberalisme verder moet. Lijster hoopt verschillende actiegroepen, bewegingen en politieke doelen te verenigen in een strijd tegen winst zoekend kapitaal dat ten koste gaat van de sociale en fysieke omgeving. Hij waarschuwt daarbij dat zijn pleidooi om onszelf ‘anders te begrijpen’ ook over ‘aantasting van de eigendomsverhoudingen’ gaat: ‘Want zodra we de meenten zien, en we onszelf als de gemeenschap van die meenten serieus willen nemen, zullen we ertoe over moeten gaan de onteigening, uitbuiting en vernietiging van de meenten door het kapitaal een halt toe te roepen’. Het communisme staat nog voor een stevige belangenstrijd.



Paul Cobben: Marx bevrijd. Natuur en vervreemding in de 21ste eeuw. Boom, 240 blz. € 24,90


Thijs Lijster: Wat we gemeen hebben. Een filosofie van de meenten. De Bezige Bij, 320 blz. € 24,99



China Miéville: A Spectre, Haunting. On The Communist Manifesto. Head of Zeus, 310 blz. € 26,99




https://www.nrc.nl/nieuws/2023/01/19...-komt-a4154729

[Revisor]

Column Irene van Staveren

Omdat wij spullen lekker goedkoop willen hebben, vervuilt China

21 februari 2023

Historisch gezien heeft ons land aardig wat bijgedragen aan de wereldwijde CO2-uitstoot. Nederland is al lang geleden geïndustrialiseerd en kent ook zware industrie, van petrochemie tot staalindustrie. Daarnaast leveren Schiphol en de Rotterdamse haven, met zijn enorme containeroverslag voor consumptiegoederen, een aardige bijdrage aan de broeikasgassen.

Veel ontwikkelingslanden zijn pas een paar decennia bezig met industriële productie op grote schaal. Hun CO2-uitstoot neemt weliswaar hard toe, maar stelt historisch gezien niks voor. De rijke landen hebben met zijn allen de beschikbare ruimte – tot de grens die de opwarming van de aarde moet beperken tot 1,5 graden – bijna helemaal opgebruikt.

Je zou denken dat we ons daar misschien voor zouden moeten schamen of op z’n minst ongemakkelijk bij zouden voelen. Want we hebben daarmee ontwikkelingslanden de mogelijkheid ontnomen om ook zo’n industriële ontwikkeling door te maken en voor de inwoners daar om ook allemaal een koelkast, magnetron, mobieltje, auto en vliegvakanties te hebben.

Druppel op een gloeiende plaat

Maar gek genoeg wijzen sommige politici juist met de beschuldigende vinger naar landen als China, maar ook naar India, Mexico en Zuid-Afrika, waar de CO2-uitstoot snel toeneemt. Zij zouden de klimaatboosdoeners zijn met hun snelle toename van broeikasgassen. Daarom zou onze uitstoot nog maar een druppel op een gloeiende plaat zijn. En zouden we ons dus helemaal niet zo druk hoeven te maken over isolatie, warmtepompen, elektrische auto’s en zonnepanelen.

Onnodige drukte en weggegooid geld wanneer we ons klimaatbeleid bezien op wereldschaal, zo luidt de boodschap van deze politici.

Het is een heel geslepen framing waar menigeen met open ogen intrapt. Maar dit wijzen naar opkomende economieën als de steeds grotere vervuilers is een onterechte afleidingsmanoeuvre. Niet alleen omdat de afgesproken daling van de uitstoot in het Westen helemaal niet wordt gerealiseerd. Maar ook omdat die boodschap suggereert dat het Chinese uitstoot is, voor de Chinese economie, en daarmee een volledig Chinese verantwoordelijkheid. Dat klopt helemaal niet.

Het blijft ónze vervuiling

Een groot deel van de uitstoot van de Chinese industrie wordt veroorzaakt door de productie van ónze consumptiegoederen. En in opdracht van westerse merken. Kijk maar om je heen, naar wat je aan hebt, wat in je tas zit of in de keuken staat of op de tafel: allemaal spullen uit Chinese fabrieken die werken voor westerse merken en consumenten.

De meeste consumentenproducten om ons heen zijn gemaakt in China – niet voor Chinezen, maar voor ons. Omdat wij dat zo lekker goedkoop vinden. Bijvoorbeeld onze sokken, mobieltje, laptop, koffieapparaat, kandelaar en handschoenen. Als die hier in fabrieken met Nederlandse lonen gemaakt zouden moeten worden onder Nederlandse milieuwetgeving, dan zouden we er misschien wel het dubbele voor moeten betalen.

Natuurlijk is internationale handel een groot goed waar ons kleine land niet zonder kan. Maar laten we wel beseffen dat we hiermee de snel stijgende Chinese CO2-uitstoot ook tot ons probleem hebben gemaakt. Met andere woorden: met de verplaatsing van productie van onze spullen naar opkomende economieën hebben we tevens onze vervuiling verplaatst. Maar het blijft tot op zekere hoogte wel ónze vervuiling.

Irene van Staveren is hoogleraar ontwikkelingseconomie aan de Erasmus Universiteit.


https://www.trouw.nl/opinie/omdat-wi...hina~b525da44/